Przejdź do zawartości

Język bargądzki: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
← poprzednia edycjanastępna edycja →
WizualnieWikikod
Przeniesienie gramatyki do osobnego artykułu
Linia 664: Linia 664:


= Słownictwo =
= Słownictwo =
{{Zobacz też|Słownik:Język bargądzki}}
{{Główny artykuł|Słownik:Język bargądzki}}


= Gramatyka =
= Gramatyka =
== Historia gramatyki ==
{{Główny artykuł|Gramatyka języka bargądzkiego}}
* Zanik liczby podwójnej
* Pojawienie się rodzajnika nieokreślonego ''jen'' (< ''*edinъ'') i określonego ''ten'' (< ''*tъ'') w formie przedimków
* Przymiotniki początkowo odziedziczyły z prasłowiańskiego nieokreśloną i określoną odmianę, z kolei ze względu na depatalalizację, zanikła odmiana miękka. Rodzajniki przejęły funkcję oznaczania określoności, w związku z czym tylko prasłowiańska nieokreślona forma przetrwała. Rodzajniki przejęły też ciężar określania rodzaju i przypadku, w związku z czym powstały dwie nowe odmiany przymiotników: słaba (po rodzajniku) i mocna (bez rodzajnika)
* Analogicznie, pojawienie się rodzajników doprowadziło do podziału odmiany rzeczowników na słabą i mocną. Nastąpiła redukcja liczby klas deklinacji.
* Liczba przypadków uległa redukcji: wołacz został zastąpiony mianownikiem, narzędnik wyrażeniem ''perz'' (przez) + biernik, a miejscownik połączył się z celownikiem. Starobargądzki miał więc cztery przypadki: mianownik, biernik, dopełniacz i celownik. Kolejne wieki przyniosły dalsze uproszczenia: celownik złączył się z dopełniaczem w jeden przypadek oznaczony, z kolei biernik połączył się z mianownikiem, z którym miał wiele form wspólnych, w jeden przypadek nieoznaczony. Wyjątek stanowią zaimki osobowe, w których to przypadek oznaczony pełni funkcje biernika.
* Teksty starobargądzkie nie odnotowują aorystu, co oznacza jego wczesny zanik. Funkcję czasu przeszłego pełnił wówczas słowiański czas przeszły złożony (perfekt) w formie czasownika ''bœt'' (być) i imiesłowu przeszłego typu "L". W kolejnych wiekach, pod wpływem języków niemieckich, został zastąpiony innym czasem złożonym, używającym czasownika posiłkowego ''meat'' (mieć) lub ''bœt'' oraz imiesłowu przeszłego (biernego).
* Zachował się syntetyczny imperfekt przy jednoczesnym zaniku podziału czasowników względem aspektu dokonanego/niedokonanego
 
== Przypadki ==
W bargądzkim zachowały się dwa przypadki, które określa się jako ''nieoznaczony'' i ''oznaczony''. Nieoznaczony pełni funkcję mianownika, biernika, narzędnika i wołacza, obejmuje więc podmiot, dopełnienie bliższe, narzędzie oraz bezpośrednie zwroty. Z kolei przypadek oznaczony pełni funkcje dopełniacza, celownika i miejscownika, czyli obejmuje dopełnienie dalsze, przynależność i opis miejsca akcji.
 
== Rodzajniki ==
W bargądzkim występują dwa rodzajniki: nieokreślony ''jen'' i określony ''ten''. Odmieniają się przez rodzaj, przypadek i liczbę (poza ''jen'', które występuje tylko w liczbie pojedynczej). Rodzajniki pełnią ważną funkcję, ponieważ w największym stopniu odpowiadają za przekazanie informacji o rodzaju i przypadku. Monosylabiczne formy zwykle są klitykami.
 
'''Odmiana rodzajnika nieokreślonego ''jen'' '''
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!Przypadek
!Rodzaj męski
!Rodzaj żeński
!Rodzaj nijaki
|-
!style="text-align:center" colspan=4|Liczba pojedyncza
|-
!Nieoznaczony
|jen
|jena
|jene
|-
!Oznaczony
|style="text-align:center" colspan=3|jenai
|-
|}
 
'''Odmiana rodzajnika określonego ''ten'' '''
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!Przypadek
!Rodzaj męski
!Rodzaj żeński
!Rodzaj nijaki
|-
!style="text-align:center" colspan=4|Liczba pojedyncza
|-
!Nieoznaczony
|ten
|ta
|te
|-
!Oznaczony
|style="text-align:center" colspan=3|tai
|-
!style="text-align:center" colspan=4|Liczba mnoga
|-
!Nieznaczony
|style="text-align:center" colspan=2|ti
|ta
|-
!Oznaczony
|style="text-align:center" colspan=3|tei
|-
|}
 
== Rzeczowniki ==
Rzeczowniki co do zasady odmieniają się przez rodzaj, liczbę i przypadek. Odmiana rzeczownika dzieli się na mocną i słabą, obowiązują też trzy klasy deklinacji.
 
'''Słaba odmiana''' jest używana w przypadku, gdy rzeczownik jest poprzedzony rodzajnikiem (bez względu na to, czy określonym, czy nieokreślonym). Wówczas rzeczownik nie odmienia się przez przypadki, a jedynie przez liczbę (i rodzaj).
 
'''Mocna odmiana''' występuje w przypadku braku rodzajnika, a rzeczownik zachowuje pełną odmianę.
 
Rzeczowniki odmienia się według trzech klas:
* Klasa 1 obejmuje rzeczowniki, których podstawowa (nieoznaczona) forma zakończona jest spółgłoską. Dzieli się na dwie podklasy:
** Klasa 1A obejmuje rzeczowniki rodzaju męskiego
** Klasa 1B obejmuje rzeczowniki rodzaju żeńskiego (dawne i- oraz r-tematowe wyrazy)
* Do Klasy 2 należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego, których podstawowa forma kończy się na -a
* Klasa 3 obejmuje wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego
 
'''Wzór deklinacji rzeczownika'''
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!Odmiana
!style="text-align:center" colspan=2|
!Klasa 1A
!Klasa 1B
!Klasa 2
!Klasa 3
|-
!style="text-align:center" rowspan=2|Słaba
!style="text-align:center" colspan=2|Liczba pojedyncza
|style="text-align:center" colspan=2|Ø
|a
|e
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Liczba mnoga
|style="text-align:center" colspan=3|i
|a
|-
!style="text-align:center" rowspan=3|Mocna
!style="text-align:center" rowspan=2|Liczba pojedyncza
!Nieoznaczony
|style="text-align:center" colspan=2|Ø
|style="text-align:center" rowspan=2|a
|style="text-align:center" rowspan=2|e
|-
!Oznaczony
|a
|e
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Liczba mnoga
|style="text-align:center" colspan=3|i
|a
|-
|}
 
'''Przykładowa odmiana'''
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" rowspan=2|Odmiana
!style="text-align:center" colspan=2|
!Klasa 1A
!Klasa 1B
!Klasa 2
!Klasa 3
|-
!style="text-align:center" colspan=2|
!wóz
!kość
!noga
!wino
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Słaba
!style="text-align:center" rowspan=2|Liczba pojedyncza
!Nieoznaczony
|ten voz
|ta cast
|ta nag'''a'''
|te vin'''e'''
|-
!Oznaczony
|tai voz
|tai cast
|tai nag'''a'''
|tai vin'''e'''
|-
!style="text-align:center" rowspan=2|Liczba mnoga
!Nieoznaczony
|ti vaz'''i'''
|ti cast'''i'''
|ti nag'''i'''
|ti vin'''a'''
|-
!Oznaczony
|tei vaz'''i'''
|tei cast'''i'''
|tei nag'''i'''
|tei vin'''a'''
|-
!style="text-align:center" rowspan=3|Mocna
!style="text-align:center" rowspan=2|Liczba pojedyncza
!Nieoznaczony
|voz
|cast
|style="text-align:center" rowspan=2|nag'''a'''
|style="text-align:center" rowspan=2|vin'''e'''
|-
!Oznaczony
|vaz'''a'''
|cast'''e'''
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Liczba mnoga
|vaz'''i'''
|cast'''i'''
|nag'''i'''
|vin'''a'''
|-
|}
 
