Język bargądzki (bar. Bergans /bəˈɣàns/, bergansa reas) – język zachodniosłowiański, używany głównie na Bornholmie oraz lokalnie na Pomorzu Zachodnim i w Skanii. Ma status języka mniejszościowego w Danii, Polsce, Niemczech i Szwecji oraz jest chroniony przez Unię Europejską.
Bargądzki początkowo nosił cechy języka peryferyjnego, ze względu na rozwój we względnej izolacji geograficznej od reszty Słowiańszczyzny. Na przestrzeni wieków rozwinął unikalne cechy, jak również ulegał wpływom sąsiednich języków, w tym staronordyjskiego, dolnoniemieckiego i niemieckiego (z różną intensywnością względem fonetyki, gramatyki i słownictwa).
Jest uznawany jako zagrożony w klasyfikacji UNESCO.
Tło kulturowe
Historia bargądzkiego sięga ok. VI wieku, kiedy Słowianie zasiedlili Bornholm (bar. Berganne /bəˈɣànːə/). Ukształtowane tam plemię, Bargądzianie, było częściowo wieloetniczne i utrzymywało regularne (morskie) kontakty handlowe zarówno z plemionami nordyckimi, jak i słowiańskimi. Będąc najważniejszym graczem w handlu morskim wśród nadbałtyckich Słowian, eksportowali swoją kulturę poza Bornholm (język Bargądzian był lingua franca w średniowiecznym Wolinie). Długo pozostawali wierni rodzimej wierze (choć z widocznymi wpływami nordyckimi), opierając się chrystianizacji. Kres ich niezależności postawiła znaczna ekspansja Danii w XII wieku. Bargądzianie już nigdy nie byli niepodlegli, zachowali jednak silną, niezależną kulturę, która szerzyła się wraz z ich osadnictwem po obu brzegach Bałtyku (głównie w ośrodkach miejskich). Ich ziemie należały także do Księstwa Pomorskiego, Szwecji i Niemiec. Dziś ich ojczyzna, Bornholm, pozostaje duńska, lecz Bargądzian można spotkać także po polskiej i niemieckiej stronie Pomorza Zachodniego oraz w szwedzkiej Skanii.
Historia fonetyczna
Od prasłowiańskiego do starobargądzkiego (~XV w.)
Niepełna przestawka, ograniczona do oRT
Labialne *y, choć centralizujące /u~ʉ/. Nosowe *ų uległo obniżeniu i połączeniu z *ǫ
*u było samogłoską średnią /o~ɔ/, *o (prawie) otwartą /ɒ/, *a otwartą tylną /ɑ/, *ě prawie otwartą /æ/. Samogłoski nosowe były prawie otwarte /æ̃/, /ɒ̃/
*u miało protetyczne *v, z kolei *ě, *a, *o i samogłoski nosowe charakteryzował brak protez
Dyspalatalizacja przez epentezę *ť i *ď > /jt, jd/ jeśli były poprzedzone samogłoską, w nagłosie bez epentetycznego /j/
*ś > š
Lenicja interwokalicznych /b, d, g/ > /β, ð, ɣ/ w towarzystwie samogłosek i spółgłosek płynnych, zablokowana po samogłoskach nosowych. /β/ z czasem połączyło się z *v. Nowe spółgłoski nie ulegały ubezdźwięcznieniu w wygłosie, tylko rozwijały się w aproksymanty
Dyftongizacja *ě > /ɛa̯ ~ ɛɐ̯/
*v początkowo miało charakter /ʋ~w/, z czasem ulegało frykatywizacji do /v~β/ lub wokalizacji do /u/
Przesunięcie /ɔ/ > /wɛ/ po spółgłoskach wargowych i miękkopodniebiennych
*x > /h/ w nagłosie, /ɣ/ interwokalicznie, zanik w pozostałych przypadkach
Zanik części słabych jerów, zależny od sąsiadujących spółgłosek. Nie rozwinęły się sonanty. Pozostałe jery uległy wokalizacji i obniżeniu: przedni jer > /ɛ/, tylny jer > /œ/. Zanik (wygłosowych) jerów spowodował wzdłużenie zastępcze, jeśli przed nimi stał dźwięczny obstruent
Dyspalatalizacja miękkich sonorantów
Generalny brak tendencji do palatalizacji, brak post-prasłowiańskiej palatalizacji przed samogłoskami przednimi
Mazurzenie i deafrykacja: *c, *č, *š > /s/, *dz, *ž > /z/. *sc, *šč, *zdz i *ždž początkowo dały podwojone spółgłoski /ss, zz/, które z czasem uległy degeminacji z wzdłużeniem zastępczym (o ile były poprzedzone samogłoską)
