Język bargądzki (bar. Bergans /bəˈɣàns/, bergansa reas) – język zachodniosłowiański, używany głównie na Bornholmie oraz lokalnie na Pomorzu Zachodnim i w Skanii. Ma status języka mniejszościowego w Danii, Polsce, Niemczech i Szwecji oraz jest chroniony przez Unię Europejską.
Bargądzki początkowo nosił cechy języka peryferyjnego, ze względu na rozwój we względnej izolacji geograficznej od reszty Słowiańszczyzny. Na przestrzeni wieków rozwinął unikalne cechy, jak również ulegał wpływom sąsiednich języków, w tym staronordyjskiego, dolnoniemieckiego i niemieckiego (z różną intensywnością względem fonetyki, gramatyki i słownictwa).
Jest uznawany jako zagrożony w klasyfikacji UNESCO.
Tło kulturowe
Historia bargądzkiego sięga ok. VI wieku, kiedy Słowianie zasiedlili Bornholm (bar. Berganne /bəˈɣànːə/). Ukształtowane tam plemię, Bargądzianie, było częściowo wieloetniczne i utrzymywało regularne (morskie) kontakty handlowe zarówno z plemionami nordyckimi, jak i słowiańskimi. Będąc najważniejszym graczem w handlu morskim wśród nadbałtyckich Słowian, eksportowali swoją kulturę poza Bornholm (język Bargądzian był lingua franca w średniowiecznym Wolinie). Długo pozostawali wierni rodzimej wierze (choć z widocznymi wpływami nordyckimi), opierając się chrystianizacji. Kres ich niezależności postawiła znaczna ekspansja Danii w XII wieku. Bargądzianie już nigdy nie byli niepodlegli, zachowali jednak silną, niezależną kulturę, która szerzyła się wraz z ich osadnictwem po obu brzegach Bałtyku (głównie w ośrodkach miejskich). Ich ziemie należały także do Księstwa Pomorskiego, Szwecji i Niemiec. Dziś ich ojczyzna, Bornholm, pozostaje duńska, lecz Bargądzian można spotkać także po polskiej i niemieckiej stronie Pomorza Zachodniego oraz w szwedzkiej Skanii.
Historia fonetyczna
Od prasłowiańskiego do starobargądzkiego (~XV w.)
Niepełna przestawka, ograniczona do oRT
Labialne *y, choć centralizujące /u~ʉ/. Nosowe *ų uległo obniżeniu i połączeniu z *ǫ
*u było samogłoską średnią /o~ɔ/, *o (prawie) otwartą /ɒ/, *a otwartą tylną /ɑ/, *ě prawie otwartą /æ/. Samogłoski nosowe były prawie otwarte /æ̃/, /ɒ̃/
*u miało protetyczne *v, z kolei *ě, *a, *o i samogłoski nosowe charakteryzował brak protez
Dyspalatalizacja przez epentezę *ť i *ď > /jt, jd/ jeśli były poprzedzone samogłoską, w nagłosie bez epentetycznego /j/
*ś > š
Lenicja interwokalicznych /b, d, g/ > /β, ð, ɣ/ w towarzystwie samogłosek i spółgłosek płynnych, zablokowana po samogłoskach nosowych. /β/ z czasem połączyło się z *v. Nowe spółgłoski nie ulegały ubezdźwięcznieniu w wygłosie, tylko rozwijały się w aproksymanty
Dyftongizacja *ě > /ɛa̯ ~ ɛɐ̯/
*v początkowo miało charakter /ʋ~w/, z czasem ulegało frykatywizacji do /v~β/ lub wokalizacji do /u/
Przesunięcie /ɔ/ > /wɛ/ po spółgłoskach wargowych i miękkopodniebiennych
*x > /h/ w nagłosie, /ɣ/ interwokalicznie, zanik w pozostałych przypadkach
Zanik części słabych jerów, zależny od sąsiadujących spółgłosek. Nie rozwinęły się sonanty. Pozostałe jery uległy wokalizacji i obniżeniu: przedni jer > /ɛ/, tylny jer > /œ/. Zanik (wygłosowych) jerów spowodował wzdłużenie zastępcze, jeśli przed nimi stał dźwięczny obstruent
Dyspalatalizacja miękkich sonorantów
Generalny brak tendencji do palatalizacji, brak post-prasłowiańskiej palatalizacji przed samogłoskami przednimi
Mazurzenie i deafrykacja: *c, *č, *š > /s/, *dz, *ž > /z/. *sc, *šč, *zdz i *ždž początkowo dały podwojone spółgłoski /ss, zz/, które z czasem uległy degeminacji, często z wzdłużeniem zastępczym poprzedzającej lub następującej samogłoski