== Przymiotniki ==
=== Odmiana przymiotników ===
Podobnie jak w przypadku rzeczowników, odmiana przymiotników dzieli się na słabą i mocną. W '''słabej odmianie''' przymiotnik jest całkowicie nieodmienny, a jego forma ogranicza się do tematu wyrazu. Słabej odmianie podlegają przymiotniki po rodzajnikach, ale też przymiotniki orzecznikowe. '''Mocna odmiana''' z kolei ma miejsce przy braku rodzajnika. Wówczas przymiotnik odmienia się przez rodzaj, liczbę i przypadek. Wskutek zaniku miękkiej odmiany, wszystkie przymiotniki odmieniają się według tego samego wzoru.
 
'''Przykładowa odmiana ''doz'' (pl. duży)'''
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=3|
!Rodzaj męski
!Rodzaj żeński
!Rodzaj nijaki
|-
!style="text-align:center" colspan=3|Słaba odmiana
|style="text-align:center" colspan=3|doz
|-
!style="text-align:center" rowspan=3|Mocna odmiana
!style="text-align:center" rowspan=2|Liczba pojedyncza
!Nieoznaczony
|doz
|style="text-align:center" rowspan=2|doz'''a'''
|style="text-align:center" rowspan=2|doz'''e'''
|-
!Oznaczony
|doz'''a'''
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Liczba mnoga
|style="text-align:center" colspan=2|doz'''i'''
|doz'''a'''
|-
|}
 
Porównaj: ''jena doz carva'' /ˈjɛ́nɐ dɔ̀s ˈkáːβɐ/ vs ''doza carva'' /ˈdɔ̀zɐ ˈkáːβɐ/ (pl. duża krowa).
 
=== Stopniowanie przymiotników ===
Stopień wyższy tworzony jest za pomocą ''vant'' /vànt/ (*vęťьjь), np. ''vant delgh'' (pl. dłuższy), z kolei stopień najwyższy za pomocą ''nai'', np. ''nai delgh'' (najdłuższy).
 
== Zaimki ==
=== Zaimki osobowe ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|
!Podmiot
!Dopełnienie
!Dzierżawczy
|-
!style="text-align:center" colspan=5|Liczba pojedyncza
|-
!style="text-align:center" colspan=2|1 os.
|jå
|men
|mai
|-
!style="text-align:center" rowspan=2|2 os.
!Standard
|tu
|teu
|tai
|-
!Formalnie
|vu
|veu
|vai
|-
!style="text-align:center" rowspan=3|3 os.
!R. męski
|han
|style="text-align:center" rowspan=3 colspan=2|jei
|-
!R. żeński
|hana
|-
!R. nijaki
|hane
|-
!style="text-align:center" colspan=5|Liczba mnoga
|-
!style="text-align:center" colspan=2|1 os.
|mœ
|style="text-align:center" colspan=2|nas
|-
!style="text-align:center" colspan=2|2 os.
|vœ
|style="text-align:center" colspan=2|vas
|-
!style="text-align:center" rowspan=3|3 os.
!R. męski
|style="text-align:center" rowspan=2|hani
|style="text-align:center" rowspan=3 colspan=2|y
|-
!R. żeński
|-
!R. nijaki
|hana
|-
!style="text-align:center" colspan=5|Zaimek zwrotny
|-
!style="text-align:center" colspan=3|Wspólny
|seu
|sai
|-
|}
 
=== Zaimki wskazujące ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|
!Rodzaj męski
!Rodzaj żeński
!Rodzaj nijaki
|-
!style="text-align:center" colspan=5|Liczba pojedyncza
|-
!style="text-align:center" rowspan=2|Bliższe
!Nieoznaczony
|sen
|sa
|sé
|-
!Oznaczony
|style="text-align:center" colspan=3|sei
|-
!style="text-align:center" rowspan=2|Dalsze
!Nieoznaczony
|au
|ava
|ave
|-
!Oznaczony
|style="text-align:center" colspan=3|avai
|-
!style="text-align:center" colspan=5|Liczba mnoga
|-
!style="text-align:center" rowspan=2|Bliższe
!Nieoznaczony
|style="text-align:center" colspan=2|si
|sa
|-
!Oznaczony
|style="text-align:center" colspan=3|sy
|-
!style="text-align:center" rowspan=2|Dalsze
!Nieoznaczony
|style="text-align:center" colspan=2|avi
|ava
|-
!Oznaczony
|style="text-align:center" colspan=3|avei
|-
|}
 
=== Zaimki pytające ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!Przypadek
!Osobowy
!Rzeczowny
|-
!Nieoznaczony
|cœ
|so
|-
!Oznaczony
|cai
|sai
|-
|}
 
== Czasowniki ==
* Czasowniki ulegają odmianie przez dwie liczby: pojedynczą i mnogą
* '''Bezokoliczniki''' składają się z tematu, samogłoski tematycznej (-Ø-, -a-, -i-, -ea-) oraz sufiksu -t
* Formy '''czasu teraźniejszego''' z grubsza kontynuują formy odziedziczone z prasłowiańskiego, przy czym często można spotkać wyrównanie analogiczne (zanik części prasłowiańskich przegłosów, oboczności typu d:ď, zmiany w nosowych samogłoskach tematycznych) oraz kontrakcje interwokalicznego -j-
* '''Imperfekt''' służy do opisu zdarzeń habitualnych i przeszłych ciągłych, często jest też używany w celach narracyjnych. Kontynuuje syntetyczną formę prasłowiańską i jest tworzony za pomocą rozszerzenia tematu o -å- i odpowiednią końcówkę
* '''Czas przeszły''' jest czasem złożonym i odnosi się do wydarzeń zakończonych w przeszłości. Tworzy się go za pomocą odmienionego czasownika posiłkowego ''meat'' (mieć) lub ''bœt'' (być) i imiesłowu przeszłego
* '''Czas przyszły''' może być oddany na dwa sposoby:
** Za pomocą formy teraźniejszej i określenia czasu
** Poprzez formę złożoną z użyciem czasownika posiłkowego ''det'' (powstałego ze skrócenia form przyszłych czasownika ''bœt'' w funkcji posiłkowej, np. ''*bǫdǫ'' > ''bandem'' > ''dem'' /dəm/) i bezokolicznika
** ''bœt'' jest jedynym czasownikiem z syntetyczną formą w czasie przyszłym
* Zdarzenia ciągłe/postępujące również oddawane są na kilka sposobów. Dla czasu przeszłego zwykle używa się imperfektu, a dla czasu teraźniejszego jego zwykłej formy. Dla precyzji można jednak użyć przysłówka ''pronne'' (*prǫdьno), ma on zastosowanie szczególnie w czasie przyszłym
* Występują cztery '''imiesłowy''': teraźniejszy (czynny), przeszły (bierny), rezultatywny (imiesłów L) i przysłówkowy. Każdy z nich jest nieodmienny
* '''Rzeczownik odczasownikowy''' powstaje zazwyczaj za pomocą rozszerzenia imiesłowu przeszłego o -e
* '''Tryb przypuszczający''' składa się z partykuły ''bœ'' (*by) odmienionej przez osobę i liczbę oraz imiesłowu rezultatywnego
* '''Tryb rozkazujący''' występuje głównie w przypadku 2 osoby liczby pojedynczej oraz 1 i 2 osoby liczby mnogiej. Składa się z samego tematu czasownika oraz następującego po nim zaimka (zwykle pomijanego dla ''tu''). Tryb rozkazujący dla pozostałych osób może być stworzony za pomocą konstrukcji ''hai'' i formy czasu teraźniejszego
 