Zanik *v po spółgłoskach innych niż wargowe i miękkopodniebienne
Przesunięcie /ʉ/ > /y/ po spółgłoskach wargowych i miękkopodniebiennych, następnie połączenie z /œ/
Rozwój asynchronicznej wymowy samogłosek nosowych. W wygłosie nosowość często zanikała
Stabilizacja akcentu na temacie. Jeśli akcent padał poza tematem, zazwyczaj został przesunięty na ostatnią sylabę tematu, zyskując odwrotną intonację
Zanik iloczasu w nieakcentowanych sylabach
Redukcja samogłosek w nieakcentowanych sylabach: przymknięte /i, ʉ/ > /ɪ/, średnie i półotwarte /ɛ, œ, ɔ, ɒ/ > /ə/, otwarta /ɑ/ > /ɐ/. Centrujący dyftong /ɛɐ̯/ również uległ redukcji do /ɐ/. Część z nich następnie zanikła
Podniesienie długich samogłosek: /ɑː/ > /ʌː/, /ɒː/ > /ɔː/, /iː/ > /ɪi/, /ʉː/ > /ɵu/. Długie /ɛː/ i /ɔː/ również uległy podwyższeniu do /eː/ i /oː/, jednak z czasem z powrotem uległy obniżeniu
Złączenie i centralizacja krótkich /ɑ, ɒ/ > /a/
Bylaczenie
Od stargobargądzkiego do współczesnego
Skrócenie długich samogłosek. Wszystkie akcentowane samogłoski stały się półdługie
Podwyższenie /ɛɐ̯/ > /eə̯/
Asymilacja grup spółgłoskowych obejmujących samogłoski nosowe i dźwięczne spółgłoski zwarte: /mb/ > /mː/, /nd, ng, ngn/ > /nː/
Przejście aproksymantu /ɣ̞/ > /j/ w wygłosie sylab po samogłoskach. Po spółgłoskach płynnych wokalizacja do /ə/
Obniżenie i centralizacja /i, ʉ/ > /ɜ/ w pozycji przed /r/
Przesunięcie /ʉ/ > /y/
Monoftongizacja /ɵu/ > /u/
Obniżenie /ɪi/ > /ɛɪ/
/i, u/ w dyftongach uległy obniżeniu do /ɪ, ʊ/
Asymilacja /œɪ/ > /œʏ/
Wokalizacja /r/ w wygłosie sylab, powstanie nowych długich samogłosek /aː/, /ɛː/, /œː/, /ɜː/, /ʌː/, /ɔː/, dyftongu /uə̯/ oraz serii tryftongów. W nieakcentowanych sylabach zanik /r/
Rozwój gardłowej artykulacji /r/ > /ʁ/ na Bornholmie i w Skanii, następnie stopniowe złączanie z miękkopodniebiennym /ɣ/
/u/ jest przymknięte tylne zaokrąglone [u] bądź centralizujące [u̟]
/ɛ/ jest półotwarte przednie niezaokrąglone [ɛ] lub średnie [e̞]
/œ/ jest półotwarte przednie zaokrąglone [œ] lub średnie [ø̞]
/ɜ/ jest półotwarte centralne niezaokrąglone [ɛ] lub bardziej średnie [ɜ̝]
/ʌ/ jest półotwarte tylne niezaokrąglone [ʌ], lokalnie nawet otwarte zaokrąglone [ɒ]
/ɔ/ jest półotwarte tylne zaokrąglone [ɔ] lub średnie [o̞]
/a/ jest otwarte centralne [ä]
Samogłoski zredukowane
Bargądzki ma trzy samogłoski zredukowane, które występują wyłącznie w nieakcentowanych sylabach. Wszystkie z nich są zdelabializowane.
/ɪ/ jest prawie przednie scentralizowane niezaokrąglone [ɪ]
/ə/ jest średnie centralne niezaokrąglone [ə]
/ɐ/ jest prawie otwarte centralne [ɐ]
W przypadku, gdy samogłoski zredukowane znajdą się pod akcentem (np. wskutek wyrównania analogicznego), ulegają wokalizacji: [ɪ] > [i], [ə] > [ɜ], [ɐ] > [ä]
Samogłoski długie
Każda z samogłosek krótkich, z wyjątkiem przymkniętych, ma swój długi odpowiednik. Iloczas jest fonemiczny. Jakość długich samogłosek generalnie odpowiada jakości fonetycznej samogłosek krótkich, choć w niektórych regionach, gdzie występują tendencje do podwyższania długich samogłosek, są wymawiane wyżej, np. /ɛː/ może być wymawiane jako półprzymknięte [eː].
Dyftongi i tryftongi
Bargądzki wyróżnia bardzo duży inwentarz dyftongów i tryftongów. Zdecydowana większość z dyftongów jest zstępująca, jedynie /wɛ/, /eə/ i /uə/ są wstępujące. Jedynie centrujące dyftongi ulegają redukcji w nieakcentowanych sylabach.
W przeciwieństwie do dyftongów, wszystkie tryftongi są zstępujące i kończą się na /ə/. Mogą występować wyłącznie w sylabach akcentowanych.
