Tekst źródłowy strony Języki hiperborejskie

==Cechy charakterystyczne==
Języki hiperborejskie są w większości umiarkowanie fleksyjne (choć zdarzają się i izolacja, i aglutynacja) i lewogłowowe. Występują w nich prefiksy, sufiksy, jak również zjawisko charakterystyczne - ablaut. Dość częsta jest też odmiana czasownika przez rodzaje i ewidencjalność, rzadziej występuje natomiast odmiana przez osoby. Jeśli chodzi o fonologię, często pojawiają się skomplikowane zbitki spółgłoskowe i palatalizacja, rzadkością są zaś spółgłoski zwarto-szczelinowe. Inną ciekawostką jest dwunastkowy system liczbowy.

Nazwa rodziny jest luźną (inspirowaną mitologią grecką) kalką noliczańskiej nazwy ''Ġaulid airuto čargak'' 'języki dzikiej północy'.

==Prajęzyk==
===Fonologia===

{| class=wikitable
!Spółgłoski
! Zwarte
!Szcz.
!Nosowe
!Półotwarte
|-
!Wargowe
|{{IPA|pʰ}} {{IPA|p}} {{IPA|b}}
!
|{{IPA|m}}
|{{IPA|w}}
|-
!Dziąsłowe
|{{IPA|tʰ}} {{IPA|t}} {{IPA|d}}
|{{IPA|s z}}
|{{IPA|n}}
|{{IPA|l r}}
|-
!Tylnojęzykowe
|{{IPA|kʰ}} {{IPA|k}} {{IPA|g}}
!
|{{IPA|ŋ}}
|{{IPA|j}}<br />y
|-
!Krtaniowe
!
|{{IPA|h}}
!
!
|}

{| class=wikitable
!Samogłoski i dyftongi
!Prz.
!Cent.
!Tyl.
|-
!przymknięte
|{{IPA|i}}
|{{IPA|ɨ}}<br />î
|{{IPA|u ui}}
|-
!średnie
|{{IPA|e ei eu}}
!
|{{IPA|o oi ou}}
|-
!otwarte
!
|{{IPA|a ai au}}
!
|}

:Sylaby miały postać (s)C(r, l, y, w)V(r l n)

===Rzeczownik===

Rzeczownik nie odmieniał się przez przypadki (choć niekiedy rekonstruuje się końcówkę <tt>-ti</tt> dla biernika). Liczbę mnogą tworzył formant <tt>-ya</tt>, a kolektywną <tt>-ru</tt>

===Przymiotnik===

Przymiotnik odmieniał się przez liczby i rodzaje. Końcówki były najpewniej identyczne z odmianą czasownika przez rodzaje. Również przysłówek był formą przymiotnika. Dodatkowo istniał też stopień wyższy.

===Czasownik===

Czasowniki w prajęzyku odmieniały się przez rodzaj (za pomocą ablautu) i czas (za pomocą końcówek). Stosunkowo niewielka liczba możliwych czasowników zmusiła użytkowników prajęzyka do wprowadzenia [http://en.wikipedia.org/wiki/Serial_verb czasowników seryjnych].

Nie jest jasny status ewidencjalności w prajęzyku.

==Języki potomne==
Przedstawione tu języki hiperborejskie to jedynie cztery najlepiej znane, w rzeczywistości istnieje ich ponad 70. Rodzina hiperborejska dzieli się na pięć gałęzi. Cztery z nich występują w górach Knotu, piąta to gałąź stepowa, do której należą m.in. omówione poniżej mylziański i Ēk-Ōłapu. Pod względem fonetycznym cechuje ją zanik przydechu, uproszczenie nagłosowych pewnych zbitek spółgłoskowych i przejście połączeń w rodzaju /an en/ w samogłoski nosowe.

===Ika-Melźañ (mylziański)===

*pt kt > t: *ptagua 'ogień' > *tagua > tagwa > tagva
*ks > s (w nagłosie) > *ksari 'rzeka' > sar-oc 'strumień'
*ph th kh > p t k: *narthi 'powietrze' > narac

*Ci > C' (przed samogłoską): *skentia' '7' > skent'a > sk'et'a > šteca
*u > w (przed samogłoską): *huara 'ciąć' > *hwara > fara
*e > 'e se 'aby' > śe
*i u > e o (w sylabach parzystych licząc od końca; w nieparzystych zanikają; /i/ pozostawia po sobie palatalizację, oprócz pozycji przed spółgłoską przedniojęzykową): prothi 'kumys' > proc
*î > e : *khaitînu 'kot' > käten 'kocię'

