Język szyicki
| Język szyicki ṡȳtnī þēcht | |
|---|---|
| Sposoby zapisu: | łaciński |
| Typologia: | fleksyjny VSO |
| Utworzenie: | Siemoród |
| Liczba użytkowników | fjut |
| Klasyfikacja: | Języki fjuckie
|
| Lista conlangów | |
Język szyicki (szyicki: ṡȳtīrak þēcht) - język z rodziny języków fjuckich, stworzony na potrzeby forumowej sztafety rekonstrukcyjnej.
Fonologja
Spółgłoski
Wymowa spółgłosek, w nawiasach podano zapis ortograficzny
| Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Podniebienne | Miękkopodniebienne | Krtaniowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m (m) | n (n) | ||||||
| Zwarte | bezdźwięczne | p (p) | t (t) | k (k) | ||||
| dźwięczne | b (b) | d (d) | g (g) | |||||
| Afrykaty | bezdźwięczne | t͡s (c) | t͡ʃ (ċ) | t͡ɕ (ć) | ||||
| dźwięczne | ||||||||
| Szczelinowe | bezdźwięczne | f (f) | θ (þ) | s (s) | ʃ (ṡ) | ɕ (ś) | x (ch) | h (h) |
| dźwięczne | ð (ð) | z (z) | ʒ (ż) | ʑ (ź) | ||||
| Boczne | l (l) | ʎ (ĺ) | ||||||
| Drżące | r (r) | |||||||
| Półotwarte | ʋ (v) | j (j) | ||||||
Dodatkowo zachodzą pewne alofonie:
- spółgłoski zwarte /b, d, g/ w wygłosie ulegają ubedźwięcznieniu, w szczególności /g/ często w wygłosie jest realizowane jako [x]
- spółgłoska nosowa /m/ przed /f/ jest realizowana jako [ɱ], a /n/ przed /k, g, x/ jako [ŋ]
- spółgłoska półotwarta /ʋ/ często realizowana jest jako [w], szczególnie w wygłosie sylaby, nigdy natomiast nie ulega ubezdźwięcznieniu
Samogłoski
| Przednie | Tylne | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Niezaokrąglone | Zaokrąglone | Niezaokrąglone | Zaokrąglone | ||
| Przymknięte | Krótkie | ɪ (i) | ʏ (y) | ʊ (u) | |
| Długie | iː (ī) | yː (ȳ) | uː (ū) | ||
| Otwarte | Krótkie | ɛ (e) | œ (ø) | a (a) | ɔ (o) |
| Długie | eː (ē) | øː (ø̄) | aː (ā) | oː (ō) | |
Samogłoska krótka /e/ w miejscu po akcencie, a szczególnie w wygłosie jest wymawiana zazwyczaj jako [ə], podobnie /a/ wymawiane jest wówczas jako [ɐ]
Akcent
Akcent w języku szyickim jest ruchomy, może padać na każdą z sylab wyrazu, dodatkowo jego położenie może zmieniać się we fleksji. Jeśli wyraz ma choć jedną samogłoskę długą to akcent wyrazowy pada na pierwszą z nich. W przeciwnym razie może padać na dowolną samogłoskę i oznacza się ją w ortografji akutem.
Fleksja
Rzeczownik
Każdy rzeczownik w języku szyickim należy do jednej z trzech klas: żywotnej, nieżywotnej i nierzeczownej, od tej przynależności zależy odmiana.
Klasa żywotna składa się ze wszystkich rzeczowników nazywających ludzi oraz zwierzęta, klasa nieżywotna składa się z namacalnych przedmiotów (np. drzewo, kamień, kość), natomiast klasa nierzeczowna z abstrakcyjnych pojęć (np. miłość), rzeczowników zbiorowych (np. młodzież) oraz niepoliczalnych (np. mleko). Nieliczne rzeczowniki należą do innej klasy niż sugeruje to znaczenie, oprócz tego istnieją rzeczowniki odmieniane nieregularnie.
Każdy rzeczownik odmienia się przez trzy liczby: pojedynczą, mnogą określoną (używaną przy liczebnikach i w przypadku znanej rozmówcom liczby przedmiotów) oraz mnogą nieokreśloną (gdy liczba przedmiotów jest nieznana lub nieistotna). Każdy rzeczownik odmienia się także przez dziewięć przypadków: mianownik, dopełniacz, oddzielacz, celownik, biernik, narzędnik, przychodnik, miejscownik, pochodnik.