Zanik *v po spółgłoskach innych niż wargowe i miękkopodniebienne
Przesunięcie /ʉ/ > /y/ po spółgłoskach wargowych i miękkopodniebiennych, następnie połączenie z /œ/
Rozwój asynchronicznej wymowy samogłosek nosowych. W wygłosie nosowość często zanikała
Stabilizacja akcentu na temacie. Jeśli akcent padał poza tematem, zazwyczaj został przesunięty na ostatnią sylabę tematu, zyskując odwrotną intonację
Zanik iloczasu w nieakcentowanych sylabach
Redukcja samogłosek w nieakcentowanych sylabach: przymknięte /i, ʉ/ > /ɪ/, średnie i półotwarte /ɛ, œ, ɔ, ɒ/ > /ə/, otwarta /ɑ/ > /ɐ/. Centrujący dyftong /ɛɐ̯/ również uległ redukcji do /ɐ/. Część z nich następnie zanikła
Podniesienie długich samogłosek: /ɑː/ > /ʌː/, /ɒː/ > /ɔː/, /iː/ > /ɪi/, /ʉː/ > /ɵu/. Długie /ɛː/ i /ɔː/ również uległy podwyższeniu do /eː/ i /oː/, jednak z czasem z powrotem uległy obniżeniu
Złączenie i centralizacja krótkich /ɑ, ɒ/ > /a/
Bylaczenie
Od stargobargądzkiego do współczesnego
Retrakcja /sk/ > /s̠/. W większości przypadków /s̠/ zanikło na rzecz /s/, czasem połączyło się z /ʃ/ (występującym dotąd tylko w wyrazach obcych)
Skrócenie długich samogłosek. Wszystkie akcentowane samogłoski stały się półdługie
Asymilacja grup spółgłoskowych obejmujących samogłoski nosowe i dźwięczne spółgłoski zwarte: /mb/ > /mː/, /nd, ng, ngn/ > /nː/
Przejście aproksymantu /ɣ̞/ > /j/ w wygłosie sylab po samogłoskach. Po spółgłoskach płynnych wokalizacja do /ə/
Obniżenie i centralizacja /i, ʉ/ > /ɜ/ w pozycji przed /r/
Przesunięcie /ʉ/ > /y/
Monoftongizacja /ɵu/ > /u/
Obniżenie /ɪi/ > /ɛɪ/
/i, u/ w dyftongach uległy obniżeniu do /ɪ, ʊ/
Asymilacja /œɪ/ > /œʏ/
Wokalizacja /r/ w wygłosie sylab, powstanie nowych dyftongów /Və/ oraz serii tryftongów. W nieakcentowanych sylabach ulegały redukcji
Niedługo później, centrujące dyftongi zaczynające się od średnich lub otwartych samogłosek, uległy monoftongizacji (w tym również /ɛɐ̯/), w konsekwencji powstanie nowych długich samogłosek /aː/, /ɛː/, /œː/, /ɜː/, /ʌː/, /ɔː/. Zmiana nie objęła całego obszaru języka – dialekty po niemieckiej stronie granicy zachowały centrujące dyftongi.
Rozwój gardłowej artykulacji /r/ > /ʁ/ na Bornholmie, w Skanii i częściowo w Niemczech, następnie stopniowe złączanie z miękkopodniebiennym /ɣ/
/u/ jest przymknięte tylne zaokrąglone [u] bądź centralizujące [u̟]
/ɛ/ jest półotwarte przednie niezaokrąglone [ɛ] lub średnie [e̞]
/œ/ jest półotwarte przednie zaokrąglone [œ] lub średnie [ø̞]
/ɜ/ jest półotwarte centralne niezaokrąglone [ɛ] lub bardziej średnie [ɜ̝]
/ʌ/ jest półotwarte tylne niezaokrąglone [ʌ], lokalnie nawet otwarte zaokrąglone [ɒ]
/ɔ/ jest półotwarte tylne zaokrąglone [ɔ] lub średnie [o̞]
/a/ jest otwarte centralne [ä]
Samogłoski zredukowane
Bargądzki ma trzy samogłoski zredukowane, które występują wyłącznie w nieakcentowanych sylabach. Wszystkie z nich są zdelabializowane.
/ɪ/ jest prawie przednie scentralizowane niezaokrąglone [ɪ]
/ə/ jest średnie centralne niezaokrąglone [ə]
/ɐ/ jest prawie otwarte centralne [ɐ]
W przypadku, gdy samogłoski zredukowane znajdą się pod akcentem (np. wskutek wyrównania analogicznego), ulegają wokalizacji: [ɪ] > [i], [ə] > [ɜ], [ɐ] > [ä]
Samogłoski długie
Każda z samogłosek krótkich, z wyjątkiem przymkniętych, ma swój długi odpowiednik. Iloczas jest fonemiczny. Jakość długich samogłosek generalnie odpowiada jakości fonetycznej samogłosek krótkich, choć w niektórych regionach, gdzie występują tendencje do podwyższania długich samogłosek, są wymawiane wyżej, np. /ɛː/ może być wymawiane jako półprzymknięte [eː].