Spółgłoski
Wargowe
Przedniojęzykowe
Zadziąsłowe
Podniebienne
Miękkopodniebienne
Języczkowe
Krtaniowe
Nosowe
m, (ɱ)
n
(ŋ)
Zwarte
p, b
t, d
k, g
Afrykaty
Szczelinowe
sybilanty
s, z
ʃ
niesybilanty
f, v, (β)
(ð)
ɣ
h
Aproksymanty
w
j
(w)
r
Uderzeniowe
(r)
Boczne
l
/β/ jest alofonem /v/ w pozycji interwokalicznej. W akcentowanych sylabach jest to szczelinowe [β], w nieakcentowanych jest to aproksymant [β̞]
/ð/ jest alofonem /d/ w pozycji interwokalicznej i wygłosie sylab. W akcentowanych sylabach jest to szczelinowe [ð], w nieakcentowanych i w wygłosie jest to aproksymant [ð̞]
Wymowa /r/ zależy od regionu. Na Bornholmie i w Skanii to języczkowy aproksymant [ʁ̞], wśród niektórych osób bywa łączony z [ɣ]. Na południowym wybrzeżu Bałtyku, /r/ jest uderzeniowe [ɾ]
/l/ bywa welaryzowane do [ɫ] w wygłosie wśród niektórych użytkowników
/w/ jest wargowo-miękkopodniebienne [w]
/ɱ, ŋ/ to alofony /m, n/ przed spółgłoskami odpowiednio wargowo-zębowymi i miękkopodniebiennymi
/m, n/ występują także w formie geminat /mː, nː/
/ʃ/ występuje w wyrazach obcych. Regionalnie może być wymawiane jako podniebienne [ɕ]
Obstruenty w wygłosie ulegają ubezdźwięcznieniu
Wygłosowe /p, t, k/ są fonetycznie zatrzymane [p̚, t̚, k̚]
Akcent
Akcent wyrazowy może padać na dowolną sylabę tematu wyrazu, najczęściej jest to ostania. Końcówki morfologiczne nie są nigdy akcentowane. Ponadto, wyróżnia się dwie intonacje: rosnącą /á/ [ǎ] i opadającą /à/ [â].
W wyrazach wielosylabowych, w których akcent nie pada na ostatnią sylabę, intonacja rosnąca oznacza podniesienie tonu na sylabie akcentowanej i opadnięcie na kolejnej sylabie. Podobnie, w intonacji opadającej ton opada na sylabie akcentowanej i rośnie na kolejnej. Z tego względu określa się ich kontury jako /\ dla intonacji rosnącej i \/ dla intonacji opadającej.
W wyrazach jednosylabowych oraz wielosylabowych, w których akcent pada na ostatnią sylabę, nie rozróżnia się intonacji – sylaby te charakteryzuje intonacja opadająca.
Wszystkie akcentowane samogłoski krótkie są w istocie półdługie [aˑ]. Kontrastują one z samogłoskami długimi. Wszystkie nieakcentowane samogłoski są fonetycznie krótkie.
Ortografia
Historia zapisu
Pierwsze zapisy w języku bargądzkim pochodzą z XIV oraz XV wieku. Są to głównie teksty administracyjne Księstwa Bornholmu oraz zbiór poezji późnośredniowiecznej, która do dziś stanowi ważny element kultury bargądzkiej. Kolejne wieki przyniosły marginalizację języka pisanego, który ograniczał się głównie do przekładów Biblii, zaś nośnikiem tradycji stał się język mówiony. Sytuacja uległa zmianie w XIX wieku wraz ze wzmocnieniem identyfikacji kulturowej. Powstał standard literacki, który do dziś stosuje się we wszystkich regionach, w których bargądzki jest używany.
Ortografia języka starobargądzkiego była niestandaryzowana i opierała się na konwencjach łacińskich i niemieckich. Używano trzech dodatkowych liter: å dla /ʌː/, œ dla /œ(ː)/, y lub ii dla /ɪi/ oraz ø dla /ɵu/. Standardem było użycie c / ck dla /k/ czy u dla /ʉ/. Nie zaznaczano długości samogłosek ani akcentu, choć w niektórych przekładach można znaleźć akut. Już wtedy wprowadzono konwencje dla samogłosek zredukowanych: i dla /ɪ/, e dla /ə/, a dla /ɐ/.
Gdy w XIX wieku powstawał standard literacki, bazowano głównie na tradycyjnych tekstach. Skorygowano część konwencji dla oddania zmian, które zaszły w międzyczasie (np. przejście niektórych [ɣ̞] > [j~ɪ] czy zmiany gramatyczne). Zdecydowano o pozostawieniu ligatury œ dla /œ/ i zapisu c / ck dla /k/ jako symboli odróżniających bargądzki od sąsiednich języków. Jednocześnie część przypadków, gdzie występowało s /s/ przed i, y, e, zamieniono na c, jednak wyłącznie w wyrazach, gdzie występuje morfologiczna oboczność (więc nie do każdego /s/ pochodzącego z palatalizacji /k/). Ze względu na przejście /ɵu/ > /u/, litera ø została zastąpiona przez ů. Unormowano jeden zapis ch dla /ʃ/ w wyrazach obcego pochodzenia (dotąd używano głównie sch lub ch). Część procesów, zwłaszcza tych późniejszych, nie spowodowała reform ortografii, która jest generalnie tradycyjna.