=== Koniugacja ===
Odmiana czasowników w języku bargądzkim dzieli się na trzy klasy:
* '''Klasa 1''' – należą do niej czasowniki regularne, których temat zakończony jest spółgłoską. Wyróżniane są dwie podklasy:
** '''Klasa 1A''' – bezokolicznik składa się z tematu i sufiksu -t. Formy koniugacyjne mają samogłoskę tematyczną -e-
** '''Klasa 1B''' – w bezokoliczniku występuje samogłoska tematyczna -a-, -i- lub -ea-. Ta sama samogłoska obowiązuje w pozostałych formach koniugacyjnych
* '''Klasa 2''' – należą do niej czasowniki regularne, których temat zakończony jest samogłoską. Akcent zawsze pada na temat
* '''Klasa 3''' – obejmuje czasowniki nieregularne
 
==== Paradygmaty akcentowe ====
W koniugacji obowiązują dwa paradygmaty akcentowe:
* '''Paradygmat A''' (''AP a'') – akcent pada na temat, ton może być rosnący lub opadający. Charakteryzuje wszystkie czasowniki należące do klasy 1A i 2
* '''Paradygmat B''' (''AP b'') – akcent pada na samogłoskę tematyczną a ton jest zawsze rosnący (lub opadający, jeśli to wyraz jednosylabowy lub sylaba wygłosowa)
 
Wyjątkami od tych zasad jest imperfekt, którego formy zawsze mają akcent (z tonem rosnącym) na samogłosce tematycznej -å- oraz wyrazy jednosylabowe, które z zasady mają ton opadający.
 
Czasowniki należące do klas 1A i 2 nie mają oznaczonych akcentów w zapisie, ponieważ ich zasady akcentowe mogą zostać wywnioskowane z bezokolicznika i odmienionych form (jednosylabowy bezokolicznik lub temat zakończony samogłoską = akcent na temacie).
 
W przypadku klasy 1B, standardem jest AP b, wedle którego akcent pada na samogłoskę tematyczną. Czasowniki należące do tej klasy, które charakteryzuje AP a, mają oznaczony akcent w pisowni na akcentowanej sylabie, jeżeli zawiera ona litery ''a'', ''e'' lub ''i'' (ponieważ tylko one mogą występować także w sylabach nieakcentowanych). Przykładowo ''lavit'' /lɐˈβìt/ (pl. łowić) należy do tej klasy i cechuje go AP b – pomimo sąsiadujących ze sobą liter ''a'' i ''i'', akcent nie jest oznaczony, ponieważ wynika on z zasad morfologicznych. Dla kontrastu ''vídat'' /ˈvídɐt/ (pl. widzieć) również należy do tej klasy, lecz cechuje go AP a, więc akcent jest oznaczony.
 
==== Klasa 1A ====
Odmiana czasownika ''mait'' /màɪt/ (pl. móc)
 
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|Bezokolicznik
|style="text-align:center" colspan=6|mait
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Rzeczownik odczasownikowy
|style="text-align:center" colspan=6|mazene
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Imiesłowy
!Teraźniejszy
|style="text-align:center" colspan=6|magent
|-
!Przeszły
|style="text-align:center" colspan=6|mazen
|-
!Rezultatywny
|style="text-align:center" colspan=6|magel
|-
!Przysłówkowy
|style="text-align:center" colspan=6|magente
|-
!style="text-align:center" colspan=2 rowspan=2|
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba pojedyncza
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba mnoga
|-
!jå
!tu<br />vu
!han<br />hana<br />hane
!mœ
!vœ
!hani<br />hana
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Tryb oznajmujący
!Czas teraźniejszy
|magem
|mazes
|maze
|mazeme
|mazete
|mazen
|-
!Imperfekt
|mazåi
|style="text-align:center" colspan=2|mazås
|mazåime
|mazåste
|mazå
|-
!Czas przeszły
|mam mazen
|mas mazen
|ma mazen
|mame mazen
|mate mazen
|man mazen
|-
!Czas przyszły
|dem mait
|des mait
|de mait
|deme mait
|dete mait
|den mait
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb przypuszczający
|bœm magel
|bœs magel
|bœ magel
|bœme magel
|bœte magel
|bœn magel
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb rozkazujący
|
|maz (vu)
|(hai maze)
|maz mœ
|maz vœ
|(hai mazen)
|-
|}
 
==== Klasa 1B ====
===== Odmiana z -a- =====
Odmiana czasownika ''dealat'' /ˈdɛ́ːlɐt/ (pl. robić)
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|Bezokolicznik
|style="text-align:center" colspan=6|dealat
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Rzeczownik odczasownikowy
|style="text-align:center" colspan=6|dealane
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Imiesłowy
!Teraźniejszy
|style="text-align:center" colspan=6|dealant
|-
!Przeszły
|style="text-align:center" colspan=6|dealan
|-
!Rezultatywny
|style="text-align:center" colspan=6|dealal
|-
!Przysłówkowy
|style="text-align:center" colspan=6|dealante
|-
!style="text-align:center" colspan=2 rowspan=2|
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba pojedyncza
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba mnoga
|-
!jå
!tu<br />vu
!han<br />hana<br />hane
!mœ
!vœ
!hani<br />hana
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Tryb oznajmujący
!Czas teraźniejszy
|dealam
|dealas
|deala
|dealame
|dealate
|dealan
|-
!Imperfekt
|dalåi
|style="text-align:center" colspan=2|dalås
|dalåime
|dalåste
|dalå
|-
!Czas przeszły
|mam dealan
|mas dealan
|ma dealan
|mame dealan
|mate dealan
|man dealan
|-
!Czas przyszły
|dem dealat
|des dealat
|de dealat
|deme dealat
|dete dealat
|den dealat
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb przypuszczający
|bœm dealal
|bœs dealal
|bœ dealal
|bœme dealal
|bœte dealal
|bœn dealal
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb rozkazujący
|
|deal (vu)
|(hai deala)
|deal mœ
|deal vœ
|(hai dealan)
|-
|}
 
===== Odmiana z -i- =====
Odmiana czasownika ''cuepit'' /ˈkwɛ́pɪt/ (pl. kupować)
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|Bezokolicznik
|style="text-align:center" colspan=6|cuepit
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Rzeczownik odczasownikowy
|style="text-align:center" colspan=6|cuepine
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Imiesłowy
!Teraźniejszy
|style="text-align:center" colspan=6|cuepint
|-
!Przeszły
|style="text-align:center" colspan=6|cuepin
|-
!Rezultatywny
|style="text-align:center" colspan=6|cuepil
|-
!Przysłówkowy
|style="text-align:center" colspan=6|cuepinte
|-
!style="text-align:center" colspan=2 rowspan=2|
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba pojedyncza
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba mnoga
|-
!jå
!tu<br />vu
!han<br />hana<br />hane
!mœ
!vœ
!hani<br />hana
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Tryb oznajmujący
!Czas teraźniejszy
|cuepim
|cuepis
|cuepi
|cuepime
|cuepite
|cuepin
|-
!Imperfekt
|cuepåi
|style="text-align:center" colspan=2|cuepås
|cuepåime
|cuepåste
|cuepå
|-
!Czas przeszły
|mam cuepin
|mas cuepin
|ma cuepin
|mame cuepin
|mate cuepin
|man cuepin
|-
!Czas przyszły
|dem cuepit
|des cuepit
|de cuepit
|deme cuepit
|dete cuepit
|den cuepit
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb przypuszczający
|bœm cuepil
|bœs cuepil
|bœ cuepil
|bœme cuepil
|bœte cuepil
|bœn cuepil
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb rozkazujący
|
|cuep (vu)
|(hai cuepi)
|cuep mœ
|cuep vœ
|(hai cuepin)
|-
|}
 