Dyftongi i tryftongi
Bargądzki wyróżnia bardzo duży inwentarz dyftongów i tryftongów. Zdecydowana większość z dyftongów jest zstępująca, jedynie /wɛ/ i /uə/ są wstępujące. Jedynie centrujące dyftongi ulegają redukcji w nieakcentowanych sylabach, choć w szybkiej mowie pozostałe dyftongi również bywają skracane (np. /a/ zamiast /aɪ/, nawet w nieakcentowanych sylabach).
W przeciwieństwie do dyftongów, wszystkie tryftongi są zstępujące i kończą się na /ə/. Mogą występować wyłącznie w sylabach akcentowanych.
Dialekty bargądzkie w Niemczech cechuje zachowanie centrujących dyftongów /ɛə, œə, aə, ʌə, ɔə, ɛɐ/ w miejsce samogłosek długich, choć zakres ich występowania zależy od użytkownika.
Spółgłoski
Wargowe
Przedniojęzykowe
Zadziąsłowe
Podniebienne
Miękkopodniebienne
Języczkowe
Krtaniowe
Nosowe
m, (ɱ)
n
(ŋ)
Zwarte
p, b
t, d
k, g
Afrykaty
Szczelinowe
sybilanty
s, z
ʃ
niesybilanty
f, v, (β)
(ð)
ɣ
h
Aproksymanty
w
j
(w)
r
Uderzeniowe
(r)
Boczne
l
/β/ jest alofonem /v/ w pozycji interwokalicznej. W akcentowanych sylabach jest to szczelinowe [β], w nieakcentowanych jest to aproksymant [β̞]
/ð/ jest alofonem /d/ w pozycji interwokalicznej i wygłosie sylab. W akcentowanych sylabach jest to szczelinowe [ð], w nieakcentowanych i w wygłosie jest to aproksymant [ð̞]
Wymowa /r/ zależy od regionu. Na Bornholmie i w Skanii to języczkowy aproksymant [ʁ̞], wśród niektórych osób bywa łączony z [ɣ]. Na południowym wybrzeżu Bałtyku, /r/ jest uderzeniowe [ɾ]
/l/ bywa welaryzowane do [ɫ] w wygłosie wśród niektórych użytkowników
/w/ jest wargowo-miękkopodniebienne [w]
/ɱ, ŋ/ to alofony /m, n/ przed spółgłoskami odpowiednio wargowo-zębowymi i miękkopodniebiennymi
/m, n/ występują także w formie geminat /mː, nː/
/ʃ/ występuje głównie w wyrazach obcych. Regionalnie może być wymawiane jako podniebienne [ɕ]
Obstruenty w wygłosie ulegają ubezdźwięcznieniu
Wygłosowe /p, t, k/ są fonetycznie zatrzymane [p̚, t̚, k̚]
Akcent
Akcent wyrazowy może padać na dowolną sylabę tematu wyrazu, najczęściej jest to ostania. Końcówki morfologiczne nie są nigdy akcentowane. Ponadto, wyróżnia się dwie intonacje: rosnącą /á/ [ǎ] i opadającą /à/ [â].
W wyrazach wielosylabowych, w których akcent nie pada na ostatnią sylabę, intonacja rosnąca oznacza podniesienie tonu na sylabie akcentowanej i opadnięcie na kolejnej sylabie. Podobnie, w intonacji opadającej ton opada na sylabie akcentowanej i rośnie na kolejnej. Z tego względu określa się ich kontury jako /\ dla intonacji rosnącej i \/ dla intonacji opadającej.
W wyrazach jednosylabowych oraz wielosylabowych, w których akcent pada na ostatnią sylabę, nie rozróżnia się intonacji – sylaby te charakteryzuje intonacja opadająca.
Wszystkie akcentowane samogłoski krótkie są w istocie półdługie [aˑ]. Kontrastują one z samogłoskami długimi. Wszystkie nieakcentowane samogłoski są fonetycznie krótkie.
Ortografia
Historia zapisu
Pierwsze zapisy w języku bargądzkim pochodzą z XIV oraz XV wieku. Są to głównie teksty administracyjne Księstwa Bornholmu oraz zbiór poezji późnośredniowiecznej, która do dziś stanowi ważny element kultury bargądzkiej. Kolejne wieki przyniosły marginalizację języka pisanego, który ograniczał się głównie do przekładów Biblii, zaś nośnikiem tradycji stał się język mówiony. Sytuacja uległa zmianie w XIX wieku wraz ze wzmocnieniem identyfikacji kulturowej. Powstał standard literacki, który do dziś stosuje się we wszystkich regionach, w których bargądzki jest używany.