Współczesna ortografia
Bargądzki korzysta z podstawowego alfabetu łacińskiego, rozszerzonego o trzy litery: å, œ i ů. Ponadto, występuje kilka dodatkowych liter, które nie są uznawane jako osobne, lecz warianty podstawowych liter.
Akutowe á, é oraz í służą do oznaczenia akcentu tam, gdzie mogłyby niesłusznie zostać uznane za samogłoski zredukowane i gdy zasady morfologiczne nie informują wprost, na którą sylabę pada akcent. Litery å, o, œ, u, ů, oraz y występują jedynie w akcentowanych sylabach, w związku z czym automatycznie są wskazówką odnośnie umiejscowienia akcentu. Wyjątkami są współczesne zapożyczenia, takie jak computer /kəmˈpý.tə/.
Grawis występuje tylko w przypadku è, gdzie oznacza /ɜ/, które powstało na skutek pojawienia się akcentu na samogłosce zredukowanej /ə/ w wyniku wyrównania analogicznego (np. hèd /hɜ̀ð/ - pl. chodź)
Wymowa
Zapis
Wymowa
Przykłady
a
akcentowane
/a/
laba /ˈlábɐ/ (pl. weekend)
nieakcentowane
/ɐ/
campa /ˈkàmpɐ/ (*kǫpa, pl. wyspa)
ai
/aɪ/
mai /màɪ/ (pl. mój)
air
akcentowane
/aɪə/
nieakcentowane
/aɪ/
ar
akcentowane
/aː/
carva /ˈkáːβɐ/ (pl. krowa)
nieakcentowane
/ɐ/
razmar /ˈrázmɐ/ (pl. rozmiar)
au
/aʊ/
nau /nàʊ/ (pl. nowy)
aur
akcentowane
/aʊə/
daur /dàʊə/ (pl. dobry)
nieakcentowane
/aʊ/
á
/a/
cápat /ˈkàpɐt/ (pl. kopać)
å
/ʌ/
såd /sʌ̀ð/ (pl. czad)
åi
/ʌɪ/
nåi /nʌ̀ɪ/ (pl. nagi)
år
/ʌː/
åu
/ʌʊ/
åucke /ˈʌ́ʊkə/ (*ablъko, pl. jabłko)
åur
/ʌʊə/
b
/b/
boi /bɔ̀ɪ/ (pl. bóg)
c
zazwyczaj
/k/
cast /kàst/ (pl. kość)
przed e, i, y
/s/
fizici /ˈfìzɪsɪ/ (pl. fizycy)
ch
/ʃ/
W wyrazach obcych, np. chola /ˈʃɔ̀lɐ/ (pl. szkoła)
Pojawienie się rodzajnika nieokreślonego jen (< *edinъ) i określonego ten (< *tъ) w formie przedimków
Przymiotniki początkowo odziedziczyły z prasłowiańskiego nieokreśloną i określoną odmianę, z kolei ze względu na depatalalizację, zanikła odmiana miękka. Rodzajniki przejęły funkcję oznaczania określoności, w związku z czym tylko prasłowiańska nieokreślona forma przetrwała. Rodzajniki przejęły też ciężar określania rodzaju i przypadku, w związku z czym powstały dwie nowe odmiany przymiotników: słaba (po rodzajniku) i mocna (bez rodzajnika)
Analogicznie, pojawienie się rodzajników doprowadziło do podziału odmiany rzeczowników na słabą i mocną. Nastąpiła redukcja liczby klas deklinacji.
Liczba przypadków uległa redukcji: wołacz został zastąpiony mianownikiem, narzędnik wyrażeniem perz (przez) + biernik, a miejscownik połączył się z celownikiem. Starobargądzki miał więc cztery przypadki: mianownik, biernik, dopełniacz i celownik. Kolejne wieki przyniosły dalsze uproszczenia: celownik złączył się z dopełniaczem w jeden przypadek oznaczony, z kolei biernik połączył się z mianownikiem, z którym miał wiele form wspólnych, w jeden przypadek nieoznaczony. Wyjątek stanowią zaimki osobowe, w których to przypadek oznaczony pełni funkcje biernika.
Teksty starobargądzkie nie odnotowują aorystu, co oznacza jego wczesny zanik. Funkcję czasu przeszłego pełnił wówczas słowiański czas przeszły złożony (perfekt) w formie czasownika bœt (być) i imiesłowu przeszłego typu "L". W kolejnych wiekach, pod wpływem języków niemieckich, został zastąpiony innym czasem złożonym, używającym czasownika posiłkowego meat (mieć) lub bœt oraz imiesłowu przeszłego (biernego).
Zachował się syntetyczny imperfekt przy jednoczesnym zaniku podziału czasowników względem aspektu dokonanego/niedokonanego
Przypadki
W bargądzkim zachowały się dwa przypadki, które określa się jako nieoznaczony i oznaczony. Nieoznaczony pełni funkcję mianownika, biernika, narzędnika i wołacza, obejmuje więc podmiot, dopełnienie bliższe, narzędzie oraz bezpośrednie zwroty. Z kolei przypadek oznaczony pełni funkcje dopełniacza, celownika i miejscownika, czyli obejmuje dopełnienie dalsze, przynależność i opis miejsca akcji.
