Język zongepajcki: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 21:56, 27 sie 2022

Język zongepajcki (klasyczny) żongěpaizaiz aigoslo

Typologia:	aglutynacyjno-fleksyjny, z szykiem SOV i śladami SVO oraz VOS
Utworzenie:	Emil (w 2020)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	atšzif, także łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski (†) Starozongepajcki (†) Średniozongepajcki (†) Zongepajcki klasyczny
Kody
Conlanger–1	`zon.`
Lista conlangów

Język zongepajcki, Język zongepajski lub Język zachodni^[1] (zon. żongěpaizaiz aigoslo ['zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem wszystkich wschodnich dialektów języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, tzw. slotacyzm, palatalizacja, szyk SOV i przejście [aː] > [ɛ] (ě). Język jest inspirowany językami słowiańskimi, germańskimi, ugrofińskimi oraz w niewielkim stopniu semickimi. W conworldzie był używany przez ród Zongepajczyków.

Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [ɣ] na n tylnojęzykowe [ŋ]. Język klasyczny wywodzi się z średniozongepajckiego, ten zaś z starozongepajckiego. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, chamskimi, co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych języków darkajskich, a nawet języka pradarkajskiego które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej.

Drugim potomkiem starozongepajckiego jest język prazachodniozongepajcki, znany też jako zachodnie dialekty zongepajszczyzny.

Artykuł ten przedstawia główną odmianę języka z I etapu projekta - jest to dialekt jukch z okolic 1200 PG, zawierający już zalążki typowo ludowych zmian.

Nazwa

Nazwa żongěpaizaiz aigoslo wywodzi się od starozongepajckiej nazwy *żongábeiseis eigołł, zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa *zaunghaabii oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo żona (od sz. *żona, pɣ. *zauna) "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś *żongěpai (szo. *żongábei, pɣ. *zaunghaabii) zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin język zongepajcki lub zongepajski, dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia język zachodni.

Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to żongě (powstałe z żongěpai), zaś naród nazywa się żongěsla (zongepajczycy).

Historia

Zongepajczycy wywodzą się od protogammajczyków, analogicznie j. zongepajcki pochodzi od protogammajskiego. Na bazie samej początkowej nazwy języka (sz. żongábeiseis eigołł – język zachodzącego słońca) można wnioskować, że poruszali się na zachód. Nie wiemy jednak, dlaczego zmienili tor drogi na południe, ku Kotlinie Zongepajckiej. Możliwe, że musieli zmienić kierunek z powodu innych ludów.

Zongepajczycy dotarli do centralnej części kotliny, gdzie pozostali na długi czas. Używany przez nich djalekt protogammajski już zaczął się oddalać – w ramach zmiany fonetyki przeprowadzono monoftongizację, dyftongizację wysokich długich samogłosek i powstała samogłoska á pochodząca z protogammajskiego *ā. Co ciekawe, prawie identyczne zmiany fonetyczne odbyły się w języku prachamskim. Niektórzy uważają to za wspólne pochodzenie, ale większość obecnie uważa że to efekt ligi językowej.

Ponieważ świeża zongepajszczyzna była mniej popularna niż ówczesne, już dzielące się j. darkajskie, zaczęła ulegać ich wpływom. Zaczęły się upowszechniać czasowniki posiłkowe, które zastąpiły część afiksów z protogammajskiego, zaczęły upowszechniać się słowa darkajskie (np. ðancho z pdr. *ddənəkaŭ na tysiąc lub ziroz z pdr. *dirъs na bruk), kończąc na wywołaniu I przesuwki jako wpływ pradarkajskiej przesuwki międzyjerowej. Zongepajcki uczynił jednak także sporo swoich innowacji.

Rozwój fonetyki od protogamajskiego

Samogłoski

*ai > e
*au > o
*iː > ai
*i > i
*uː_W > ai (gdzie W to dowolna spółgłoska wargowa)
*uː_!W > au
*u > u
*aː > ɛ (zapisane przy pomocy ě)
*a > ɐ (zapisane przy pomocy a)

Spółgłoski

Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.

Pierwsze zmiany:

*j- > ø
*h_E- > ç
*-h > *-ð (bardzo nieregularnie)
*l > ɫ (ł)
*lː > l
*r > ɮ (łł)
*rː > r

Zmiana *-h > *-ð (będąca formą fortycji) jest nieregularna i wydaje się być coraz rzadsza, im wschodniejszy djalekt. Djalekt zachodni (który później ewoluował w język prazachodniozongepajcki) przeprowadza tą zmianę dosyć często, natomiast kresowy ołłuch przeprowadził tą zmianę tylko w kilku słowach, omijając tam nawet końcówkę przysłówka.

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

*f > pf (zapisane jako pf)
*θ > tθ > ts (zapisane jako z, niektóre odmiany ludowe nadal utrzymują [tθ], co się oddaje jako ƶ)
*s > ts (zapisane jako z)
*ħ > *x > kx (zapisane jako x, przejście to nie nastąpiło w części dialektów)

Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa (i jest to obecnie jedyne rodzime występowanie [θ]). Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie afrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną afrykatą).