===== Odmiana z -ea- =====
Odmiana czasownika ''leteat'' /ləˈtɛ̀ːt/ (pl. lecieć)
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|Bezokolicznik
|style="text-align:center" colspan=6|leteat
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Rzeczownik odczasownikowy
|style="text-align:center" colspan=6|leteane
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Imiesłowy
!Teraźniejszy
|style="text-align:center" colspan=6|leteant
|-
!Przeszły
|style="text-align:center" colspan=6|letean
|-
!Rezultatywny
|style="text-align:center" colspan=6|leteal
|-
!Przysłówkowy
|style="text-align:center" colspan=6|leteante
|-
!style="text-align:center" colspan=2 rowspan=2|
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba pojedyncza
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba mnoga
|-
!jå
!tu<br />vu
!han<br />hana<br />hane
!mœ
!vœ
!hani<br />hana
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Tryb oznajmujący
!Czas teraźniejszy
|leteam
|leteas
|letea
|leteame
|leteate
|letean
|-
!Imperfekt
|letåi
|style="text-align:center" colspan=2|letås
|letåime
|letåste
|letå
|-
!Czas przeszły
|mam letean
|mas letean
|ma letean
|mame letean
|mate letean
|man letean
|-
!Czas przyszły
|dem leteat
|des leteat
|de leteat
|deme leteat
|dete leteat
|den leteat
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb przypuszczający
|bœm leteal
|bœs leteal
|bœ leteal
|bœme leteal
|bœte leteal
|bœn leteal
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb rozkazujący
|
|lèt (vu)
|(hai letea)
|lèt mœ
|lèt vœ
|(hai letean)
|-
|}
 
==== Klasa 2 ====
Odmiana czasownika ''mœt'' /mœ̀t/ (pl. myć)
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|Bezokolicznik
|style="text-align:center" colspan=6|mœt
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Rzeczownik odczasownikowy
|style="text-align:center" colspan=6|mœte
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Imiesłowy
!Teraźniejszy
|style="text-align:center" colspan=6|mœnt
|-
!Przeszły
|style="text-align:center" colspan=6|mœt
|-
!Rezultatywny
|style="text-align:center" colspan=6|mœl
|-
!Przysłówkowy
|style="text-align:center" colspan=6|mœnte
|-
!style="text-align:center" colspan=2 rowspan=2|
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba pojedyncza
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba mnoga
|-
!jå
!tu<br />vu
!han<br />hana<br />hane
!mœ
!vœ
!hani<br />hana
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Tryb oznajmujący
!Czas teraźniejszy
|mœm
|mœs
|mœ
|mœme
|mœte
|mœn
|-
!Imperfekt
|mejåi
|style="text-align:center" colspan=2|mejås
|mejåime
|mejåste
|mejå
|-
!Czas przeszły
|mam mœt
|mas mœt
|ma mœt
|mame mœt
|mate mœt
|man mœt
|-
!Czas przyszły
|dem mœt
|des mœt
|de mœt
|deme mœt
|dete mœt
|den mœt
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb przypuszczający
|bœm mœl
|bœs mœl
|bœ mœl
|bœme mœl
|bœte mœl
|bœn mœl
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb rozkazujący
|
|mœ (vu)
|(hai mœ)
|mœ mœ
|mœ vœ
|(hai mœn)
|-
|}
 
==== Klasa 3 ====
Do tej klasy należą cztery czasowniki nieregularne: ''bœt'' (pl. być), ''meat'' (pl. mieć), ''dat'' (pl. dać, dawać) i ''east'' (pl. jeść).
 
===== Czasownik ''bœt'' =====
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|Bezokolicznik
|style="text-align:center" colspan=6|bœt
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Rzeczownik odczasownikowy
|style="text-align:center" colspan=6|bœte
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Imiesłowy
!Teraźniejszy
|style="text-align:center" colspan=6|bandent
|-
!Przeszły
|style="text-align:center" colspan=6|
|-
!Rezultatywny
|style="text-align:center" colspan=6|bœl
|-
!Przysłówkowy
|style="text-align:center" colspan=6|bandente
|-
!style="text-align:center" colspan=2 rowspan=2|
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba pojedyncza
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba mnoga
|-
!jå
!tu<br />vu
!han<br />hana<br />hane
!mœ
!vœ
!hani<br />hana
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Tryb oznajmujący
!Czas teraźniejszy
|jem
|jes
|je
|jeme
|jete
|san
|-
!Imperfekt
|style="text-align:center" rowspan=2|bei
|style="text-align:center" rowspan=2 colspan=2|bea
|style="text-align:center" rowspan=2|beime
|style="text-align:center" rowspan=2|beaste
|style="text-align:center" rowspan=2|bese
|-
!Czas przeszły
|-
!Czas przyszły
|bandem
|bandes
|bande
|bandeme
|bandete
|banden
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb przypuszczający
|bœm bœl
|bœs bœl
|bœ bœl
|bœme bœl
|bœte bœl
|bœn bœl
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb rozkazujący
|
|band (vu)
|(hai je)
|band mœ
|band vœ
|(hai san)
|-
|}
 
===== Czasownik ''meat'' =====
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|Bezokolicznik
|style="text-align:center" colspan=6|meat
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Rzeczownik odczasownikowy
|style="text-align:center" colspan=6|meane
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Imiesłowy
!Teraźniejszy
|style="text-align:center" colspan=6|meant
|-
!Przeszły
|style="text-align:center" colspan=6|mean
|-
!Rezultatywny
|style="text-align:center" colspan=6|meal
|-
!Przysłówkowy
|style="text-align:center" colspan=6|meante
|-
!style="text-align:center" colspan=2 rowspan=2|
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba pojedyncza
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba mnoga
|-
!jå
!tu<br />vu
!han<br />hana<br />hane
!mœ
!vœ
!hani<br />hana
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Tryb oznajmujący
!Czas teraźniejszy
|mam
|mas
|ma
|mame
|mate
|man
|-
!Imperfekt
|style="text-align:center" rowspan=2|måi
|style="text-align:center" rowspan=2 colspan=2|mås
|style="text-align:center" rowspan=2|måme
|style="text-align:center" rowspan=2|måste
|style="text-align:center" rowspan=2|må
|-
!Czas przeszły
|-
!Czas przyszły
|dem meat
|des meat
|de meat
|deme meat
|dete meat
|den meat
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb przypuszczający
|bœm meal
|bœs meal
|bœ meal
|bœme meal
|bœte meal
|bœn meal
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb rozkazujący
|
|mea (vu)
|(hai ma)
|mea mœ
|mea vœ
|(hai man)
|-
|}
 