Rodzajniki
W bargądzkim występują dwa rodzajniki: nieokreślony jen i określony ten. Odmieniają się przez rodzaj, przypadek i liczbę (poza jen, które występuje tylko w liczbie pojedynczej). Rodzajniki pełnią ważną funkcję, ponieważ w największym stopniu odpowiadają za przekazanie informacji o rodzaju i przypadku. Monosylabiczne formy zwykle są klitykami.
Odmiana rodzajnika nieokreślonego jen
Przypadek
Rodzaj męski
Rodzaj żeński
Rodzaj nijaki
Liczba pojedyncza
Nieoznaczony
jen
jena
jene
Oznaczony
jenai
Odmiana rodzajnika określonego ten
Przypadek
Rodzaj męski
Rodzaj żeński
Rodzaj nijaki
Liczba pojedyncza
Nieoznaczony
ten
ta
te
Oznaczony
tai
Liczba mnoga
Nieznaczony
ti
ta
Oznaczony
tei
Rzeczowniki
Rzeczowniki co do zasady odmieniają się przez rodzaj, liczbę i przypadek. Odmiana rzeczownika dzieli się na mocną i słabą, obowiązują też trzy klasy deklinacji.
Słaba odmiana jest używana w przypadku, gdy rzeczownik jest poprzedzony rodzajnikiem (bez względu na to, czy określonym, czy nieokreślonym). Wówczas rzeczownik nie odmienia się przez przypadki, a jedynie przez liczbę (i rodzaj).
Mocna odmiana występuje w przypadku braku rodzajnika, a rzeczownik zachowuje pełną odmianę.
Rzeczowniki odmienia się według trzech klas:
Klasa 1 obejmuje rzeczowniki, których podstawowa (nieoznaczona) forma zakończona jest spółgłoską. Dzieli się na dwie podklasy:
Klasa 1A obejmuje rzeczowniki rodzaju męskiego
Klasa 1B obejmuje rzeczowniki rodzaju żeńskiego (dawne i- oraz r-tematowe wyrazy)
Do Klasy 2 należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego, których podstawowa forma kończy się na -a
Klasa 3 obejmuje wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego
Wzór deklinacji rzeczownika
Odmiana
Klasa 1A
Klasa 1B
Klasa 2
Klasa 3
Słaba
Liczba pojedyncza
Ø
a
e
Liczba mnoga
i
a
Mocna
Liczba pojedyncza
Nieoznaczony
Ø
a
e
Oznaczony
a
e
Liczba mnoga
i
a
Przykładowa odmiana
Odmiana
Klasa 1A
Klasa 1B
Klasa 2
Klasa 3
wóz
kość
noga
wino
Słaba
Liczba pojedyncza
Nieoznaczony
ten voz
ta cast
ta naga
te vine
Oznaczony
tai voz
tai cast
tai naga
tai vine
Liczba mnoga
Nieoznaczony
ti vazi
ti casti
ti nagi
ti vina
Oznaczony
tei vazi
tei casti
tei nagi
tei vina
Mocna
Liczba pojedyncza
Nieoznaczony
voz
cast
naga
vine
Oznaczony
vaza
caste
Liczba mnoga
vazi
casti
nagi
vina
Przymiotniki
Odmiana przymiotników
Podobnie jak w przypadku rzeczowników, odmiana przymiotników dzieli się na słabą i mocną. W słabej odmianie przymiotnik jest całkowicie nieodmienny, a jego forma ogranicza się do tematu wyrazu. Słabej odmianie podlegają przymiotniki po rodzajnikach, ale też przymiotniki orzecznikowe. Mocna odmiana z kolei ma miejsce przy braku rodzajnika. Wówczas przymiotnik odmienia się przez rodzaj, liczbę i przypadek. Wskutek zaniku miękkiej odmiany, wszystkie przymiotniki odmieniają się według tego samego wzoru.
Przykładowa odmiana doz (pl. duży)
Rodzaj męski
Rodzaj żeński
Rodzaj nijaki
Słaba odmiana
doz
Mocna odmiana
Liczba pojedyncza
Nieoznaczony
doz
doza
doze
Oznaczony
doza
Liczba mnoga
dozi
doza
Porównaj: jena doz carva /ˈjɛ́nɐ dɔ̀s ˈkáːβɐ/ vs doza carva /ˈdɔ̀zɐ ˈkáːβɐ/ (pl. duża krowa).
Stopniowanie przymiotników
Stopień wyższy tworzony jest za pomocą vant /vànt/ (*vęťьjь), np. vant delgh (pl. dłuższy), z kolei stopień najwyższy za pomocą nai, np. nai delgh (najdłuższy).
Zaimki
Zaimki osobowe
Podmiot
Dopełnienie
Dzierżawczy
Liczba pojedyncza
1 os.
jå
men
mai
2 os.
Standard
tu
teu
tai
Formalnie
vu
veu
vai
3 os.