Poniższa tabelka przedstawia przykładową odmianę na przykładzie słów gōcht (człowiek), rum (owoc), kaþ (imię):
| przypadek i liczba | klasa żywotna | klasa nieżywotna | klasa nierzeczowna |
|---|---|---|---|
| Nom. Sg. | gōcht | rum | kaþ |
| Gen. Sg. | gōcht-ak | rúm-e | káþ-esel |
| Par. Sg. | gōcht-a | rúm-u | káþ-a |
| Dat. Sg. | gōcht-e | rúm-en | kaþ-ō |
| Acc. Sg. | gōcht-es | rum-é | káþ-e |
| Ins. Sg. | gōcht-ne | rum-ná | káþ-a |
| All. Sg. | gōcht-es | rum-ē | kaþ-ē |
| Loc. Sg. | gōcht-el | rúmy | kaþ-éṡe |
| Abl. Sg | gōcht-aþ | rumás | kaþ-eká |
| Nom. Pl. Def. | gø̄cht-eþ | rúm-uk | káþ-uk |
| Gen. Pl. Def. | gø̄cht-eðak | rúm-uće | kaþ-ukú |
| Par. Pl. Def. | gø̄cht-eða | rúm-uku | káþ-uka |
| Dat. Pl. Def. | gø̄cht-iðe | rúm-ućen | kaþ-ućē |
| Acc. Pl. Def. | gø̄cht-iðes | rum-ućé | káþ-ukus |
| Ins. Pl. Def. | gø̄cht-ine | rum-ukná | káþ-uka |
| All. Pl. Def. | gø̄cht-iðes | rum-ućē | kaþ-ućē |
| Loc. Pl. Def. | gø̄cht-iðel | rúm-ućy | kaþ-uká |
| Abl. Pl. Def. | gø̄cht-eðaþ | rum-ukás | káþ-uće |
| Nom. Pl. Ind. | gø̄cht-īr | rúm-sys | káþ-kur |
| Gen. Pl. Ind. | gø̄cht-īrak | rúm-syze | kaþ-kurú |
| Par. Pl. Ind. | gø̄cht-īra | rúm-syzu | káþ-kura |
| Dat. Pl. Ind. | gø̄cht-īre | rúm-syzin | kaþ-kyrē |
| Acc. Pl. Ind. | gø̄cht-īres | rum-syzé | káþ-kurus |
| Ins. Pl. Ind. | gø̄cht-īrne | rum-syzná | káþ-kura |
| All. Pl. Ind. | gø̄cht-īres | rum-syzē | kaþ-kyrē |
| Loc. Pl. Ind. | gø̄cht-īrel | rúm-syzy | kaþ-kurá |
| Abl. Pl. Ind. | gø̄cht-īraþ | rum-syzás | káþ-kyre |
Większość rzeczowników żywotnych o samogłosce rdzennej o, a, u, e (lub odpowiednio długiej ō, ā, ū, ē) ulega przegłosowi w liczbie mnogiej określonej i nieokreślonej, na miejscu tych samogłosek pojawiają się odpowiednio ø, e, y, i (w przypadku długich ø̄, ē, ȳ, ī). Pod względem akcentu rzeczowniki dzielą się na te o akcencie stałym i ruchomym, w szczególności wszystkie rzeczowniki o długiej samogłosce rdzennej mają akcent stały.
Oprócz tego rzeczowniki żywotne w liczbie mnogiej określonej oraz nie określonej, jeśli kończą się na -k, -g lub -ch to ulegają oboczności do odpowiednio -ć, -ź, -ś, np. rīg, rīźeþ, rīźīr.