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

*p > f
*t > s
*k > x (zapisane jako ch)
*q > χ (zapisane jako kh, dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób)

Zamiana ta była przeprowadzana niezależnie od środowiska. Jest jednak pojedynczny wyjątek: zaimek pe "on" pochodzi od pragammajskiego *pay (oczekiwane **fe).

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

*b > p
*d > t
*g > k

Ta zmiana nie odbyła się po r. Te grupy są obecnie zapisywanie rb, rd, rk (nie ma innych [g]).

Zanik ɮ

*słł > sl
*VłłV > VslV
*#łłV > #ăslV
*CłłV > CsălV
*Vłł[C #] > Vslă[C #]

Druga przesuwka

*rː > r
*ɫː > l
*jː > jɛj (jěj)
*wː > waw (waw/wau)
*mː, *mp > b
*nː, *nt > d

Połączenie kilku głosek

*ă > o
*ç > j

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i:

*d > dzʲ > dz (dz)
*t > tsʲ > ts (z)
*s > ʃ (š)
*z (sz) > ʒ (šz)
*ts (z) > tʃ (ž)
*θ (þ) > ž (tylko w zapożyczeniach – brak rodzimego þ przed samogłoską)
*ð > dʒ (dž)
*ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
*r > j
*rj > j
*hj > ç (ḱ)
*n > ɲ (ň)
*k > ḱ
*χ, x > sʲ > s (s)
*ɣ > zʲ > z (sz)
*kx > tɕ (x̌)

Spółgłoska [h] przed samogłoskami przednimi została już zmiękczona w czasach starozongepajckich, także przed dyftongiem ai (który ówczas miał formę ei). Wargowe palatalizacji nie ulegają. Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie została przeprowadzona konsekwentnie przed e.

Tzw. "Naleciałość ludowa"

nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon)
nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon)

Końcowe zmiany

*me > mo
*Vh > Vː
nieakcentowane *e > *i (ė)
*ar > or
*ěr > er

Refleksy fonemów protogammajskich w zongepajckim

Samogłoski

PG	zon.
a	ɐ̱, o^[2]
ā	ɛ, e^[2]
ai	e, i^[3]
au	o
i	i
ī	aɪ
u	u
ū	aʊ, aɪ^[4]

Spółgłoski

PG	palatalizowane	przed obstruentem	inne pozycje
p	f
t	ʃ	s
k	s	x
q	s	χ
b	p
d	ts	t
g	ç	k
f	pf	f	pf
θ	tʃ	θ	ts
s	tʃ	s	ts
ħ	tɕ	x	kx
h	j/ç^[5]	ː/ð ^[6]	h/ː/ð ^[7]
ð	dʒ	ð
z	ʒ	z
ɣ	z	ɣ
m	m
mː, mb	b
n	ɲ	n
nː, nd	dz	d
r	sʎ	sl^[8]
rː	j	r
l	ʎ	ɫ
lː	ʎ	l
j	nie dotyczy	j	ø^[9], j
jː	nie dotyczy	jɛj
w	w
wː	waw

Fonologia

Samogłoski

System samogłosek jest dosyć konserwatywny w skali języków gammajskich.

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	i		u
Półprzymknięte	e		o
Półotwarte	ɛ		o
Prawie otwarte	ɛ	ɐ̱

Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [h], które wtedy zanika. Długie i u występują także jako realizacja nagłosowych ji wu. Są więc raczej allofonami.

Samogłoska /e/ nie będąc akcentowana zlewa się z /i/, ale wtedy /ɛ/ przed /r/ podnosi się do nigdy zredukowanego [e]. Mimo to, można uznać że poza akcentem zongepajcki ma prosty system pięciu samogłosek /ɐ/ /ɛ/ /o/ /i/ /u/.

Dźwięk /ɐ̱/ w celu ułatwienia zapisu może być zapisany /ɐ/, /ʌ/, /ä/ a nawet /a/.

Dyftongi

Występują dwa dyftongi: ai oraz au. Pochodzą one przede wszystkim z protogamajskich *ī, *ū. Są one traktowane jako pojedyncza samogłoska. Dyftong ai jest zazwyczaj realizowany jako [aɪ̯], ale przed jotą jako [aɛ̯]. Analogicznie au jest na ogół realizowane jako [aʊ̯], ale przed u niezgłoskotwórczym jako [aɔ̯].

Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [ɛ] oraz [ɔ], wypychając także stare [ɛ] do [æ].

Spółgłoski

System spółgłosek w przeciwieństwie do samogłosek jest bardziej innowacyjny (slotacyzm, dwie przesuwki, palatalizacja), ale nadal wykazuje liczne podobieństwa. Przykładowo zongepajckie z [ts] odpowiada regularnie w wielu językach s lub þ [θ].

Ważny dla rodziny gammajskiej dźwięk [ɣ] został dosyć dobrze zachowany nie zmieniając barwy, ale w pozycji palatalizacji został ostatecznie zamieniony na [z].

