Kaalpaq

Język kaalpaq (կա՛լպաք կօ՛պլա [ˈkaːlpæqˤ ˈkuːplæ]) - Język używany na Kyonie przez Kaalów, bliskich sojuszników Erutańczyków. Wpływy tego języka przyczyniły się znacząco do ewolucji protoplasty Erutatu. Jest językiem polisyntetycznym.

Historia

Język pochodzi z izolowanej grupy języków kaalskich. Jego historia sięga

Fonologia

Zapis

Język jest zapisywany pismem kaalskim oraz alfabetem ormiańskim. Samogłoski dzielą się na krótkie i długie (akcentowane), samogłoski długie bez krótkiego odpowiednika nie muszą być koniecznie akcentowane. Akcent jest swobodny, dynamiczny, iloczasowy i stały pod względem morfologicznym. Nie istnieją dyftongi. Budowa sylaby to (V)CV. Spółgłoska na końcu wyrazu jest zawsze faryngalizowana.

/æ/ Ա ա	/aː/ Ա՛ ա՛	/b/ Բ բ	/g/ Գ գ	/d/ Դ դ	/eː/ Ե ե	/øː/ Եւ և
/ʈ/ Թ թ	/ʒ/ Ժ ժ	/ɪ/ Ի ի	/iː/ Ի՛ ի՛	/l/ Լ լ	/x/ Խ խ	/t͡s/ Ծ ծ
/k/ Կ կ	/ɦ/ Հ հ	/d͡z/ Ձ ձ	/t͡ʃ/ Ճ ճ	/m/ Մ մ	/j/ Յ յ	/n/ Ն ն
/ʃ/ Շ շ	/ɔ̞/ Ո ո	/ɒː/ Ո՛ ո՛	/oː/ Ու ու	/ʈ͡ʂ/ Չ չ	/p/ Պ պ	/d͡ʒ/ Ջ ջ
/s/ Սս	/v/ Վվ	/t/ Տտ	/r/ Րր	/t͡ɕ/ Ցց	/ə/* Ււ	/p̪/ Փփ
/ʊ/ Օ օ	/uː/ Օ՛ օ՛	/q/ Ք ք	/f/ Ֆ ֆ	/pʼ/ Պւ պւ	/ʈʼ/ Թւ թւ	/tʼ/ Տւ տւ
/kʼ/ Կւ կւ	/qʼ/ Քւ քւ

• tylko w zapożyczeniach z Erutatu

Pismo kaalskie

Pismo kaalskie jest abdżadem, jednak akcentowane samogłoski są traktowane jako osobne litery. Pomimo długiej dominacji zapisu erutackiego zachowało się i jest dzisiaj używane przez elitę w Kaalpasie. Jego cechą charakterystyczną jest występowanie liter dużych, średnich i małych. Pierwotnie występowały tylko małe i duże, średnie powstały wraz z rozwojem piśmiennictwa, kiedy duże zaczęły pojawiać się tylko na początku rozdziałów w księgach. Zgodnie z obecnymi regułami ortograficznymi litery duże powinny się pojawiać jako znaki ozdobne, a średnie na początku każdego wyrazu.

Gramatyka

Kaalpaq jest językiem polisyntetycznym z bardzo złożonym systemem przyimków. Szyk zdania to VOS, rzadko VSO.

Rzeczownik

Rzeczownik nie ma bardzo rozbudowanej odmiany, po za dużą ilością przypadków odnoszących się do przyimków, a jego rola często ogranicza się do zaznaczania agensa i pacjensa w zdaniu. Wyróżnia się cztery rodzaje.

Liczba

Rzeczownik może otrzymać jedną z trzech liczb - pojedynczą, podwójną lub mnogą.

	Liczba
	pojedyncza	podwójna	mnoga
końcówka	-∅	-սի (-si)	-քի (-qi)
przykład - jabłko	կևլ (köl)	կևլսի (kölsi)	կևլքի (kölqi)

Przypadek

Po końcówce liczby dodawana jest końcówka przypadku. Forma biernika zależy od rodzaju (męski, żeński, nijaki, "roślinny"), w pozostałych przypadkach nie ma on żadnego znaczenia.