===== Czasownik ''dat'' =====
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|Bezokolicznik
|style="text-align:center" colspan=6|dat
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Rzeczownik odczasownikowy
|style="text-align:center" colspan=6|dane
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Imiesłowy
!Teraźniejszy
|style="text-align:center" colspan=6|dant
|-
!Przeszły
|style="text-align:center" colspan=6|dan
|-
!Rezultatywny
|style="text-align:center" colspan=6|dal
|-
!Przysłówkowy
|style="text-align:center" colspan=6|dante
|-
!style="text-align:center" colspan=2 rowspan=2|
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba pojedyncza
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba mnoga
|-
!jå
!tu<br />vu
!han<br />hana<br />hane
!mœ
!vœ
!hani<br />hana
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Tryb oznajmujący
!Czas teraźniejszy
|dam
|das
|da
|dame
|date
|daden
|-
!Imperfekt
|dadåi
|style="text-align:center" colspan=2|dadås
|dadåime
|dadåste
|dadå
|-
!Czas przeszły
|mam dan
|mas dan
|ma dan
|mame dan
|mate dan
|man dan
|-
!Czas przyszły
|dem dat
|des dat
|de dat
|deme dat
|dete dat
|den dat
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb przypuszczający
|bœm dal
|bœs dal
|bœ dal
|bœme dal
|bœte dal
|bœn dal
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb rozkazujący
|
|da (vu)
|(hai da)
|da mœ
|da vœ
|(hai dan)
|-
|}
 
===== Czasownik ''east'' =====
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!style="text-align:center" colspan=2|Bezokolicznik
|style="text-align:center" colspan=6|east
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Rzeczownik odczasownikowy
|style="text-align:center" colspan=6|eadene
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Imiesłowy
!Teraźniejszy
|style="text-align:center" colspan=6|eadent
|-
!Przeszły
|style="text-align:center" colspan=6|eaden
|-
!Rezultatywny
|style="text-align:center" colspan=6|eadel
|-
!Przysłówkowy
|style="text-align:center" colspan=6|eadente
|-
!style="text-align:center" colspan=2 rowspan=2|
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba pojedyncza
!style="text-align:center" colspan=3|Liczba mnoga
|-
!jå
!tu<br />vu
!han<br />hana<br />hane
!mœ
!vœ
!hani<br />hana
|-
!style="text-align:center" rowspan=4|Tryb oznajmujący
!Czas teraźniejszy
|eam
|eas
|ea
|eame
|easte
|eaden
|-
!Imperfekt
|edåi
|style="text-align:center" colspan=2|edås
|edåime
|edåste
|edå
|-
!Czas przeszły
|mam eaden
|mas eaden
|ma eaden
|mame eaden
|mate eaden
|man eaden
|-
!Czas przyszły
|dem east
|des east
|de east
|deme east
|dete east
|den east
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb przypuszczający
|bœm eadel
|bœs eadel
|bœ eadel
|bœme eadel
|bœte eadel
|bœn eadel
|-
!style="text-align:center" colspan=2|Tryb rozkazujący
|
|ead (vu)
|(hai ea)
|ead mœ
|ead vœ
|(hai eaden)
|-
|}
 
== Przyimki ==
Monosylabiczne przyimki mogą być akcentowane lub zredukowane. Gdy występują samodzielnie, bez względu na obecność akcentu, zapisywane są jako pełne samogłoski, zaś jako część wyrazu, są zawsze zredukowane.
 
* ''a'' /à, ə/ – o (''e-'')
* ''ad'' /àð, əð/ – od (''ed-'')
* ''bez'' /bɛ̀s, bəs/ – bez
* ''cue'' /kwɛ/ – do
* ''la'' /là, lɐ/ – dla
* ''meidi'' /ˈmɛ́ɪðɪ/ – między
* ''mime'' /ˈmímə/ – mimo, obok
* ''na'' /nà, nɐ/ – na
* ''nad'' /nàð, nɐð/ – nad
* ''pa'' /pà, pɐ/ – po (''pe-'')
* ''o'' /ɔ̀, ə/ – u (''e-'')
* ''perd'' /pɛ̀ːð, pəð/ – przed
* ''perz'' /pɛ̀ːs, pəs/ – przez
* ''pod'' /pɔ̀ð, pəð/ – pod (''ped-'')
* ''prate'' /ˈprátə/ – przeciw
* ''pri'' /pri, prɪ/ – przy
* ''se'' /sə/ – z
* ''ve'' /və/ – w
* ''yz'' /ɛɪs/ – z (miejsce)
* ''za'' /zà, zɐ/ – za
 
== Liczebniki ==
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!
!Główny
!Porządkowy
|-
|1
|jen
|perv
|-
|2
|dœu
|vetar
|-
|3
|try
|tret
|-
|4
|setur
|setert
|-
|5
|style="text-align:center" colspan=2|pant
|-
|6
|style="text-align:center" colspan=2|sest
|-
|7
|style="text-align:center" colspan=2|sedem
|-
|8
|style="text-align:center" colspan=2|asem
|-
|9
|dévant
|devánt
|-
|10
|désant
|desánt
|-
|11
|jennas
|jennast
|-
|12
|dœunas
|dœunast
|-
|20
|dœudes
|dœudest
|-
|100
|sœt
|sœten
|-
|1000
|tusant
|tusanten
|-
|}


[[Kategoria:Conlangi]]
[[Kategoria:Conlangi]]
[[Kategoria:Języki sztuczne a posteriori]]
[[Kategoria:Język bargądzki]]

Wersja z 21:02, 22 sty 2025

Język bargądzki
Bergans
Sposoby zapisu: łaciński
Typologia: SVO
Utworzenie: Miguelhombre w 2025
Najnowsza wersja: 1.0
Używany w : Dania, Polska, Szwecja, Niemcy
Liczba użytkowników ~200 tys.
Klasyfikacja: Języki indoeuropejskie
  • Języki bałto-słowiańskie
    • Języki słowiańskie
      • Języki zachodniosłowiańskie
        • Język bargądzki
Lista conlangów


Język bargądzki (bar. Bergans /bəˈɣàns/, bergansa reas) – język zachodniosłowiański, używany głównie na Bornholmie oraz lokalnie na Pomorzu Zachodnim i w Skanii. Ma status języka mniejszościowego w Danii, Polsce, Niemczech i Szwecji oraz jest chroniony przez Unię Europejską.

Bargądzki początkowo nosił cechy języka peryferyjnego, ze względu na rozwój we względnej izolacji geograficznej od reszty Słowiańszczyzny. Na przestrzeni wieków rozwinął unikalne cechy, jak również ulegał wpływom sąsiednich języków, w tym staronordyjskiego, dolnoniemieckiego i niemieckiego (z różną intensywnością względem fonetyki, gramatyki i słownictwa).

Jest uznawany jako zagrożony w klasyfikacji UNESCO.

Tło kulturowe

Historia bargądzkiego sięga ok. VI wieku, kiedy Słowianie zasiedlili Bornholm (bar. Berganne /bəˈɣànːə/). Ukształtowane tam plemię, Bargądzianie, było częściowo wieloetniczne i utrzymywało regularne (morskie) kontakty handlowe zarówno z plemionami nordyckimi, jak i słowiańskimi. Będąc najważniejszym graczem w handlu morskim wśród nadbałtyckich Słowian, eksportowali swoją kulturę poza Bornholm (język Bargądzian był lingua franca w średniowiecznym Wolinie). Długo pozostawali wierni rodzimej wierze (choć z widocznymi wpływami nordyckimi), opierając się chrystianizacji. Kres ich niezależności postawiła znaczna ekspansja Danii w XII wieku. Bargądzianie już nigdy nie byli niepodlegli, zachowali jednak silną, niezależną kulturę, która szerzyła się wraz z ich osadnictwem po obu brzegach Bałtyku (głównie w ośrodkach miejskich). Ich ziemie należały także do Księstwa Pomorskiego, Szwecji i Niemiec. Dziś ich ojczyzna, Bornholm, pozostaje duńska, lecz Bargądzian można spotkać także po polskiej i niemieckiej stronie Pomorza Zachodniego oraz w szwedzkiej Skanii.