Ortografia języka starobargądzkiego była niestandaryzowana i opierała się na konwencjach łacińskich i niemieckich. Używano trzech dodatkowych liter: å dla /ʌː/, œ dla /œ(ː)/, y lub ii dla /ɪi/ oraz ø dla /ɵu/. Standardem było użycie c / ck dla /k/ czy u dla /ʉ/. Nie zaznaczano długości samogłosek ani akcentu, choć w niektórych przekładach można znaleźć akut. Już wtedy wprowadzono konwencje dla samogłosek zredukowanych: i dla /ɪ/, e dla /ə/, a dla /ɐ/.
Gdy w XIX wieku powstawał standard literacki, bazowano głównie na tradycyjnych tekstach. Skorygowano część konwencji dla oddania zmian, które zaszły w międzyczasie (np. przejście niektórych [ɣ̞] > [j~ɪ] czy zmiany gramatyczne). Zdecydowano o pozostawieniu ligatury œ dla /œ/ i zapisu c / ck dla /k/ jako symboli odróżniających bargądzki od sąsiednich języków. Jednocześnie część przypadków, gdzie występowało s /s/ przed i, y, e, zamieniono na c, jednak wyłącznie w wyrazach, gdzie występuje morfologiczna oboczność (więc nie do każdego /s/ pochodzącego z palatalizacji /k/). Ze względu na przejście /ɵu/ > /u/, litera ø została zastąpiona przez ů. Unormowano jeden zapis ch dla /ʃ/ w wyrazach obcego pochodzenia (dotąd używano głównie sch lub ch). Część procesów, zwłaszcza tych późniejszych, nie spowodowała reform ortografii, która jest generalnie tradycyjna.
Współczesna ortografia
Bargądzki korzysta z podstawowego alfabetu łacińskiego, rozszerzonego o trzy litery: å, œ i ů. Ponadto, występuje kilka dodatkowych liter, które nie są uznawane jako osobne, lecz warianty podstawowych liter.
Akutowe á, é oraz í służą do zaznaczania akcentu i używane są głównie do rozróżnienia homografów. Ich użycie w pozostałych przypadkach jest opcjonalne. Litery å, o, œ, u, ů, oraz y występują jedynie w akcentowanych sylabach, w związku z czym automatycznie są wskazówką odnośnie umiejscowienia akcentu. Wyjątkami są współczesne zapożyczenia, takie jak computer /kəmˈpý.tə/.
Grawis występuje tylko w przypadku è, gdzie oznacza /ɜ/, które powstało na skutek pojawienia się akcentu na samogłosce zredukowanej /ə/ w wyniku wyrównania analogicznego (np. hèd /hɜ̀ð/ - pl. chodź)
Wymowa
Zapis
Wymowa
Przykłady
a
akcentowane
/a/
laba /ˈlábɐ/ (pl. weekend)
nieakcentowane
/ɐ/
campa /ˈkàmpɐ/ (*kǫpa, pl. wyspa)
ai
/aɪ/
mai /màɪ/ (pl. mój)
air
akcentowane
/aɪə/
nieakcentowane
/aɪ/
ar
akcentowane
/aː/
carva /ˈkáːβɐ/ (pl. krowa)
nieakcentowane
/ɐ/
razmar /ˈrázmɐ/ (pl. rozmiar)
au
/aʊ/
nau /nàʊ/ (pl. nowy)
aur
akcentowane
/aʊə/
daur /dàʊə/ (pl. dobry)
nieakcentowane
/aʊ/
á
/a/
cápat /ˈkàpɐt/ (pl. kopać)
å
/ʌ/
såd /sʌ̀ð/ (pl. czad)
åi
/ʌɪ/
nåi /nʌ̀ɪ/ (pl. nagi)
år
/ʌː/
åu
/ʌʊ/
åucke /ˈʌ́ʊkə/ (*ablъko, pl. jabłko)
åur
/ʌʊə/
b
/b/
boi /bɔ̀ɪ/ (pl. bóg)
c
zazwyczaj
/k/
cast /kàst/ (pl. kość)
przed e, i, y
/s/
fizici /ˈfìzɪsɪ/ (pl. fizycy)
ch
/ʃ/
Głównie w wyrazach obcych, np. chola /ˈʃɔ̀lɐ/ (pl. szkoła)
Nas etes,
so jes ve neve
hai vaje yme je sante
hai vaje Rycke pryd
hai vaja vala je
jac je ve neve
sac je na zemia.
Nasa denna leu da nas denes
i epuest nas nasi vini
jac mœ epuestime la nasi greinicki
I ne vèd nas co cuesene
le harn nas ad zœle
Amen