Deklinacja
Przypadek			Pytanie	Rodzaj				Przykład
				r. m	r. ż	r. n	r. r
Mianownik			kto? co?	-∅	-V՛	-ւ	-V	կի՛րևկ (kiirök), րոդա՛ (rodaa), Ւրօ՛տատւ (Eruutatʼ), քւա՛րի (qʼaari)
Biernik			kogo? co?	+լո	+դո	+տոտ	+ծա	կի՛րևկլո (kiiröklo), րոդա՛դո (rodaado), Ւրօ՛տատւտոտ (Eruutatʼtot), քւա՛րիծա (qʼaarita)
Celownik			komu? czemu? przy czym?	+սոր				կի՛րևկսոր (kiiröksor)
Dopełniacz			czyj?	+դար				կի՛րևկդար (kiirökdar)
Miejscownik	Essyw (gdzie?)	Inessyw	w czym?	-դեպօցե				կի՛րևկդեպօցե (kiirökdepoce)
		Kontessyw	wśród czego? w czym?	-դեպօսա
		Superessyw	na czym?	-դեպօպի
		Superessyw II	nad czym?	-դեպօբո
		Subessyw	pod czym?	-դեպօդև
		Adessyw	(bezpośrednio) obok czego?	-դեպօմա
		Apudessyw	blisko czego?	-դեպօխա
		Possessyw	na czym? (pion)	-դեպօվո
		Postessyw	za czym?	-դեպօրո
		Antessyw	przed czym?	-դեպօտւու
	Ablatyw (skąd?)	Inablatyw	z jakiego miejsca?	-դեմևցե
		Konablatyw	spośród czego? z czego?	-դեմևսա
		Superablatyw	z czego? (powierzchnia pozioma)	-դեմևպի
		Superablatyw II	znad czego?	-դեմևբո
		Subablatyw	spod czego?	-դեմևդև
		Adablatyw	od (obok) czego?	-դեմևմա
		Apudablatyw	od bliska czego?	-դեմևխա
		Possablatyw	z czego? (pion)	-դեմևվո
		Postablatyw	zza czego?	-դեմևրո
		Antablatyw	sprzed czego?	-դեմևտւու
	Allatyw (dokąd?)	Inallatyw	do jakiego miejsca?	-դեգիցե
		Konallatyw	wśród czego? (w kierunku)	-դեգիսա
		Superallatyw	na co?	-դեգիպի
		Superallatyw II	nad co?	-դեգիբո
		Suballatyw	pod co?	-դեգիդև
		Adallatyw	do (obok) czego?	-դեգիմա
		Apudallatyw	do bliska czego?	-դեգիխա
		Possallatyw	na co? (pion)	-դեգիվո
		Postallatyw	za co?	-դեգի
		Antallatyw	przed co?	-դեգի
	Prolatyw (przez co?)	Inprolatyw	przez jakie miejsce?	-դեյեցե
		Konprolatyw	przez co?	-դեյեսա
		Superprolatyw	przez (powierzchnię) czego?	-դեյեպի
		Superprolatyw II	ponad czym?	-դեյեբո
		Subprolatyw	przez (spód) czego?	-դեյեդև
		Adprolatyw	przez (obok) czego?	-դեյեմա
		Apudprolatyw	przez (blisko) czego?	-դեյեխա
		Possprolatyw	przez (pion) czego?	-դեյեվո
		Postprolatyw	przez (tył) czego?	-դեյերո
		Antprolatyw	przez (przód) czego?	-դեյետւու

Dzierżawczość

Jest trzecią końcówką dodawaną do rzeczownika

	l. poj.	l. pod.	l. mn.
1 os.	-թա	-ցա	-պւա
2 os.	-թավ	-ցավ	-պւավ
3 os. m	-թար	-ցար	-պւար
3 os. f	-թարե	-ցարե	-պւարե
3 os. n	-թալ	-ցալ	-պւալ
3 os. r	-թարել	-ցարել	-պւարել

Zdrobnienie/zgrubienie

Zostało zapożyczone z erutatu. Dodawane, jako czwarta, ostatnia końcówka.

	Końcówka	Przykład - ֆո՛լա (foola) - śliwka
Zdrobnienie	-չեկ	ֆո՛լաչեկ (foolacz'ek)
Zgrubienie	-լեգ	ֆո՛լալեգ (foolaleg)

Czasownik

Czasownik charakteryzuje bardzo bogata odmiana przez liczby (3), osoby (8), tryby (9), czasy (9), iteratywność (3) i strony (2). Bezokolicznik zawsze zakończony jest na -իքւ (-iq'), końcówkę bezokolicznika zawsze się usuwa w odmianie, co bardzo rzadko prowadzi do nieregularnych form czasownika. W przeciwieństwie do rzeczowników, czasowniki nie mają w sobie długich samogłosek.

Liczba

Podobnie, jak w przypadku rzeczownika, tak i do czasownika dodaje się odpowiednie końcówki

Przykład - միսիքւ - pływać	Liczba
	pojedyncza	podwójna	mnoga
końcówka	-∅	-տո (-to)	-տօ (-tu)
przykład	միս (mis)	միստո (misto)	միստօ (mistu)

Osoby

Czasownik zasadniczo odmienia się przez 6 osób, ale istnieją także dwie formy rzadko używanej 4 osoby, używanej, gdy podmiot wyrażony jest dopełniaczu, jednakże jest ona wypierana przez trzecią osobę. Forma męsko-,,roślinna 4. osoby ma także charakter grzecznościowy.

Osoba	Nazwa			Końcówka	Przykład
	l. poj	l. pod	l. mn.
1.	կարո	կարոո	ֆեկարո	-ձե	միսձե
2.	պւեր	պւերո	ֆեպւեր	-շո	միսշո
3. m	լու	լուսո	ֆելու	-լիչ	միսլիչ
3. f	դու	դուսո	րեդու
3. n	տուտ	-	րետուտ	-չաճ	միսչաճ
3. r	ծու	-	րեծու
4. m/r	քւեպ	քւեպսո	ֆեքւեպ	-ժավ	միսժավ
4. f/n	նեպ	-	րենեպ

Tryby

Po liczbie i osobie do czasownika dodaje się jeden z siedmiu trybów.