*ai > ä (akcentowane) ; e (nieakcentowane): *tumail- > tmäl- 'czarny'
*oi > ö (akcentowane) ; ü (nieakcentowane): *doila 'woda' > dölä
*ei > 'i: mleinar- 'magiczny' > mľinar 'dziw'
*ui > i: *guirî 'głowa' > gire
*ui > ü (po spółgłosce przedniojęzykowej) > luiter 'biały' > lücer-
*au > o: *splautu 'pępek' > splot 'brzuch'
*ou > u: *zouriŋa 'jezioro' > zurma
*eu > 'ü: *seun(u)-kasaku 'spadanie liści' > śunkasak 'jesień'

*an en in on un în > a e i u u e : *blanku 'pustka' > blak 'noc'; *dento 'ramię' > jeto; *tinkro 'pająk' > cikro; *diompha 'strumień' > jupa; *rumpla 'dziura' > šu-rupla 'górnik'; *drîns- > dres- 'słaby'

*TarT TerT TorT TalT TelT TolT > TraT TreT TroT TlaT TleT TloT: kharma 'bajka' > krama ; derlo 'pazur' > drelo ; storp- 'radosny' > strop- 'pijany'
*TirT TurT TilT TulT > TreT TroT TleT TloT: milhî 'jeżyna' > mleve , dulgam- 'słodki' > dlogam-
*po /n l r/ i zbitkach kończących się na /w/ nie ma przestawki: *nargi 'wilk' > narž

*'e 'ü > 'a 'u (przed twardą) : *skleuthu 'piasek' > *skľüt > skľut 'ziemia'

*t' d' s' z' n' l' > c j ś ź ñ ľ: *noisue 'oko' > nöśve
*r' > r: *zaria 'nos' > *zar'a > zara
*p' b' w' m' > p b v m (przed /e i ü/ lub spółgłoską): *phetulo 'gruszka' > p'etlo > petlo
*p' b' w' m' > py by vy my (przed pozostałymi samogłoskami) > beraki 'źrebię' > byaraš
*k' g' > š ž: *kueidi- 'zielony' > švij-
*ŋ' > ñ : *ŋelhati 'namiot' > ñelvac
*ŋ > m: *roiŋo 'kość' > römö
*h' > y : *hezu 'usta' > *h'ez > h'az > yaz
*st' sk' > śt št: *goste 'wątroba' > gośte
*pw, hw > f: *phuoli 'czas' > foľ 'rok'
*h > v : *glîhu 'szyja' > glev
*w > f (przed bezdźwięczną): *wisko '8' > *v'sko > fsko
*w > v (gdzie indziej): *glowo '11' > glovo
*yl- yr- > źl źr: *yarmoulu 'koń' > *yramul > źramul

====Fonologia końcowa====

{| class="wikitable"
|+'''Spółgłoski'''
!Miejsce<br />artykulacji
!zwarte
!szczel.
!nosowe
!boczne
!pół-<br />otw.
|-
!Wargowe
|{{IPA|p b}}
|{{IPA|f v}}
|{{IPA|m}}
!
!
|-
!Dziąsłowe
|{{IPA|t d}}
|{{IPA|s z}}
|{{IPA|n}}
|{{IPA|l ~ ɫ}}<br /><tt>l</tt>
!
|-
!Miękkie
|{{IPA|c ɟ}}<br /><tt>c j</tt>
|{{IPA|ɕ ʑ}}<br /><tt>ś ź</tt>
|{{IPA|ɲ}}<br /><tt>ñ</tt>
|{{IPA|ʎ}}<br /><tt>ľ</tt>
|{{IPA|j}}<br /><tt>y</tt>
|-
!Szczytowe
!
|{{IPA|ʂ ʐ}}<br /><tt>š ž</tt>
!
!
|{{IPA|ɻ}}<br /><tt>r</tt>
|-
!Welarne
|{{IPA|k g}}
!
!
!
!
|}

{| class="wikitable"
|+'''Samogłoski'''
!Szereg
!neutralny
!przedni
!tylny
|-
!Przymknięte
|{{IPA|i}}
|{{IPA|y}}<br /><tt>ü</tt>
|{{IPA|u}}
|-
!Średnie
|{{IPA|e}}
|{{IPA|ø}}<br /><tt>ö</tt>
|{{IPA|o}}
|-
!Otwarte
!
|{{IPA|æ}}<br /><tt>ä</tt>
|{{IPA|a}}
|}