Tabela systemu spółgłoskowego:

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Krtaniowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k
Zwarte	dźwięczne	b	d
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	ts	tʃ	tɕ	kx
Afrykaty	dźwięczne		dz	dʒ
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	θ, s	ʃ	ç	x	χ	h
Szczelinowe	dźwięczne		ð, z	ʒ		ɣ
Drżące			r
Boczne, Półsamogłoski			ɫ̪	l	ʎ, j	w

spółgłoski [n], [d], [dz], [θ], [ð], [ɫ̪] są apikalne, zaś [r], [t], [ts], [s], [z], [l] są laminalne;
dźwięk [θ] w słowach rodzimych pojawia się tylko przed innym obstruentem. W nagłosie, pozycji interwokalicznej i absolutnym wygłosie występuje tylko w zapożyczeniach;
dźwięk [ɫ̪] w wygłosie ma tendencje do przechodzenia w u niezgłoskotwórcze [w].

Dźwięk [g]

Oryginalne protogamajskie *g zostało ubezdźwięcznione do k podczas I przesuwki i nie było grupy *ŋk, która mogłaby dać nowe g. Spowodowało to lukę w systemie fonetycznym, jednak w tej pozycji nie jest niczym dziwnym. Samodzielny fonem /g/ nie istnieje, ale samo [g] występuje jako allofon. Grupa /rk/ jest bowiem wymawiana [rg], co było wyjątkem podczas przesuwki. Ponadto jest wiele przesłanek, że powstające czasem w złożeniach /ɣk/ stawało się [g] mimo że tradycyjnie (i być może w niektórych dialektach) uważa się że ta grupa redukowała się do [ɣ] (stąd zegota "tydzień" powstałe z złożenia zog "tydzień i kota "dzień" tradycyjnie miało brzmieć [t͡seɣotʌ], ale obecnie raczej uważa się, że brzmiało to [t͡segotʌ]). Nie pojawia się natomiast [g] w zapożyczeniach, które jest zastępowane /k/ lub /ɣ/, w kilku słowach także przez /ð/, z wyjątkem naturalnej grupy rk. Z drugej strony, pojawiają się nowe zapożyczenia z obcą zbitką [rk], przez co kontekst obecności [g] zaczyna być zatarty.

Akcent

Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę słowa. Nie ma żadnych wyjątków od tej zasady w języku klasycznym, ale występują czasem w ludowych djalektach.

Sposoby zapisu

Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany atšzifem (od starozongepajckiego adszip "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Używany był on od ok. 1300 do 1900 PG. Status tego pisma nie jest ostatecznie potwierdzony w Gammai.

Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim.

Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego

Alfabet łaciński przeznaczony do zapisu zongepajckiego na komputerze został oparty na zmodyfikowanym alfabetem husyckim.

a

b

d

ð

dz

dž

e

ě

ė

f

g

h

ch

kh

i

ai

j

k

ḱ

[ɐ]

[b]

[d]

[ð]

[d͡z]

[d͡ʒ]

[e]

[ɛ]

[i]

[f]

[ɣ]

[h][ː]^[10]

[x]

[χ]

[i]

[aɪ̯]

[j]

[k]

[ç]

l

ľ

ł

m

n

ň

o

p

pf

r

s

š

sz

šz

t

u

au

w

[l]

[ʎ]

[ɫ̪]

[m]

[n]

[ɲ]

[o]

[p]

[p͡f]

[r]

[s]

[ʃ]

[z]

[ʒ]

[t]

[u]

[aʊ̯]

[w]

x

x̌

z

ž

ż^[11]

þ

[k͡x]

[t͡ɕ]

[t͡s]

[t͡ʃ]

[z]

[θ]

Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðěkė [ðɛki] "ofiara" (dopełniacz: ðěkėwo, teoretyczne **ðěki miałoby chwormę **ðěkiwi)

Jest także możliwość zapisu bez diakrytków. Haczek nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez y, ð jest pisane jako dh, þ jako th, ł jako lh zaś ě jako ae.

Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków. W przypadku dzielenia połączeń /ɐi/ /ɐu/ raczej używa się dierezy: aï aü.

Atšzif

Atšzif jest abugidą, na którą przypada 24 spółgłosek, 8 znaków diakrytycznych na samogłoski i diakrytyk zmiękczenia. Pisze się go od lewej do prawej strony, od dołu do góry. Atšzif w takim zestawie dosyć dobrze oddaje fonetykę języka klasycznego. Samogłoski są zapisywane wokół spółgłoski, zaś w nagłosie wokół h, które wtedy jest nieme. Nie ma odróżnienia pomiędzy niemym h a zwykłym h.

Do atšzifu zalicza się także cyfry darkajskie, zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma.