R. męski
han
jei
R. żeński
hana
R. nijaki
hane
Liczba mnoga
1 os.
mœ
nas
2 os.
vœ
vas
3 os.
R. męski
hani
y
R. żeński
R. nijaki
hana
Zaimek zwrotny
Wspólny
seu
sai
Zaimki wskazujące
Rodzaj męski
Rodzaj żeński
Rodzaj nijaki
Liczba pojedyncza
Bliższe
Nieoznaczony
sen
sa
sé
Oznaczony
sei
Dalsze
Nieoznaczony
au
ava
ave
Oznaczony
avai
Liczba mnoga
Bliższe
Nieoznaczony
si
sa
Oznaczony
sy
Dalsze
Nieoznaczony
avi
ava
Oznaczony
avei
Zaimki pytające
Przypadek
Osobowy
Rzeczowny
Nieoznaczony
cœ
so
Oznaczony
cai
sai
Czasowniki
Czasowniki ulegają odmianie przez dwie liczby: pojedynczą i mnogą
Bezokoliczniki składają się z tematu, samogłoski tematycznej (-Ø-, -a-, -i-, -ea-) oraz sufiksu -t
Formy czasu teraźniejszego z grubsza kontynuują formy odziedziczone z prasłowiańskiego, przy czym często można spotkać wyrównanie analogiczne (zanik części prasłowiańskich przegłosów, oboczności typu d:ď, zmiany w nosowych samogłoskach tematycznych) oraz kontrakcje interwokalicznego -j-
Imperfekt służy do opisu zdarzeń habitualnych i przeszłych ciągłych, często jest też używany w celach narracyjnych. Kontynuuje syntetyczną formę prasłowiańską i jest tworzony za pomocą rozszerzenia tematu o -å- i odpowiednią końcówkę
Czas przeszły jest czasem złożonym i odnosi się do wydarzeń zakończonych w przeszłości. Tworzy się go za pomocą odmienionego czasownika posiłkowego meat (mieć) lub bœt (być) i imiesłowu przeszłego
Czas przyszły może być oddany na dwa sposoby:
Za pomocą formy teraźniejszej i określenia czasu
Poprzez formę złożoną z użyciem czasownika posiłkowego det (powstałego ze skrócenia form przyszłych czasownika bœt w funkcji posiłkowej, np. *bǫdǫ > bandem > dem /dəm/) i bezokolicznika
bœt jest jedynym czasownikiem z syntetyczną formą w czasie przyszłym
Zdarzenia ciągłe/postępujące również oddawane są na kilka sposobów. Dla czasu przeszłego zwykle używa się imperfektu, a dla czasu teraźniejszego jego zwykłej formy. Dla precyzji można jednak użyć przysłówka pronne (*prǫdьno), ma on zastosowanie szczególnie w czasie przyszłym
Występują cztery imiesłowy: teraźniejszy (czynny), przeszły (bierny), rezultatywny (imiesłów L) i przysłówkowy. Każdy z nich jest nieodmienny
Rzeczownik odczasownikowy powstaje zazwyczaj za pomocą rozszerzenia imiesłowu przeszłego o -e
Tryb przypuszczający składa się z partykuły bœ (*by) odmienionej przez osobę i liczbę oraz imiesłowu rezultatywnego
Tryb rozkazujący występuje głównie w przypadku 2 osoby liczby pojedynczej oraz 1 i 2 osoby liczby mnogiej. Składa się z samego tematu czasownika oraz następującego po nim zaimka (zwykle pomijanego dla tu). Tryb rozkazujący dla pozostałych osób może być stworzony za pomocą konstrukcji hai i formy czasu teraźniejszego
Koniugacja
Odmiana czasowników w języku bargądzkim dzieli się na trzy klasy:
Klasa 1 – należą do niej czasowniki regularne, których temat zakończony jest spółgłoską. Wyróżniane są dwie podklasy:
Klasa 1A – bezokolicznik składa się z tematu i sufiksu -t. Formy koniugacyjne mają samogłoskę tematyczną -e-
Klasa 1B – w bezokoliczniku występuje samogłoska tematyczna -a-, -i- lub -ea-. Ta sama samogłoska obowiązuje w pozostałych formach koniugacyjnych
Klasa 2 – należą do niej czasowniki regularne, których temat zakończony jest samogłoską. Akcent zawsze pada na temat
Klasa 3 – obejmuje czasowniki nieregularne
Paradygmaty akcentowe
W koniugacji obowiązują dwa paradygmaty akcentowe:
Paradygmat A (AP a) – akcent pada na temat, ton może być rosnący lub opadający. Charakteryzuje wszystkie czasowniki należące do klasy 1A i 2
Paradygmat B (AP b) – akcent pada na samogłoskę tematyczną a ton jest zawsze rosnący (lub opadający, jeśli to wyraz jednosylabowy lub sylaba wygłosowa)
Wyjątkami od tych zasad jest imperfekt, którego formy zawsze mają akcent (z tonem rosnącym) na samogłosce tematycznej -å- oraz wyrazy jednosylabowe, które z zasady mają ton opadający.