Przymiotnik
Zaimek
Tabela odmiany zaimków osobowych:
| przypadek i liczba | 1. os. | 2. os. | 3. os. |
|---|---|---|---|
| Nom. Sg. | chy | kō | hal |
| Gen. Sg. | chyk | kōk | hoka |
| Par. Sg. | chýja | kája | hála |
| Dat. Sg. | chī | ćō | héle |
| Acc. Sg. | chus | kas | hálas |
| Ins. Sg. | chun | kan | honá |
| All. Sg. | chys | kōs | héli |
| Loc. Sg. | chyl | kōl | hal |
| Abl. Sg. | chyþ | kōþ | hasel |
| Nom. Pl. | |||
| Gen. Pl. | |||
| Par. Pl. | |||
| Dat. Pl. | |||
| Acc. Pl. | |||
| Ins. Pl. | |||
| All. Pl. | |||
| Loc. Pl. | |||
| Abl. Pl. |
Liczebnik
Czasownik
Odmiana czasownika odbywa się poprzez prefigowanie, sufigowanie oraz oboczności w rdzeniu. Każdy czasownik ma trzy formy podstawowe - formy czasu teraźniejszego, przeszłego dokonanego i przeszłego niedokonanego trzeciej osoby liczby pojedynczej, np. þud, śid, þid (umierać). Są to formy słownikowe czasownika i jeśli w słowniku podawana jest jedna, to znaczy, że wszystkie te trzy są równe.
| osoba i liczba | czas teraźniejszy | czas przeszły dok. | czas przeszły niedok. | czas przyszły | tryb rozk. | tryb życz. | tryb przyp. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 os. l. poj. | -(e)ch | -lech | -ilch | -aftech | na- -(e)ch | im- -(e)ch | ja- -(e)ch |
| 2 os. l. poj. | -(e)k | -lek | -ilk | -aftek | na- -ek | im- -(e)k | ja- -(e)k |
| 3 os. l. poj. | - | -el | -an | -aft | je- | im- | ja- |
| 1 os. l. mn. inkl. | -(e)p | -lep | -ilp | -aftep | na- -(e)p | im- -(e)p | ja- -(e)p |
| 1 os. l. mn. ekskl. | -(e)cht | -lecht | -ilcht | -aftecht | na- -(e)cht | im- -(e)cht | ja- -(e)cht |
| 2 os. l. mn. | -(e)ċ | -leċ | -ilċ | -afteċ | na- -(e)ċ | im- -(e)ċ | ja- -(e)ċ |
| 3 os. l. mn. | - | -el | -an | -aft | je- | im- | ja- |
Bezokolicznik tworzy się za pomocą końcówki -tir.
Składnia
Użycie przypadków
Imiona (rzeczowniki, przyimki, większość zaimków) odmieniają się przez dziewięć przypadków – mianownik (nominativus), dopełniacz (genetivus), oddzielacz (partitivus), celownik (dativus), biernik (accusativus), przychodnik (allativus), miejscownik (locativus) i pochodnik (ablativus).
Funkcją mianownika jest wskazywanie podmiotu w zdaniu, pełni on także funkcje wołacza.
Dopełniacz jest używany przy wyrażaniu przynależności, np. chten páche rum ‘owoc starego drzewa’, a także towarzyszy wielu wtórnym poimkom, np. ċélþe lepel ‘za stołem’ (dosł. ‘stołu na-głowie’).
Oddzielacz służy do wyrażania ilości, np. żel gyt gōma ‘wełna na jednej owcy’ (dosł. ‘jedna owca wełny’).
Celownik wskazuje na dopełnienie dalsze, zaś biernik na dopełnienie bliższe.
Przychodnik, miejscownik i pochodnik są trzema przypadkami ruchu i (bez przyimków i poimków) służą do wyrażania odpowiednio zbliżania się do danego miejsca, przebywania w nim i oddalania się od niego.
Szyk zdania
Szyk zdania to VSO, dokładny porządek zdania:
- [czasownik] [partykuła] [podmiot] [dopełnienie bliższe] [dopełnienie dalsze] [okolicznik].
Partykułą stosowaną w zdaniach pytających jest ży.
Słownik
Akut na samogłoskach rdzeni jednosylabowych oznacza, że w odmianie akcent pozostaje na samogłosce rdzennej.