===Ai-Zabuoţ===

*sp st sk > f ţ ş: *splautu 'pępek' > flaud; *goste 'wątroba' > goţ 'żołądek' ; *skagai 'robak' > şagai
*ph th kh > f ţ h: *phetulo 'gruszka' > fedul; *khaitînu 'kot' > haidîn

*samogłoski w wygłosie > 0: *huara 'ciąć' > şo-huar 'miecz'
*p t k > b d g (po samogłosce) : *beraki 'źrebię' > berag 'nastolatek'

*yî > yi (w nagłosie): Yîphrothe 'nazwa rzeki (myl. Yeproce) > Yifnoţ
*yî, îy > i: *bayîke 'młot' > baïg
*wî, îw > u: *rîwakha 'wiatr' > ruah 'dusza'
*ye > yi (w sylabach zamkniętych): *yekî '1' > yig
*eu > î: *skleuthu 'piasek' > şlîţ 'pył'
*ei ey > i: *kueidi- 'zielony' > kuïdi (niekiedy ei > ai: *phrei '12' > fnai)
*ou ow > u: *zouriŋa 'jezioro' > zuriŋ 'morze' (niekiedy ou > au: *klou '3' > klau)
*ai au oi > ae ao oe (przed wygłosowym /l r m n ŋ/): *kelaino 'fragment' > kelaen; roiŋo 'kość' > roeŋ
*er ir > ei i (w wygłosie sylaby): derlo 'pazur' > deïl

*w > 0: *wisko '8' > iş
*y > 0 (między samogłoskami): *bayali 'tyłek' > baal
*z > 0 (przed spółgłoską i w wygłosie) : *mazd- 'mądry' > mad
*h > 0 (przed spółgłoską i w wygłosie): *moilaha 'błoto' > *moilah > moila 'bagno'. Zmiana ta nie dotyczy /h/ pochodzącego z *kh

*ŋ > n (przed /h/): *wiŋkhu 'siostra' > *iŋh > inh
*pt kt > fţ kţ: *ptagua 'ogień' > fţagu 'pożar'; *ktanida 'potwór' > kţanid 'okrutny'

*mp nt ŋk > pp tt kk: *zonkari 'światło księżyca' > zokkar 'blask'; *skentia '7' > şetti
*mb nd ŋg > mm nn nŋ: *zinde 'lilia' > zin, *ambasu > ammas 'tchórz'
*pr br fr mr kr gr > pn bn fn mn kn gn: *prothi 'kumys' > pnoţ 'piwo'; *brazira 'step' > bnazi 'pustynia'; *grabue 'żmija' > gnabu
*pełnogłos w wygłosie (po zaniku samogłosek): *nargi 'wilk' > kî-narag 'wilkołak'

*W wygłosie często dodaje się końcówkę -(o)ţ nieznanego pochodzenia, zwłaszcza w wyrazach jednosylabowych, np. *hezu 'usta' daje zabuothskie hezuţ zamiast oczekiwanego **he.

====Fonologia końcowa====

{| class="wikitable"
|+'''Spółgłoski'''
!Miejsce<br />artykulacji
!zwarte
!szczel.
!nosowe
!boczne
!pół-<br />otw.
|-
!Wargowe
|{{IPA|p b}}
|{{IPA|f }}
|{{IPA|m}}
!
!
|-
!Zębowe
|{{IPA|t d}}
|{{IPA|θ}}<br /><tt>ţ</tt>
|{{IPA|n}}
!
!
|-
!Dziąsłowe
!
|{{IPA|s z}}
!
|{{IPA|l r~ɹ}}<br /><tt>l r</tt>
!
|-
!Zadziąsłowe
!
|{{IPA|ɧ}}<br /><tt>ş</tt>
!
!
|{{IPA|j}}<br /><tt>y</tt>
|-
!Welarne
|{{IPA|k g}}
|{{IPA|x~h}}<br /><tt>h</tt>
|{{IPA|ŋ}}
!
!
|}

{| class="wikitable"
|+'''Samogłoski'''
!
!przednie
!centralne
!tylne
|-
!Przymknięte
|{{IPA|i}}
|{{IPA|ɨ}}<br /><tt>î</tt>
|{{IPA|u}}
|-
!Średnie
|{{IPA|e}}
!
|{{IPA|o}}
|-
!Otwarte
!
|{{IPA|a}}
!
|}

===Ēk-Ōłapu===

Jest to język wyjątkowy wśród hiperborejskich, gdyż dopuszcza jedynie sylaby typu CV. Inne osobliwości to dziesiątkowy system liczbowy i odmiana czasownika przez osoby. Są one zapewne skutkami oddziaływania jakiegoś substratu.