Czasowniki należące do klas 1A i 2 nie mają oznaczonych akcentów w zapisie, ponieważ ich zasady akcentowe mogą zostać wywnioskowane z bezokolicznika i odmienionych form (jednosylabowy bezokolicznik lub temat zakończony samogłoską = akcent na temacie).
W przypadku klasy 1B, standardem jest AP b, wedle którego akcent pada na samogłoskę tematyczną. Czasowniki należące do tej klasy, które charakteryzuje AP a, mają oznaczony akcent w pisowni na akcentowanej sylabie, jeżeli zawiera ona litery a, e lub i (ponieważ tylko one mogą występować także w sylabach nieakcentowanych). Przykładowo lavit /lɐˈβìt/ (pl. łowić) należy do tej klasy i cechuje go AP b – pomimo sąsiadujących ze sobą liter a i i, akcent nie jest oznaczony, ponieważ wynika on z zasad morfologicznych. Dla kontrastu vídat /ˈvídɐt/ (pl. widzieć) również należy do tej klasy, lecz cechuje go AP a, więc akcent jest oznaczony.
Klasa 1A
Odmiana czasownika mait /màɪt/ (pl. móc)
Bezokolicznik
mait
Rzeczownik odczasownikowy
mazene
Imiesłowy
Teraźniejszy
magent
Przeszły
mazen
Rezultatywny
magel
Przysłówkowy
magente
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
jå
tu vu
han hana hane
mœ
vœ
hani hana
Tryb oznajmujący
Czas teraźniejszy
magem
mazes
maze
mazeme
mazete
mazen
Imperfekt
mazåi
mazås
mazåime
mazåste
mazå
Czas przeszły
mam mazen
mas mazen
ma mazen
mame mazen
mate mazen
man mazen
Czas przyszły
dem mait
des mait
de mait
deme mait
dete mait
den mait
Tryb przypuszczający
bœm magel
bœs magel
bœ magel
bœme magel
bœte magel
bœn magel
Tryb rozkazujący
maz (vu)
(hai maze)
maz mœ
maz vœ
(hai mazen)
Klasa 1B
Odmiana z -a-
Odmiana czasownika dealat /ˈdéəlɐt/ (pl. robić)
Bezokolicznik
dealat
Rzeczownik odczasownikowy
dealane
Imiesłowy
Teraźniejszy
dealant
Przeszły
dealan
Rezultatywny
dealal
Przysłówkowy
dealante
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
jå
tu vu
han hana hane
mœ
vœ
hani hana
Tryb oznajmujący
Czas teraźniejszy
dealam
dealas
deala
dealame
dealate
dealan
Imperfekt
dalåi
dalås
dalåime
dalåste
dalå
Czas przeszły
mam dealan
mas dealan
ma dealan
mame dealan
mate dealan
man dealan
Czas przyszły
dem dealat
des dealat
de dealat
deme dealat
dete dealat
den dealat
Tryb przypuszczający
bœm dealal
bœs dealal
bœ dealal
bœme dealal
bœte dealal
bœn dealal
Tryb rozkazujący
deal (vu)
(hai deala)
deal mœ
deal vœ
(hai dealan)
Odmiana z -i-
Odmiana czasownika cuepit /ˈkwɛ́pɪt/ (pl. kupować)
Bezokolicznik
cuepit
Rzeczownik odczasownikowy
cuepine
Imiesłowy
Teraźniejszy
cuepint
Przeszły
cuepin
Rezultatywny
cuepil
Przysłówkowy
cuepinte
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
jå
tu vu
han hana hane
mœ
vœ
hani hana
Tryb oznajmujący
Czas teraźniejszy
cuepim
cuepis
cuepi
cuepime
cuepite
cuepin
Imperfekt
cuepåi
cuepås
cuepåime
cuepåste
cuepå
Czas przeszły
mam cuepin
mas cuepin
ma cuepin
mame cuepin
mate cuepin
man cuepin
Czas przyszły
dem cuepit
des cuepit
de cuepit
deme cuepit
dete cuepit
den cuepit
Tryb przypuszczający
bœm cuepil
bœs cuepil
bœ cuepil
bœme cuepil
bœte cuepil
bœn cuepil
Tryb rozkazujący
cuep (vu)
(hai cuepi)
cuep mœ
cuep vœ
(hai cuepin)
Odmiana z -ea-
Odmiana czasownika leteat /ləˈtèət/ (pl. lecieć)
Bezokolicznik
leteat
Rzeczownik odczasownikowy
leteane
Imiesłowy
Teraźniejszy
leteant
Przeszły
letean
Rezultatywny
leteal
Przysłówkowy
leteante
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
jå
tu vu
han hana hane
mœ
vœ
hani hana
Tryb oznajmujący
Czas teraźniejszy
leteam
leteas
letea
leteame
leteate
letean
Imperfekt
letåi
letås
letåime
letåste
letå
Czas przeszły
mam letean
mas letean
ma letean
mame letean
mate letean
man letean
Czas przyszły
dem leteat
des leteat
de leteat
deme leteat
dete leteat
den leteat
Tryb przypuszczający
bœm leteal
bœs leteal
bœ leteal
bœme leteal
bœte leteal
bœn leteal
Tryb rozkazujący
lèt (vu)
(hai letea)
lèt mœ
lèt vœ
(hai letean)
Klasa 2
Odmiana czasownika mœt /mœ̀t/ (pl. myć)
Bezokolicznik
mœt
Rzeczownik odczasownikowy
mœte
Imiesłowy
Teraźniejszy
mœnt
Przeszły
mœt
Rezultatywny
mœl
Przysłówkowy
mœnte
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
jå
tu vu
han hana hane
mœ
vœ
hani hana
Tryb oznajmujący
Czas teraźniejszy
mœm
mœs
mœ
mœme
mœte
mœn
Imperfekt
mejåi
mejås
mejåime
mejåste
mejå
Czas przeszły
mam mœt
mas mœt
ma mœt
mame mœt
mate mœt
man mœt
Czas przyszły
dem mœt
des mœt
de mœt
deme mœt
dete mœt
den mœt
Tryb przypuszczający
bœm mœl
bœs mœl
bœ mœl
bœme mœl
bœte mœl
bœn mœl
Tryb rozkazujący
mœ (vu)
(hai mœ)
mœ mœ
mœ vœ
(hai mœn)
Klasa 3
Do tej klasy należą cztery czasowniki nieregularne: bœt (pl. być), meat (pl. mieć), dat (pl. dać, dawać) i eat (pl. jeść).