Historia fonetyczna

Od prasłowiańskiego do starobargądzkiego (~XV w.)

  • Niepełna przestawka, ograniczona do oRT
  • Labialne *y, choć centralizujące /u~ʉ/. Nosowe *ų uległo obniżeniu i połączeniu z *ǫ
  • *u było samogłoską średnią /o~ɔ/, *o (prawie) otwartą /ɒ/, *a otwartą tylną /ɑ/, *ě prawie otwartą /æ/. Samogłoski nosowe były prawie otwarte /æ̃/, /ɒ̃/
  • *u miało protetyczne *v, z kolei *ě, *a, *o i samogłoski nosowe charakteryzował brak protez
  • Dyspalatalizacja przez epentezę *ť i *ď > /jt, jd/ jeśli były poprzedzone samogłoską, w nagłosie bez epentetycznego /j/
  • *ś > š
  • Lenicja interwokalicznych /b, d, g/ > /β, ð, ɣ/ w towarzystwie samogłosek i spółgłosek płynnych, zablokowana po samogłoskach nosowych. /β/ z czasem połączyło się z *v. Nowe spółgłoski nie ulegały ubezdźwięcznieniu w wygłosie, tylko rozwijały się w aproksymanty
  • Dyftongizacja *ě > /ɛa̯ ~ ɛɐ̯/
  • *v początkowo miało charakter /ʋ~w/, z czasem ulegało frykatywizacji do /v~β/ lub wokalizacji do /u/
  • Przesunięcie /ɔ/ > /wɛ/ po spółgłoskach wargowych i miękkopodniebiennych
  • *x > /h/ w nagłosie, /ɣ/ interwokalicznie, zanik w pozostałych przypadkach
  • Zanik części słabych jerów, zależny od sąsiadujących spółgłosek. Nie rozwinęły się sonanty. Pozostałe jery uległy wokalizacji i obniżeniu: przedni jer > /ɛ/, tylny jer > /œ/. Zanik (wygłosowych) jerów spowodował wzdłużenie zastępcze, jeśli przed nimi stał dźwięczny obstruent
  • Dyspalatalizacja miękkich sonorantów
  • Generalny brak tendencji do palatalizacji, brak post-prasłowiańskiej palatalizacji przed samogłoskami przednimi
  • Mazurzenie i deafrykacja: *c, *č, *š > /s/, *dz, *ž > /z/. *sc, *šč, *zdz i *ždž początkowo dały podwojone spółgłoski /ss, zz/, które z czasem uległy degeminacji, często z wzdłużeniem zastępczym poprzedzającej lub następującej samogłoski
  • Zanik *v po spółgłoskach innych niż wargowe i miękkopodniebienne
  • Przesunięcie /ʉ/ > /y/ po spółgłoskach wargowych i miękkopodniebiennych, następnie połączenie z /œ/
  • Rozwój asynchronicznej wymowy samogłosek nosowych. W wygłosie nosowość często zanikała
  • Stabilizacja akcentu na temacie. Jeśli akcent padał poza tematem, zazwyczaj został przesunięty na ostatnią sylabę tematu, zyskując odwrotną intonację
  • Zanik iloczasu w nieakcentowanych sylabach
  • Redukcja samogłosek w nieakcentowanych sylabach: przymknięte /i, ʉ/ > /ɪ/, średnie i półotwarte /ɛ, œ, ɔ, ɒ/ > /ə/, otwarta /ɑ/ > /ɐ/. Centrujący dyftong /ɛɐ̯/ również uległ redukcji do /ɐ/. Część z nich następnie zanikła
  • Podniesienie długich samogłosek: /ɑː/ > /ʌː/, /ɒː/ > /ɔː/, /iː/ > /ɪi/, /ʉː/ > /ɵu/. Długie /ɛː/ i /ɔː/ również uległy podwyższeniu do /eː/ i /oː/, jednak z czasem z powrotem uległy obniżeniu
  • Złączenie i centralizacja krótkich /ɑ, ɒ/ > /a/
  • Bylaczenie

Od stargobargądzkiego do współczesnego

  • Retrakcja /sk/ > /s̠/. W większości przypadków /s̠/ zanikło na rzecz /s/, czasem połączyło się z /ʃ/ (występującym dotąd tylko w wyrazach obcych)
  • Skrócenie długich samogłosek. Wszystkie akcentowane samogłoski stały się półdługie
  • Asymilacja grup spółgłoskowych obejmujących samogłoski nosowe i dźwięczne spółgłoski zwarte: /mb/ > /mː/, /nd, ng, ngn/ > /nː/
  • Zanik nagłosowych dźwięcznych spółgłosek zwartych przed /l/: /bl, dl, gl/ > /l/
  • Przejście aproksymantu /ɣ̞/ > /j/ w wygłosie sylab po samogłoskach. Po spółgłoskach płynnych wokalizacja do /ə/
  • Obniżenie i centralizacja /i, ʉ/ > /ɜ/ w pozycji przed /r/
  • Przesunięcie /ʉ/ > /y/
  • Monoftongizacja /ɵu/ > /u/
  • Obniżenie /ɪi/ > /ɛɪ/
  • /i, u/ w dyftongach uległy obniżeniu do /ɪ, ʊ/
  • Asymilacja /œɪ/ > /œʏ/
  • Wokalizacja /r/ w wygłosie sylab, powstanie nowych dyftongów /Və/ oraz serii tryftongów. W nieakcentowanych sylabach ulegały redukcji
  • Niedługo później, centrujące dyftongi zaczynające się od średnich lub otwartych samogłosek, uległy monoftongizacji (w tym również /ɛɐ̯/), w konsekwencji powstanie nowych długich samogłosek /aː/, /ɛː/, /œː/, /ɜː/, /ʌː/, /ɔː/. Zmiana nie objęła całego obszaru języka – dialekty po niemieckiej stronie granicy zachowały centrujące dyftongi.
  • Rozwój gardłowej artykulacji /r/ > /ʁ/ na Bornholmie, w Skanii i częściowo w Niemczech, następnie stopniowe złączanie z miękkopodniebiennym /ɣ/

Fonetyka

Samogłoski

Samogłoski krótkie

Przednie Środkowe Tylne
Przymknięte i, y u
Średnie ɛ, œ ɜ ʌ, ɔ
Otwarte a

Samogłoski długie

Przednie Środkowe Tylne
Przymknięte
Średnie ɛː, œː ɜː ʌː, ɔː
Otwarte aː

Samogłoski zredukowane

Przymknięta ɪ
Średnia ə
Otwarta ɐ

Dyftongi: /ɛɪ, aɪ, ɜɪ, ʌɪ, ɔɪ, uɪ, œʏ, ɛʊ, œʊ, aʊ, ɜʊ, ʌʊ, ɔʊ, uə, wɛ/
Tryftongi: /ɛɪə, aɪə, ɜɪə, ɔɪə, uɪə, œʏə, ɛʊə, œʊə, aʊə, ʌʊə, ɔʊə/

Samogłoski pełne

  • /i/ jest przymknięte przednie niezaokrąglone [i]
  • /y/ jest przymknięte przednie zaokrąglone [y]
  • /u/ jest przymknięte tylne zaokrąglone [u] bądź centralizujące [u̟]
  • /ɛ/ jest półotwarte przednie niezaokrąglone [ɛ] lub średnie [e̞]
  • /œ/ jest półotwarte przednie zaokrąglone [œ] lub średnie [ø̞]
  • /ɜ/ jest półotwarte centralne niezaokrąglone [ɛ] lub bardziej średnie [ɜ̝]
  • /ʌ/ jest półotwarte tylne niezaokrąglone [ʌ], lokalnie nawet otwarte zaokrąglone [ɒ]
  • /ɔ/ jest półotwarte tylne zaokrąglone [ɔ] lub średnie [o̞]
  • /a/ jest otwarte centralne [ä]

Samogłoski zredukowane

Bargądzki ma trzy samogłoski zredukowane, które występują wyłącznie w nieakcentowanych sylabach. Wszystkie z nich są zdelabializowane.