*tr thr dr > č č j: thra '2' > ča
*r > l: *ropta 'łuk' > lata
*pl phl bl ml > pw phw bw mw: *mleinaraku 'magia' > mwēnāgu; *brazira 'step' > bwasila 'łąka'
*kl khl gl ŋl > kw khw gw ŋw: *grabue 'żmija' > gwabō 'smok'
*sl, hl > ł: *slut- 'łatwy' > łut- 'lekki', *hlanitu 'płaszcz' > łanitu 'burka'
*s > sa (w nagłosie przed spółgłoską): *skagai 'robak' > sakagē
*pt kt ks> t s: *ropta 'łuk' > lata, *dinksu 'dzik' > dęsu
*e o > a: *goste 'wątroba' > gāta
*Vr Vl Vs > V: *narthi 'powietrze' > nāti
*ai ia > ē: *tumail- > tumēl- 'czarny'; *skentia' '7' > sakatē
*au ua > ō: *seunu 'liść' > *saunu > sōnu; *huara 'ciąć' > hōla
*ara > ā: *mleinaraku 'magia' > mwēnāgu
*ui > ū: *guirî 'głowa' > gūli 'mózg'
*î > i (po spółgłosce przedniojęzykowej)
*î > u: *îrau 'gwiazda' > ulō
*an > ą: *dento 'ramię' > dąda 'ręka'
*in > ę: *tinkro 'pająk' > tękwa
*un > ǫ: *rumpla 'dziura' > lǫpwa
*z > d (w nagłosie): *zaria 'nos' > dalē
*z > s (gdzie indziej): *hezu 'usta' > hasu
*w > v: *wisko '8' > vīko

====Fonologia końcowa====

{| class="wikitable"
|+'''Spółgłoski'''
!colspan=2|Miejsce<br />artykulacji
!zwarte
!szczel.
!nosowe
!boczne
!pół-<br />otw.
|-
!rowspan=2|Wargowe
!zwykłe
|{{IPA|p b}}<br /><tt>p b</tt>
!
|{{IPA|m}}
!
|{{IPA|ʋ}}<br /><tt>v</tt>
|-
!labial.
|{{IPA|pʷ bʷ}}<br /><tt>pw bw</tt>
!
|{{IPA|mʷ}}<br /><tt>mw</tt>
!
!
|-
!colspan=2|Dziąsłowe
|{{IPA|t d}}<br /><tt>t d</tt>
|{{IPA|s ɬ}}<br /><tt>s ł</tt>
|{{IPA|n}}
|{{IPA|l}}
!
|-
!colspan=2|Zadziąsłowe
|{{IPA|ʧ ʤ}}<br /><tt>č j</tt>
|{{IPA|ʃ}}<br /><tt>š</tt>
!
!
|{{IPA|j}}<br /><tt>y</tt>
|-
!rowspan=2|Welarne
!zwykłe
|{{IPA|k g}}<br /><tt>k g</tt>
!
|{{IPA|ŋ}}
!
!
|-
!labial.
|{{IPA|kʷ gʷ}}<br /><tt>kw gw</tt>
!
|{{IPA|ŋʷ}}<br /><tt>ŋw</tt>
!
!
|-
!colspan=2|Krtaniowe
!
|{{IPA|h}}
!
!
!
|}

{| class="wikitable"
|+'''Samogłoski'''
!
!przednie
!centralne
!tylne
|-
!Przymknięte
|{{IPA|i i:}}<br /><tt>i ī</tt>
!
|{{IPA|u u:}}<br /><tt>u ū</tt>
|-
!Średnie
|{{IPA|e: ɛ̃:}}<br /><tt>ē ę</tt>
!
|{{IPA|o: ɔ̃:}}<br /><tt>ō ǫ</tt>
|-
!Otwarte
!
|{{IPA|a a: ã:}}<br /><tt>a ā ą</tt>
!
|}