Atšzif	Łacinka	Znaczenie ideograficzne	Tłumaczenie
	b	budu	rycina, obraz
	p	pauslosaiz	pole
	pf	pfěslě	ogień
	f	fahak	ziarno
	g	gaba	człowiek
	ch	chajin	ręka
	d	dach	zakręt
	t	takaim	ucho
	z	zuwaslo	myśliwy
	þ, z^[12]	zoslu	owca
	s	soko	jabłko
	sz/ż^[13]	szaimach	oko
	ð	džidu	trzy
	k	kaľipfa	mózg, wiedza
	x	xorsěkh	krew
	kh	khuran	wiatr
	h	jisłě	szaman, kapłan
	j	jot	patyk
	w	wadǩė	urządzenie do mielenia
	m	mu	gęś
	n	ňija	woda
	r	rawa	zwierz
	l	ľit	zboże
	ł	łaislo	ładunek
Znak diakrytyczny
	(ˇ)	zmiękczenie	-
Znaki samogłosek
	a	samogłoska krótka a	-
	o	samogłoska krótka o	-
	i, ė, e	samogłoska krótka i	-
	u	samogłoska krótka u	-
	e, ě, ė	samogłoska długa e, ě	-
	ai	samogłoska długa ai	-
	au	samogłoska długa au	-
	o/ă	samogłoska ruchoma	-
Cyfry darkajskie
	1	-	-
	2
	3
	4
	5
	6
	7
	8
	9
	10
	100
	1000

Pismo nie jest idealne. W szczególności nie odróżnia się w piśmie samogłosek e oraz ě. Ponadto w pozycji nieakcentowanej ten sam znak może oznaczać dźwięk i. Podobne mylenie tyczy się w mniejszym stopniu spółgłosek. Zwłaszcza dawne ƶ po połączeniu z z stało się wariantem graficznym tego drugiego, a właściwie odwrotnie. Zazwyczaj pisano znak ƶ, zaś z tylko na końcu wyrazu.

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

W języku została dosyć dobrze zachowana protogammajska harmonia samogłosek. Doszło jednak do zmienienia samogłoski, która ją wywołuje, bowiem nie musi to być samogłoska w rdzeniu, a może być to samogłoska poprzedniego przyrostka. Jednak zazwyczaj nie można zobaczyć tej zmiany, gdyż już samogłoska w sufiksie jest wcześniej podległa harmonii (ale nie wszystkie sufiksy jej podlegają, wtedy to można zauważyć).

Ostatnia samogłoska słowa	Pierwsza samogłoska sufiksu
Ostatnia samogłoska słowa	krótka (_)	długa (_²)
i, ai	i	ai
u, au	u	au
o, e, ė	o	ė^[14], e^[15]
a, ě	a	ě

Np:

aigoslo (język) > aigoro (języki)
fislun (drzewo) > fislunoslu (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ruchome o)
jisłě (kapłan) > jisłěsla (kapłani)
zoslu (owca) > zosluslu (owce)

W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e~ė, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.

O ruchome

Rozwój /r/ > /sl/ może naruszyć protogamajską budowę sylaby (C)V(C). Język zongepajski ściśle przestrzega tej budowy i ewentualne oboczności naprawia tzw. o ruchomym. Nie zawsze jest ono regularne, ale są sytuacje w których można to przewidzieć:

po końcowym sl, np. aigoslo < aigosl
w grupach CslV > CsolV, VslC > VsloC
jeżeli sufiks by się zaczął na sl, przed sl dodajemy właśnie ruchome o.

Ruchome o pojawia się też jako spójka w słowach złożonych, zwłaszcza przy dwóch zwartych, np. žijějapobėðėn "chmura (typu cirrus)"

Właściwości ruchomego o:

nie podlega harmonii
jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej

Deklinacja

Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.

Przypadki w języku zongepajckim (w okrągłym pytania):

1. mianownik (kto, co)
2. dopełniacz (kogo, czego)
3. biernik (kogo, co)
4. miejscownik (o kim, o czym)
5. ablatyw (skąd, od kogo, od czego)
6. allatyw (dokąd, do kogo, do czego)
7. innesyw (w kim, w czym)
8. wołacz (zawołaj kogoś, coś)

Ponadto istnieją trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Te dwie ostatnie powodują skrócenie niektórych przyrostków przypadków.

Przypadki które zostały utracone to narzędnik, prolatyw, ekwatyw i celownik. Narzędnik został zastąpiony poprzez formę miejscownika i przyimki, przez co narzędzie wykonania jest określane miejscownikem. Prolatyw został natomiast zastąpiony przez ablatyw, ekwatyw z kolei mianownikem. Celownik wypadł z użycia dużo później, stąd zachowane utarte zwroty, jego obecność w ołłuchu oraz tzw. relikt celownika – dopełniacz w odmianie ruchomej O-tematu ma formę celownika (-oł) aby uniknąć zlania z mianownikem (a więc celownik wypadł już po przejściu ă > o). Współcześnie jest wyrażany poprzez dopełniacz z przyimkem fi (dla).

Odmiana

Odmiana jest odziedziczona z pragammajskiego i jest nieco rozbudowana ze względu na trzy tryby odmiany: samogłoskowy, spółgłoskowy i ruchomy. Ponadto w deklinacji doszło do pewnego przejścia w tryb fleksyjny – mianowicie końcówki liczb i przypadków często łączyły się ze sobą, tworząc końcówki fleksyjne.