  • /ɪ/ jest prawie przednie scentralizowane niezaokrąglone [ɪ]
  • /ə/ jest średnie centralne niezaokrąglone [ə]
  • /ɐ/ jest prawie otwarte centralne [ɐ]

W przypadku, gdy samogłoski zredukowane znajdą się pod akcentem (np. wskutek wyrównania analogicznego), ulegają wokalizacji: [ɪ] > [i], [ə] > [ɜ], [ɐ] > [ä]

Samogłoski długie

Każda z samogłosek krótkich, z wyjątkiem przymkniętych, ma swój długi odpowiednik. Iloczas jest fonemiczny. Jakość długich samogłosek generalnie odpowiada jakości fonetycznej samogłosek krótkich, choć w niektórych regionach, gdzie występują tendencje do podwyższania długich samogłosek, są wymawiane wyżej, np. /ɛː/ może być wymawiane jako półprzymknięte [eː].

Dyftongi i tryftongi

Bargądzki wyróżnia bardzo duży inwentarz dyftongów i tryftongów. Zdecydowana większość z dyftongów jest zstępująca, jedynie /wɛ/ i /uə/ są wstępujące. Jedynie centrujące dyftongi ulegają redukcji w nieakcentowanych sylabach, choć w szybkiej mowie pozostałe dyftongi również bywają skracane (np. /a/ zamiast /aɪ/, nawet w nieakcentowanych sylabach).

W przeciwieństwie do dyftongów, wszystkie tryftongi są zstępujące i kończą się na /ə/. Mogą występować wyłącznie w sylabach akcentowanych.

Dialekty bargądzkie w Niemczech cechuje zachowanie centrujących dyftongów /ɛə, œə, aə, ʌə, ɔə, ɛɐ/ w miejsce samogłosek długich, choć zakres ich występowania zależy od użytkownika.

Spółgłoski

Wargowe Przedniojęzykowe Zadziąsłowe Podniebienne Miękkopodniebienne Języczkowe Krtaniowe
Nosowe m, (ɱ) n (ŋ)
Zwarte p, b t, d k, g
Afrykaty
Szczelinowe sybilanty s, z ʃ
niesybilanty f, v, (β) (ð) ɣ h
Aproksymanty w j (w) r
Uderzeniowe (r)
Boczne l
  • /β/ jest alofonem /v/ w pozycji interwokalicznej. W akcentowanych sylabach jest to szczelinowe [β], w nieakcentowanych jest to aproksymant [β̞]
  • /ð/ jest alofonem /d/ w pozycji interwokalicznej i wygłosie sylab. W akcentowanych sylabach jest to szczelinowe [ð], w nieakcentowanych i w wygłosie jest to aproksymant [ð̞]
  • Wymowa /r/ zależy od regionu. Na Bornholmie i w Skanii to języczkowy aproksymant [ʁ̞], wśród niektórych osób bywa łączony z [ɣ]. Na południowym wybrzeżu Bałtyku, /r/ jest uderzeniowe [ɾ]
  • /l/ bywa welaryzowane do [ɫ] w wygłosie wśród niektórych użytkowników
  • /w/ jest wargowo-miękkopodniebienne [w]
  • /ɱ, ŋ/ to alofony /m, n/ przed spółgłoskami odpowiednio wargowo-zębowymi i miękkopodniebiennymi
  • /m, n/ występują także w formie geminat /mː, nː/
  • /ʃ/ występuje głównie w wyrazach obcych. Regionalnie może być wymawiane jako podniebienne [ɕ]
  • Obstruenty w wygłosie ulegają ubezdźwięcznieniu
  • Wygłosowe /p, t, k/ są fonetycznie zatrzymane [p̚, t̚, k̚]

Akcent

Akcent wyrazowy może padać na dowolną sylabę tematu wyrazu, najczęściej jest to ostania. Końcówki morfologiczne nie są nigdy akcentowane. Ponadto, wyróżnia się dwie intonacje: rosnącą /á/ [ǎ] i opadającą /à/ [â].

W wyrazach wielosylabowych, w których akcent nie pada na ostatnią sylabę, intonacja rosnąca oznacza podniesienie tonu na sylabie akcentowanej i opadnięcie na kolejnej sylabie. Podobnie, w intonacji opadającej ton opada na sylabie akcentowanej i rośnie na kolejnej. Z tego względu określa się ich kontury jako /\ dla intonacji rosnącej i \/ dla intonacji opadającej.

W wyrazach jednosylabowych oraz wielosylabowych, w których akcent pada na ostatnią sylabę, nie rozróżnia się intonacji – sylaby te charakteryzuje intonacja opadająca.

Wszystkie akcentowane samogłoski krótkie są w istocie półdługie [aˑ]. Kontrastują one z samogłoskami długimi. Wszystkie nieakcentowane samogłoski są fonetycznie krótkie.

Ortografia

Historia zapisu

Pierwsze zapisy w języku bargądzkim pochodzą z XIV oraz XV wieku. Są to głównie teksty administracyjne Księstwa Bornholmu oraz zbiór poezji późnośredniowiecznej, która do dziś stanowi ważny element kultury bargądzkiej. Kolejne wieki przyniosły marginalizację języka pisanego, który ograniczał się głównie do przekładów Biblii, zaś nośnikiem tradycji stał się język mówiony. Sytuacja uległa zmianie w XIX wieku wraz ze wzmocnieniem identyfikacji kulturowej. Powstał standard literacki, który do dziś stosuje się we wszystkich regionach, w których bargądzki jest używany.

Ortografia języka starobargądzkiego była niestandaryzowana i opierała się na konwencjach łacińskich i niemieckich. Używano trzech dodatkowych liter: å dla /ʌː/, œ dla /œ(ː)/, y lub ii dla /ɪi/ oraz ø dla /ɵu/. Standardem było użycie c / ck dla /k/ czy u dla /ʉ/. Nie zaznaczano długości samogłosek ani akcentu, choć w niektórych przekładach można znaleźć akut. Już wtedy wprowadzono konwencje dla samogłosek zredukowanych: i dla /ɪ/, e dla /ə/, a dla /ɐ/.

Gdy w XIX wieku powstawał standard literacki, bazowano głównie na tradycyjnych tekstach. Skorygowano część konwencji dla oddania zmian, które zaszły w międzyczasie (np. przejście niektórych [ɣ̞] > [j~ɪ] czy zmiany gramatyczne). Zdecydowano o pozostawieniu ligatury œ dla /œ/ i zapisu c / ck dla /k/ jako symboli odróżniających bargądzki od sąsiednich języków. Jednocześnie część przypadków, gdzie występowało s /s/ przed i, y, e, zamieniono na c, jednak wyłącznie w wyrazach, gdzie występuje morfologiczna oboczność (więc nie do każdego /s/ pochodzącego z palatalizacji /k/). Ze względu na przejście /ɵu/ > /u/, litera ø została zastąpiona przez ů. Unormowano jeden zapis ch dla /ʃ/ w wyrazach obcego pochodzenia (dotąd używano głównie sch lub ch). Część procesów, zwłaszcza tych późniejszych, nie spowodowała reform ortografii, która jest generalnie tradycyjna.