===Êġa-Uţere===

*sp st sk > f ţ x: *splautu 'pępek' > fyôto; *goste 'wątroba' > goţe 'żołądek' ; *skagai 'robak' > xaġê
*ph th kh > v đ ġ: *phetulo 'gruszka' > vetulo; *khaitînu 'kot' > *ġêtîno
*pt kt > ft xt: *ptagua 'ogień' > ftawa
*ks > sk: *dinksu 'dzik' > dinsko 'grubas'
*h > 0: *glîhu 'szyja' > gyîo > gyo 'gardło'
*b d g > v đ ġ (między samogłoskami)
*ai au > ê ô: *khaitînu 'kot' > *ġêtîno; *îrau 'gwiazda' > îrô
*ei oi eu ou > i u: *gleitu 'dziewczyna' > gyito > gyeto 'córka'; *seunu 'liść' > suno
*ie uo > i u: *kiedu 'kwiat' > kido; *phuoli 'czas' > vule
*i u (w wygłosie) > e o: *narthi 'powietrze' > narđe
*i u (przed samogłoską) > y w: *zaria 'nos' > darya 'twarz'
*ŋ > n: *roiŋo 'kość' > rino
*mb nd ŋg > m n n: *zinde 'lilia' > dine, *ambasu > amaso 'tchórz'
*pr br fr mr kr gr > pn bn fn mn kn gn: *prothi 'kumys' > pnođe 'piwo' > pînođe; *brazira 'step' > bnaz(er)a > bînaza 'pustynia'; *grabue 'żmija' > gnavwe > gînavwe
*między obstruentem a nosówką następuje wstawienie <tt>î</tt> w celu rozbicia zbitki: *sŋildu > sînildo 'łoś'
*l > y (po obstruencie): *rumpla 'dziura' > rupya 'nora'
*tr thr dr > ty hy dy: *thra '2' > hya
*synkopa: *yalam- 'możliwy' > yalm-

====Fonologia końcowa====


{| class="wikitable"
|+'''Spółgłoski'''
!Miejsce<br />artykulacji
!zwarte
!szczel.
!nosowe
!boczne
!pół-<br />otw.
|-
!Wargowe
|{{IPA|p b}}
|{{IPA|ɸ β}}<br /><tt>f v</tt>
|{{IPA|m}}
!
|{{IPA|w}}
|-
!Zębowe
|{{IPA|t d}}
|{{IPA|θ ð}}<br /><tt>ţđ</tt>
|{{IPA|n}}
!
!
|-
!Dziąsłowe
!
|{{IPA|s z}}
!
|{{IPA|l r~ɹ}}<br /><tt>l r</tt>
!
|-
!Dziąsłowe miękkie
|{{IPA|tsʲ dzʲ}}<br /><tt>ty dy</tt>
!
!
!
!
|-
!Środkowojęzykowe
!
|{{IPA|ç}} <br /> <tt>hy</tt>
|{{IPA|ɲ}}<br /><tt>ny</tt>
|{{IPA|ʎ}}<br /><tt>ly</tt>
|{{IPA|j}}<br /><tt>y</tt>
|-
!Welarne
|{{IPA|k g}}
|{{IPA|x ɣ}}<br /><tt>x ġ</tt>
!
!
!
|}

{| class="wikitable"
|+'''Samogłoski'''
!
!przednie
!centralne
!tylne
|-
!Przymknięte
|{{IPA|i}}
|{{IPA|ɨ}}<br /><tt>î</tt>
|{{IPA|u}}
|-
!Średnie
|{{IPA|e ɛ}}<br /><tt>e ê</tt>
!
|{{IPA|o ɔ}}<br /><tt>o ô</tt>
|-
!Otwarte
!
|{{IPA|a}}
!
|}

==Porównanie - liczby==

{| class="wikitable"
!
!Prahiperborejski
!Mylziański
!Ai-Zabuoţ
!Ēk-Orapu
!Êġa-Unţere
|-
!1
|yekî
|yek
|yig
|ya
|ikî
|-
!2
|thra
|tra
|ţra
|ča
|hya
|-
!3
|klou
|klu
|klau
|kwō
|kyu
|-
!4
|skopu
|skop
|şob
|sakapu
|xopo
|-
!5
|mura
|mra
|mur
|mula
|mura
|-
!6
|spîthu
|spet
|fîţ
|sapu
|fîđo
|-
!7
|skentia
|šteca
|şetti
|saka
|xentya
|-
!8
|wisko
|fsko
|iş
|vīka
|wixo
|-
!9
|dimei
|jmi
|dimi
|dimē
|dimi
|-
!10
|neitho
|ñito
|niţ
|pwē
|niđo
|-
!11
|glowo
|glovo
|glu
|pwēya
|gyawo
|-
!12
|phrei
|priy
|fnai
|pwēčha
|vîni
|}

<references/>
[[Kategoria:Języki sztuczne a priori]]
[[Kategoria:Użytkownik:Leto Atryda]]