Deklinacja
Przypadek	L. Pojedyncza			L. Podwójna			L. Mnoga
Przypadek	Samogłoskowa	Spółgłoskowa	Ruchoma	Samogłoskowa	Spółgłoskowa	Ruchoma	Samogłoskowa	Spółgłoskowa	Ruchoma
Mianownik	–ø		–o	–ja	–_ja		–sl_	–osl_	–r_
Dopełniacz	–w_	–_, –oł^[16]		–jau	–_jau		–sl_zau	–osl_zau	–r_zau
Biernik	–j_z	–_z		–j	–_j		–sl_z	–osl_z	–r_z
Miejscownik	–hě		–ohě	–jahě	–_jahě		–sl_zhě	–osl_zhě	–r_zhě
Ablatyw	–chu	–_chu		–jach	–_jach		–sl_ch	–osl_ch	–r_ch
Allatyw	–kuch	–uch		–jak	–_jak		–sl_k	–osl_k	–r_k
Innesyw	–z_		–oz_	–jaz	–_jaz		–sl_zaz	–osl_zaz	–r_zaz
Wołacz	–s_²		–os_²	–jakhě	–_jakhě		–sl_khě	–osl_khě	–r_khě

Odmiana zaimków osobowych

Zaimki osobowe odmienia się nieregularnie, według tego wzoru:

Przypadek	go (ja)	łai (ty)	pe (on)	šzipfajěja (my du.)	ujěja (wy du.)	khado (oni du.)	šzipfa (my)	auslo (wy)	kha (oni)
Mianownik	go	łai	pe	šzipfajěja	ujěja	khado	šzipfa	auslo	kha
Dopełniacz	gawawa	łaiwė	pawawa	šzipfajějau	ujějau	khadowo	šzipfau	auslau	khau
Biernik	goz	łaiz	pajějaz	šzipfajěj	ujěj	khadziz	šzipfiz	zaislo	siz
Miejscownik	goð	łaih	pehě	šzipfajějahě	ujějahě	khadohě	šzipfað	hauslo	khah
Ablatyw	gochu	łaichu	pechu	zipfajějach	ujějach	khadochu	šzipfachu	ausluchu	khachu
Allatyw	gokuch	łaikuch	pekuch	šzipfajějak	ujějak	khadokuch	šzipfakuch	ausluch	khakuch
Innesyw	goz	łaiz	pez	šzipfajějaz	ujějaz	khadoz	šzipfaz	zauslo	khaz
Wołacz	gokh	łaikh	pajakh	šzipfajějakh	ujějakh	khadokh	šzipfakh	auslukh	khakh

Przymiotnik

Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest -z_z lub -z_²z, która może być zmiękczona do -ž_z lub -ž_²z.

Ostatnia samogłoska	Pozycja tej samogłoski i długość
Ostatnia samogłoska	krótka	długa w wygłosie	długa w śródgłosie
i, ai	-žiz	-zaiz
u, au	-zuz	-zauz
a, ě	-zaz		-zěz
o, e/ė	-zoz		-žėz

Przykłady:

jisłězaz – kapłański
żongěpaizaiz – zachodni
aigoslozoz – językowy
fahakzuz – ziarnowy
zahmas'zaz – mielony

Przymiotniki długie

Występują też częściowo charakterystyczne przymiotniki długie, powstałe pod wpływem gramatyki darkajskiej (innym gammajskim który je utworzył jest język gowojski). Używa się go do określenia rzeczy wyjątkowych, jedynych w swoim rodzaju (pełni więc częściowo funkcje przedimka określonego) – ale nie do wszystkich, np. języki mają przymiotniki krótkie. Kończy się na -z_zaz, -ž_zaz, -z_²zaz, -ž_²zaz na tych samych zasadach co zwykłe przymiotniki.

Stopniowanie

Przymiotnik w zongepajckim podlegał stopniowaniu przez cztery stopnie - zerowy (brak cechy), zwykły, wyższy i najwyższy.

	Morfem
najwyższy	to-...-fasz
wyższy	-fasz
zwykły	Ø
zerowy	-lu

Co ważne, morfemy nie ulegają harmonii, zaś to- nie jest redukowane lub rozszerzane przed samogłoską. Wynika to z tego, że wywodzą się one z pragammajskich przysłówków "dużo" i "w całości" i nie zdążyły wykształcić harmonii. W starozongepajckim *-paż (współczesne -fasz, powiązane z faszozoz "duży") funkcjonowało już jako sufiks, zaś *do (współczesne to- powiązane z toslauzuz "cały") nadal było partykułą i prawdopodobnie nadal tak było w prazachodniozongepajckim.