Czasownik bœt
Bezokolicznik
bœt
Rzeczownik odczasownikowy
bœte
Imiesłowy
Teraźniejszy
bandent
Przeszły
Rezultatywny
bœl
Przysłówkowy
bandente
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
jå
tu vu
han hana hane
mœ
vœ
hani hana
Tryb oznajmujący
Czas teraźniejszy
jem
jes
je
jeme
jete
san
Imperfekt
bei
bea
beime
beaste
bese
Czas przeszły
Czas przyszły
bandem
bandes
bande
bandeme
bandete
banden
Tryb przypuszczający
bœm bœl
bœs bœl
bœ bœl
bœme bœl
bœte bœl
bœn bœl
Tryb rozkazujący
band (vu)
(hai je)
band mœ
band vœ
(hai san)
Czasownik meat
Bezokolicznik
meat
Rzeczownik odczasownikowy
meane
Imiesłowy
Teraźniejszy
meant
Przeszły
mean
Rezultatywny
meal
Przysłówkowy
meante
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
jå
tu vu
han hana hane
mœ
vœ
hani hana
Tryb oznajmujący
Czas teraźniejszy
mam
mas
ma
mame
mate
man
Imperfekt
måi
mås
måme
måste
må
Czas przeszły
Czas przyszły
dem meat
des meat
de meat
deme meat
dete meat
den meat
Tryb przypuszczający
bœm meal
bœs meal
bœ meal
bœme meal
bœte meal
bœn meal
Tryb rozkazujący
mea (vu)
(hai ma)
mea mœ
mea vœ
(hai man)
Czasownik dat
Bezokolicznik
dat
Rzeczownik odczasownikowy
dane
Imiesłowy
Teraźniejszy
dant
Przeszły
dan
Rezultatywny
dal
Przysłówkowy
dante
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
jå
tu vu
han hana hane
mœ
vœ
hani hana
Tryb oznajmujący
Czas teraźniejszy
dam
das
da
dame
date
daden
Imperfekt
dadåi
dadås
dadåime
dadåste
dadå
Czas przeszły
mam dan
mas dan
ma dan
mame dan
mate dan
man dan
Czas przyszły
dem dat
des dat
de dat
deme dat
dete dat
den dat
Tryb przypuszczający
bœm dal
bœs dal
bœ dal
bœme dal
bœte dal
bœn dal
Tryb rozkazujący
da (vu)
(hai da)
da mœ
da vœ
(hai dan)
Czasownik eat
Bezokolicznik
eat
Rzeczownik odczasownikowy
eadene
Imiesłowy
Teraźniejszy
eadent
Przeszły
eaden
Rezultatywny
eadel
Przysłówkowy
eadente
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
jå
tu vu
han hana hane
mœ
vœ
hani hana
Tryb oznajmujący
Czas teraźniejszy
eam
eas
ea
eame
eate
eaden
Imperfekt
edåi
edås
edåime
edåste
edå
Czas przeszły
mam eaden
mas eaden
ma eaden
mame eaden
mate eaden
man eaden
Czas przyszły
dem eat
des eat
de eat
deme eat
dete eat
den eat
Tryb przypuszczający
bœm eadel
bœs eadel
bœ eadel
bœme eadel
bœte eadel
bœn eadel
Tryb rozkazujący
ead (vu)
(hai ea)
ead mœ
ead vœ
(hai eaden)
Przyimki
Monosylabiczne przyimki mogą być akcentowane lub zredukowane. Gdy występują samodzielnie, bez względu na obecność akcentu, zapisywane są jako pełne samogłoski, zaś jako część wyrazu, są zawsze zredukowane.