Współczesna ortografia

Bargądzki korzysta z podstawowego alfabetu łacińskiego, rozszerzonego o trzy litery: å, œ i ů. Ponadto, występuje kilka dodatkowych liter, które nie są uznawane jako osobne, lecz warianty podstawowych liter.

Akutowe á, é oraz í służą do zaznaczania akcentu i używane są głównie do rozróżnienia homografów. Ich użycie w pozostałych przypadkach jest opcjonalne. Litery å, o, œ, u, ů, oraz y występują jedynie w akcentowanych sylabach, w związku z czym automatycznie są wskazówką odnośnie umiejscowienia akcentu. Wyjątkami są współczesne zapożyczenia, takie jak computer /kəmˈpý.tə/.

Grawis występuje tylko w przypadku è, gdzie oznacza /ɜ/, które powstało na skutek pojawienia się akcentu na samogłosce zredukowanej /ə/ w wyniku wyrównania analogicznego (np. hèd /hɜ̀ð/ - pl. chodź)

Wymowa

Zapis Wymowa Przykłady
a akcentowane /a/ laba /ˈlábɐ/ (pl. weekend)
nieakcentowane /ɐ/ campa /ˈkàmpɐ/ (*kǫpa, pl. wyspa)
ai /aɪ/ mai /màɪ/ (pl. mój)
air akcentowane /aɪə/
nieakcentowane /aɪ/
ar akcentowane /aː/ carva /ˈkáːβɐ/ (pl. krowa)
nieakcentowane /ɐ/ razmar /ˈrázmɐ/ (pl. rozmiar)
au /aʊ/ nau /nàʊ/ (pl. nowy)
aur akcentowane /aʊə/ daur /dàʊə/ (pl. dobry)
nieakcentowane /aʊ/
á /a/ cápat /ˈkàpɐt/ (pl. kopać)
å /ʌ/ såd /sʌ̀ð/ (pl. czad)
åi /ʌɪ/ nåi /nʌ̀ɪ/ (pl. nagi)
år /ʌː/
åu /ʌʊ/ åucke /ˈʌ́ʊkə/ (*ablъko, pl. jabłko)
åur /ʌʊə/
b /b/ boi /bɔ̀ɪ/ (pl. bóg)
c zazwyczaj /k/ cast /kàst/ (pl. kość)
przed e, i, y /s/ fizici /ˈfìzɪsɪ/ (pl. fizycy)
ch /ʃ/ Głównie w wyrazach obcych, np. chola /ˈʃɔ̀lɐ/ (pl. szkoła)
ck /k/ acke /ˈákə/ (pl. oko)
d nagłos, po spółgłoskach /d/ dœne /ˈdœ̀nə/ (pl. dno)
interwokalicznie, wygłos /ð~ð̞/ eida /ˈɛ̀ɪðɐ/ (*ěďa, pl. żywność)
e akcentowane /ɛ/ jelen /ˈjɛ̀lən/ (pl. jeleń)
nieakcentowane /ə/ ne /nə/ (przeczenie)
ea /ɛː/ teaste /ˈtɛ̀ːstə/ (pl. ciasto)
ear mear /mɛ̀ː/ (pl. mierz)
ei /ɛɪ/ reit /rɛɪt/ (pl. mówić)
eir akcentowane /ɛɪə/
nieakcentowane /ɛɪ/
er akcentowane /ɛː/ derve /ˈdɛ̀ːβə/ (pl. drzewo)
nieakcentowane /ə/ mater /ˈmátə/ (pl. matka)
eu /ɛʊ/ teu /tɛ̀ʊ/ (pl. ciebie)
eur akcentowane /ɛʊə/
nieakcentowane /ɛʊ/
é /ɛ/ revét /rəˈβɛ̀t/ (pl. plecy, grzbiet)
è /ɜ/ hèd /hɜ̀ð/ (pl. chodź)
èi /ɜɪ/ dèi /dɜ̀ɪ/ (imp. od degat, *duxati)
èr /ɜː/ bèr /bɜ̀ː/ (pl. bierz)
èu /ɜʊ/ dèu /dɜ̀ʊ/ (pl. dbaj)
f /f/ fábrica /ˈfábrɪkɐ/ (pl. fabryka)
g nagłos, po spółgłoskach /g/ gåd /gʌ̀ð/ (pl. gad)
interwokalicznie /ɣ~ɣ̞/ egán /əˈɣàn/ (pl. ogon)
gh /ə/ bergh /ˈbɛ̀rə/ (pl. brzeg)
gu /w/ guezda /ˈwɛ̀zdɐ/ (pl. gwiazda)
h /h/ hant /hànt/ (pl. chęć)
i akcentowane /i/ list /lìst/ (pl. liść)
nieakcentowane /ɪ/ anti /ˈántɪ/ (pl. kaczki)
ir akcentowane /ɜː/ mirn /mɜ̀ːn/ (pl. spokojny)
nieakcentowane /ə/
j /j/ jon /jɔ̀n/ (*junъ, pl. młody)
k /k/ W wyrazach obcych, np. Kenia /ˈkɛ́njɐ/ (Kenia)
l /l/ la /là/ (pl. dla)
m /m/ monca /ˈmɔ̀nkɐ/ (pl. mąka)
mm /mː/ zommi /ˈzɔ̀mːɪ/ (pl. zęby; poj. zom)
n /n/ nu /nỳ/ (*nyně, pl. teraz)
nn /nː/ canna /ˈkánːɐ/ (*kǫda, pl. gdzie)
o /ɔ/ son /sɔ̀n/ (pl. sąd)
oi /ɔɪ/ soi /sɔ̀ɪ/ (pl. suchy)
oir akcentowane /ɔɪə/
nieakcentowane /ɔɪ/
or /ɔː/ dorn /dɔ̀ːn/ (*durьnъ, pl. głupi)
ou /ɔʊ/ lou /lɔ̀ʊ/ (*ľubъ, pl. kochany)
our akcentowane /ɔʊə/ bour /bɔʊə/ (pl. bóbr)
nieakcentowane /ɔʊ/
œ /œ/ bœc /bœ̀k/ (pl. byk)
œi /œʏ/ cœic /kœ̀ʏk/ (pl. kij(ek))
œir akcentowane /œʏə/
nieakcentowane /œʏ/
œr /œː/
œu /œʊ/ crœu /krœ̀ʊ/ (pl. krew)
œur akcentowane /œʊə/
nieakcentowane /œʊ/
p /p/ paida /ˈpàɪðɐ/ (*gospoďa, pl. kobieta)
r /r/ ramma /ˈrámːɐ/ (pl. ryba)
s /s/ cuas /kwas/ (*kvasъ, pl. ser)
t /t/ tanna /ˈtánːɐ/ (*tǫda, pl. tam)
u zazwyczaj /y/ tu /tỳ/ (pl. ty)
po spółgłoskach /w/ vuela /ˈvwɛ̀lɐ/ (pl. ulica)
ur /ɜː/ sur /sɜ̀ː/ (*syrъ, pl. kwaśny)
ů /u/ stůd /stùð/ (pl. wstyd)
ůr /uə/ sůr /sùə/ (pl. szczur)
v nagłos /v/ vada /ˈvàðɐ/ (pl. woda)
interwokalicznie /β~β̞/
y /ɛɪ/ pryt /prɛ̀ɪt/ (pl. przyjść)
yr /ɛɪə/ byr /bɛ̀ɪə/ (pl. piwo)
z /z/ zear /zɛ̀ː/ (pl. zwierz(ę))

Słownictwo

Główny artykuł: Słownik:Język bargądzki

Gramatyka

Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_bargądzki&oldid=59610”