Przysłówek

Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika -z_z/-z_²z na -z_ð/-z_²ð. Ta również może być zmiękczona do -ž_ð/-ž_²ð. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:

Ostatnia samogłoska	Pozycja tej samogłoski i długość
Ostatnia samogłoska	krótka	długa w wygłosie	długa w śródgłosie
i, ai	-žið	-zaið
u, au	-zuð	-zauð
a, ě	-zað		-zěð
o, e/ė	-zoð		-žėð

jisłězað – kapłańsko
żongěpaizaið – zachodnio
aigoslozoð – językowo
zahmas'zað – mielnie

Stopniowanie

Tak jak przymiotnik, przysłówek stopniuje się:

	Morfem
najwyższy	to-...-þasz
wyższy	-þasz
zwykły	Ø
zerowy	-lu

Należy zaznaczyć, że w stopniu wyższym i najwyższym -ð jest usuwane. Zatem np. iľižið "ciężko" w stopniu wyższym brzmi iľižiþasz, zaś w stopniu najwyższym toiľižiþasz.

Czasownik

Czasownik wiadomo do czego służy. Jego odmiana od czasu pragammajskich nieco się uprościła – część funkcji przejęły czasowniki posiłkowe. Jednak nadal wykazuje podstawowe cechy – zatarcie różnicy pomiędzy aspektem a trybem, odmiana przez osoby oraz ich bogata ilość.

Bezokolicznik

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim -ěj (po spółgłoskach i ruchomym o), zapożyczona z j. darkajskiego, lub -ňė (po innych samogłoskach). Ponieważ protogamajskie czasowniki rzadko kończyły się na samogłoskę, -ňė jest dosyć rzadkie. Przykłady:

zahmasěj – mielić/mleć
szaiměj – orać
zuwaslěj – polować
ḱifěj – biec
uzupěj – pytanie
pfěslěňe – palić
soňe – jeść

Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna).

Odmiana czasowników

Prawie czasowniki odmieniają się według tego schematu:

Osoba	Sufiks
1 os. l. poj	-(f)_²t
2 os. l. poj	-(f)_²z
3 os. l. poj	-(f)_²žė
1 os. l. pd	-(ð~dž)_
2 os. l. pd	-(ð~dž)_g
3 os. l. pd	-(ð~dž)_x
1 os. l. mn	-(f)_²
2 os. l. mn	-(f)_²g
3 os. l. mn	-(f)_²x

Jedynym wyjątkiem jest czasownik "być":

Osoba	Czasownik
1 os. l. poj	chadě
2 os. l. poj	chadapf
3 os. l. poj	chadzė
1 os. l. pd	chadajěja
2 os. l. pd	chadazajěja
3 os. l. pd	chadažėt
1 os. l. mn	chad(u) ^[17]
2 os. l. mn	chadazěg
3 os. l. mn	chadazět

Czasownik mieć (xohsazěj), w przeciwieństwie do protogamajskiego, odmienia się regularnie. To samo się tyczy czasownika woleć (oslauna), w nim afiksy po prostu się doklejają na koniec (brak zwykłej końcówki bezokolicznika).

Cząstkę osoby można pominąć, gdy podmiot już jest znany, zaś czas jest inny niż teraźniejszy.

Chcieć

Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik chcieć nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), tak wyrażenie pragnienia czynności można dokonać na dwa sposoby - formą pragnącą lub specjalną konstrukcją z czasownikiem posiłkowym woleć (oslauna):

1. podmiot
2. czasownik posiłkowy woleć (oslauna) odmieniony normalnie
3. dopełnienie
4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem woleć orzeczenie modalne)

Przykładowo: Go oslaunafět xahsazaz pausluz szaimait. - Ja chce orać wielkie pole. Ale: Go xahsazaz pausluz oslaunafět szaiměj. - Ja wolę orać wielkie pole.

Trybo-aspekty

Stanu (aspekty):

W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy (Ø).

Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie zaprzeszłym) prefiksu p(_)- np.

szaimait (oram) > piszaimait (zaoram)
fahakět (sieję) > pafahakět (zasieję)

Reliktowe czasowniki z formą teliktyczną (tzw. czasowniki skończone)

Mimo że już nie jest regularnie tworzona od czasów pragammajskich, forma teliktyczna przetrwała jako stała część części czasowników. Te czasowniki to tzw. czasowniki skończone. Często mają znaczenia inne od pierwowzorów i zastępują różne dłuższe frazy. Przykłady takich czasowników:

maszawawěj – skończyć
mizaikhěj – mieć pomysł
machawaněj – skończyć rozmowę
mahałuszěj – mieć zasiane pole^[18]

Intencji:

Forma pragnąca

Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności, będąca obok konstrukcji złożonej z czasownikiem posiłkowym. Utworzona dodaniem na początek prefiksu h_(sl)- lub j_(sl)- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:

szaimait (oram) > jiszaimait (chce orać)
fahakět (sieję) > hafahakět (chcę siać)

Forma życząca

Forma życząca wyraża życzenie mówiącego, by czynność zakończyła się sukcesem. Bardzo często nosi zabarwienie aspektu dokonanego. Forma "oficjalna" jest budowana przez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie chcieć):

szaimait (oram) > chadapf szaimaiz (obyś orał);
fahakět (sieję) > chadapf fahakěz (obyś siał).