- ap - na
- bāb - babka
- beg - chleb
- bīp - starzec
- blōt - kwiat
- blym - robak
- bōk - zły, okrutny
- brúl - dziesięć
- by - dobry
- byċ - książka
- býn - dym
- byrk - dom
- ċart - kraj
- ċaþ, ċaþ, ċeþ - nazywać
- ċélþ - stół
- ċib - słyszeć
- ċīlt - pszenica
- ċist - włos
- ċýk - pizda
- ćēn, ćēn, ćīn - zostać, stać się
- ćēm - kobyła
- ćīb - noga
- ćirt - bóg
- dád - dziadek
- dēt - Stara Baba
- dīlt - jabłko
- dīsk - stół
- dist - żółty
- dit - foka
- dīt - czerwony
- dōn - mądry
- ducht - córka
- dulp - dziura
- dust - żółć
- ē - i
- ent - pod
- flīcað - zima
- fmjōch, fmīch, fmāch - dmuchać
- frátel - brat
- frīg - gorszy
- fryp - piasek
- fryt - las
- frytēn - wzgórze
- frȳt - wino
- fȳt - pięć
- fȳtbruluk - pięćdziesiąt
- fȳtbryl - piętnaście
- gaj - orzeł
- gás - życie
- gas, żas, źes - żyć
- gōcht - człowiek
- gōk, żōk, źōk - srać
- gōkanþ - srajtuch
- gols - oko
- gōm - wełna
- grev - trzy
- grevbrúluk - trzydzieści
- grevbrýl - trzynaście
- grīf - orzeł
- gyt - owca
- hárk - czarny
- hat - fala
- héf - sześć
- héfbruluk - sześćdziesiąt
- héfbryl - szesnaście
- henk - wnuk
- hint - sto
- hoch - chmura
- chal - kot
- chat, ṡat, śet - brać
- chéder, -dra - ojciec
- chēk - ciemność
- cherþ - serce
- chīchti - ciemny
- chranþ - ręka
- chrīter, -tra - skóra (zwierzęca)
- chten - stary
- chug - rzeka
- ini - nie
- jag - osiem
- jagbrúluk - osiemdziesiąt
- jagbrýl - osiemnaście
- kámel, -mla - ślimak
- kan - pies
- káns - ziele
- kaþ - imię
- klīst - drzwi
- kōb - krzywy
- kōm - wuj
- kōt - fjut
- krast, krast, krest - tworzyć
- krēt - koń
- krīn - świt
- krurp - gwiazda
- kub - nos
- kuþ - pręt
- lep - głowa
- liźī - mężny
- lumbruluk - dziewięćdziesiąt
- lumbrýl - dziewiętnaście
- lun - dziewięć
- lýpis - parobek, chłop
- ĺōg - łąka
- ĺōrd - deszcz
- mán - potwór
- mar - mąż
- márzapt - książę
- men - tysiąc
- mēr - matka
- mjōn - nowy
- nāt - dzień
- nīst - noc
- nup - biały
- ōchs - gówno
- ōz - chorować
- ōzas - choroba
- pách - drzewo
- pāk - słońce
- pal - cud
- párg - zabójca
- parg, parg, perg - zabić
- pēdel - tęcza
- perd - słowo
- pirdeter, -tra - słownik
- prucht - kożuch
- rīg - król
- rīsk - legki
- rum - owoc
- sāster - siostra
- sázen - siedem
- sázenbruluk - siedemdziesiąt
- sázenbryl - siedemnaście
- sōþ, sōþ, sjōþ - ssać
- skliþ, skluþ, skluþ - bronić
- slōch - wąż
- stēlþ - nóż
- strat, strat, stret - pracować
- sulþ - być obecnym
- sych - syn
- ṡaft - fala
- ṡlī - jedzenie
- śek - ryba
- śēsk - woda
- śēst - sól
- śil - głupota
- śy - cztery
- śybrúluk - czterdzieści
- śybrýl - czternaście
- śȳt - Szyicianin
- śȳtīrak - szyicki
- tách - drewno
- tarćípaz - ciąża
- tarćipeznī - ciężarna
- targ - ciężki
- tav, pav, tev - móc, potrafić
- tēr, pēr, tīr - mówić
- tīd - czas
- tō, pō, tō - mieć
- tōrch - światło
- tōrśēn - świat
- trēld - ziemia
- tricht, trucht, trucht - siedzieć
- tryn - wróg
- tyrþ - pogoda
- þābruluk - dwadzieścia
- þēcht - język (organ); język (mowa)
- þer - jeż
- þes - ciągnąć
- þíd - śmierć
- þīch - dwa
- þichbrýl - dwanaście
- þnád - ząb
- þōr - smok
- þud, śid, þid - umierać
- vēzapt - mędrzec
- vig - dźwigać, nosić
- vum - usta
- vun - lepszy
- vurst - mięso
- ȳk - żona; k*bieta
- znīg - niebieski
- żel - jeden
- żelbrýl - jedenaście
- żēn - piwo
- żip - miesiąc; księżyc
- żōchcað - mężczyzna
- ży - czy (partykuła pytajna)
Przykładowe teksty
Owca i konie
Gyt ē krītīr