Istnieje też forma "potoczna" która używa partykuły "da" zamiast czasownika posiłkowego:

szaimait (oram) > da szaimaiz (obyś orał);
fahakět (sieję) > da fahakěz (obyś siał).

Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych oraz w złożonej konstrukcji chcieć.

Forma pytająca

Forma pytająca oczywiście tworzy pytania. Tworzona była przedrostkiem k_²(m)- lub ḱ_²(m)- (jeśli _² to e/ė) np.

szaimait (oram) > kaiszaimaiz (orasz?)
fahakět (sieję) > kěfahakěz (siejesz?).

Forma rozkazująca

Język zongepajckim oryginalny tryb rozkazujący został utracony. Powstał jednak nowy sposób wyrażenia rozkazu poprzez zamianę szyku SOV na VOS:

Łai żongěpaizaiz aigaiz > Aigaiz żongěpaizaiz łai! "Mów po zongepajcku!"

Oczywiście tryboaspekty można łączyć.

Czasy

W języku występują cztery czasy, trzy odziedziczone z protogamajskiego i jeden nowy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły.

Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks "-(t)_²l" np:

szaimaitail – będę orać
ḱifaigail – będziecie biec

Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks "-(s)_n" np:

fahakětan – siałem
zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście

Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik być w czasie przeszłym np:

chaděsan fahakětan – siałem był
chadazajějasan zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście byli

Czasownik posiłkowy jest pomiędzy podmiotem i dopełnieniem. Jest to jedna z pozostałości pragammajskiego szyku SOV.

Gerundium

Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy, tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika -ěj na -oj (ta końcówka również pochodzi z j. darkajskiego), zaś w przypadku końcówki -ňė zamianę na -ňėj. Odmienia się przez przypadki jak każdy rzeczownik, zaś w odmianie ludowej języka zawsze otrzymuje przedimek określony. Przykłady:

zahmasoj – mielenie
szaimoj – oranie
zuwasloj – polowanie
ḱifoj – bieganie
uzupoj – pytanie
pfěslěňėj – palenie
soňėj – jedzenie

Gerundium czasowników "być" i "woleć"

Nieregularne czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna) otrzymują końcówkę gerundium tak jakby miały końcówki bezokolicznika: gerundium chadaz to chadazoj, a oslauna – oslaunaňej.

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe zostały odziedziczone z protogamajskiego. Podczas gdy nieregularna odmiana przetrwała, bardzo się zmieniła – doszło do wielu wyrównań i przyjęcia chworm regularnych (ta odmiana została opisana w deklinacji). Istnieje jednak nieakceptowana tendencja do odmieniania zaimkiw w sposib regularny.

Zaimek	Tłumaczenie
go	ja
łai	ty
pe	on/ona/ono
šzipfajěja/ajěja^[19]	my (l. podwójna)
ujěja ^[20]	wy (l. podwójna)
khado ^[21]	oni/one (l. podwójna)
šzipfa/žipfa	my
auslo	wy
kha	oni/one

Zaimki dzierżawcze

Odwrotnie, zanikł protogamajski zestaw zaimków dzierżawczych. Obecnie powstają w wyniku dodania na końcu zaimka osobowego końcówki -z_z lub -z_²z – dokładnie tak samo powstają przymiotniki. Można więc uznać, że zaimki dzierżawcze są traktowane jako przymiotniki.

Zaimki zwrotne

Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saim.

go → gosaim
łai → łaisaim
pe → pesaim
šzipfajěja → šzipfajějasaim/ajěja → ajějasaim
ujěja → ujějasaim
khado → khadosaim
šzipfa → šzipfasaim
auslo → auslosaim
kha → khasaim

Liczebniki

Liczebniki dzielą się na główne i porządkowe. Główne są formą traktowaną jak rzeczowniki (odmieniają się przez przypadki), zaś porządkowe jak przymiotniki. Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do l. głównego afiks -(_)n.

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	haszsolu	haszsolun
2	zaslu	zaslun
3	džidu	džidun
4	ězo	ězon
5	chasloga	chaslogan
6	naira	nairan
7	zog	zogon
8	weslo	weslon
9	pěla	pělan
10	apěg	apěgan
20	zaslowi	zaslowin
30	džinowi	džinowin
40	wisowi	wisowin
50	chaslogawawa	chaslogawawan
60	nairawawa	nairawawan
70	zosziw	zosziwin
80	wesľiw	wesľiwin
90	pěľiw	pěľiwin
100	zěpfjaslo	zěpfjaslan
1000	ðancho	ðanchon

Określoność

Przedimek

W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w starozongepajckim występował przedimek określony *łłach). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z nieakcentowanego zaimka pe lub zaimków wskazujących.

Przykładowe zdania i teksty

Modlitwa Pańska

Sagai šzipfazaz, iši zadzipfži chadapf;

Chabi łaižiz gažim ěwauzuz chadzė;

Chabi łaižiz khapsolaina sutuslaužė;

Chabi łaižiz oslau chadzė;

Afa zadzipfži ji afa piłaslauzaza.

Łai šzipfazaz gauzasaz fi šzipfau kotasaðěhě ðukhauz;

Ji šzipfazaz winėnoz? hoszoňislěněžė;

Afa ji šzipfa šzipfazaz islěngabasězhě szoňislěnět;

Ji těłchaza šzipfau wěnhasawawěžė;

Měð šzipfau pfijějamza hopfislotozėžė.

Aměn.

Owca i Konie

Zongepajcki klasyczny:

Szuslo zěkhuhě zoslu iši khachšijiz wěn-xohsazžezon, wakhatunoslu pidachzon. Haszsolun iľižiz azaslo sawawszon, zoslun xahsazaz łaisľiz łaislošin ji džidun zajějazað gabajaz agawawaslosan. Zoslu wakhatunsluzak paigžin: „Gozaz siwax abaže, chěslo idachět aži gaba piszeslože szawawěj”. Wakhatunoslu pachawaněxan: „Chadapf tauslauz zoslukhau, šzipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, ě, łaizaz khachšijiz szoslu gapaslo fi pesaim pahafžin. Ji zoslu khachšijiz wěn'xohsazže” . Chěslo zauch patuslužeson, zoslu að nuhěpjaz piszimšin.

Protogamajski:

Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.

Polski:

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Procesy fonetyczne i prawa językowe

Kursywą oznaczono procesy, które się odbyły tylko w zongepajckim ludowym

Przypisy

↑ jest to dosłowne tłumaczenie nazwy języka
↑ ^2,0 ^2,1 przed *rr
↑ po akcencie
↑ przed wargowymi
↑ [j] przed przednimi, [ç] przy i niezgłoskotwórczym
↑ pozycja traktowana jako wygłos, patrz na następny przypis
↑ w wygłosie nieregularnie przechodzi w [ð], a jak to się nie dzieje, przechodzi w iloczas. W nagłosie i śródgłosie bez zmian
↑ pominięto o ruchome
↑ na początku wyrazu
↑ Po samogłoskach przed spółgłoską h oznacza iloczas
↑ Litera ż jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongě (zongepajczyk) oraz żongěpai (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na sz można skrócić do ż. W zapisie bez djakrytków ż jest zastępowane przy pomocy sz lub, w celu odróżnienia, sz' (z apostrofem)
↑ z pochodzące od średniozongepajckiego *ƶ, por. ołł. ƶołłu, przynajmniej teoretycznie
↑ Znak ten jest transkrybowany jako ż w kilku rdzeniach, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongě (zongepajczyk) oraz żongěpai (zachód) – czyli te związanie z samym ludem.
↑ W przyrostkach
↑ W przedrostkach
↑ W odmianie ruchomej, gdy efektem harmonji jest samogłoska o
↑ chworma z u jest bardziej archaiczna
↑ Należy jednak tu zwrócić na pewną wyjątkowość. Mianowicie mahałuszěj to jedyna obecna forma pragammajskiego rzeczownika *haluz w zongepajckim, zaś "ziarno" jest określane przez fahak
↑ potoczna skrócona forma
↑ pochodzi od skróconego, protogamajskiego uuruyya
↑ jest to jedyny zaimek , który jest neologizmem

[1] st to dosłowne tłumaczenie nazwy języka

[r-2] 2,0 ^2,1 przed *rr

[3] ↑ po akcencie

[4] rzed wargowymi

[5] [j] przed przednimi, [ç] przy i niezgłoskotwórczym

[6] zycja traktowana jako wygłos, patrz na następny przypis

[7] w wygłosie nieregularnie przechodzi w [ð], a jak to się nie dzieje, przechodzi w iloczas. W nagłosie i śródgłosie bez zmian

[8] ęto o ruchome

[9] zątku wyrazu

[10] Po samogłoskach przed spółgłoską h oznacza iloczas

[11] Litera ż jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongě (zongepajczyk) oraz żongěpai (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na sz można skrócić do ż. W zapisie bez djakrytków ż jest zastępowane przy pomocy sz lub, w celu odróżnienia, sz' (z apostrofem)

[12] z pochodzące od średniozongepajckiego *ƶ, por. ołł. ƶołłu, przynajmniej teoretycznie

[13] Znak ten jest transkrybowany jako ż w kilku rdzeniach, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongě (zongepajczyk) oraz żongěpai (zachód) – czyli te związanie z samym ludem.

[14] W przyrostkach

[15] W przedrostkach

[16] W odmianie ruchomej, gdy efektem harmonji jest samogłoska o

[17] worma z u jest bardziej archaiczna

[18] Należy jednak tu zwrócić na pewną wyjątkowość. Mianowicie mahałuszěj to jedyna obecna forma pragammajskiego rzeczownika *haluz w zongepajckim, zaś "ziarno" jest określane przez fahak

[19] toczna skrócona forma

[20] zi od skróconego, protogamajskiego uuruyya

[21] st to jedyny zaimek , który jest neologizmem

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]