Tryb oznajmujący

Nie dodaje żadnej końcówki.

Tryb przypuszczający

Znaczenie takie same, jak w języku polskim, końcówka -թւու

Tryb proszący

Wyraża życzenie, prośbę. Jest delikatną, uprzejmą formą trybu rozkazującego, końcówka -բոկա. Np.: Przynieś, proszę, jedzenie. - Դուսեպուկետա՛դաշոբոկաբոդի: (przynieść-jedzenieAKK-2sg-JUS-PRES)

Tryb rozkazujący

Wyraża rozkaz, życzenie. Jest prośbą, którą trzeba spełnić, wyrażany w bardziej potocznych rozmowach, końcówka -յեն

Tryb życzący

Wyrażą życzenie względem czegoś, co ma przynajmniej minimalną, ale realną szansę się wydarzyć, np.: Obyśmy zjedli śniadanie. Końcówka: -կաս

Tryb mowy zależnej

Używany przy mowie zależnej zdaniu, odpowiada naszemu ,,mówi/twierdzi, że końcówka -պւիկ np.: Ona mówi, że pływasz - Միսդուշոպւիկբոդի: (pływać-ona-2SG-RSPEE-PRES)

Tryb marzeń

Wyraża nierealne marzenia, np. Wygrałbym dużo złota. Końcówka -հոշոլ

Czasy

Czwartą końcówką jest czas.

Czas nieokreślony

Dotyczy na ogół faktów i czynności, w których kategoria czasu nie jest ważna dla przekazu. Używa się go w równoważnikach zdań. Stosowany zamiennie z aorystem, otrzymuje końcówkę –պւօ.

Aoryst

Czas zapożyczony z ərütatu. Odnosi się do czynności, które dotyczą wszystkich czasów lub przeszłości/przyszłości wyrażanej teraźniejszością. W opisywaniu faktów używany zamiennie z czasem nieokreślonym, podobnie, jak w ərütacie – nie otrzymuje żadnej końcówki

Czas teraźniejszy

Dotyczy tylko zjawisk teraźniejszych. Otrzymuje końcówkę -բոդի

Czas przeszły

Odnosi się do czynności przeszłych, które nie mają stosunku z żadnym konkretnym odstępem czasu. Dodaje do czasownika końcówkę -պւե

Czas bliski przeszły

Dotyczy wszystkich zjawisk przeszłych, które są stosunkowo niedalekie teraźniejszości, jest też następstwem czasu dalszego, jego końcówka to -պւելա

Czas dalszy przeszły

Dotyczy wszystkich zjawisk przeszłych, które są stosunkowo dalekie teraźniejszości, jest też prekursorem czasu bliższego (pełni funkckę czasu zaprzeszłego), jego końcówka to -պւեչև

Czas przyszły

Opisuje zjawiska, fakty przyszłe, które nie mają stosunku z żadnym konkretnym okresem czasu. Jego końcówka to -ծա

Czas przyszły bliższy

Dotyczy wszstkich zjawisk przyszłych, które są stosunkowo bliskie teraźniejszości, jest też prekursorem czasu dalszego, jego końcówka to -ծալա

Czas przyszły dalszy

Dotyczy wszystkich zjawisk przyszłych, które są stosunkowo dalekie teraźniejszości, jest też następstwem czasu bliższego (czas zaprzyszły), jego końcówka to -ծաչա

Iteratywność

Określa, ile razy dana czynność została wykonana. Występuje forma pojedyncza, podwójna (rzadko używana) i mnoga. Jest to piąta końcówka, jaką otrzymuje czasownik.

Przykład - միսիքւ - pływać	Liczba
	pojedyncza	podwójna	mnoga
końcówka	-ջու	-քւասեճի	-թւեսե
przykład	միսջու	միսքւասեճի	միսթւեսե

Միսմիսեպւեջու։ (Pływać-1SG-PAST-FREQSG) Popłynąłem (zrobiłem to jeden raz)

Միսմիսեպւեքւասեճի։ (Pływać-1SG-PAST-FREQDU) - Popłynąłem dwa razy.

Միսմիսեպւեթւեսե։ (Pływać-1SG-PAST-FREQPL) - Popływałem (była to czynność ciągła powtarzana kilka razy).

Składnia

Podstawowym szykiem zdania jest VSO. Zdanie zawsze jest wyrażane jednym słowem, np.:

Ձարիմարա̕կիիվևրիծագոզավեկիլիչպւեչևքւասեճի: - Świnia zjadła dwa razy chleb dwa lata temu

(jeść-świnia-chleb-AKK-dwa-rok-3SG-PASTPERF.-FREQDU)

W zdaniach złożonych nie występuje przecinek, jego funkcję przejmuje spacja:

Նակիվի̕դեսիդեյեսատօլիչկասպւեջու հօշա՟նակիալա̕դեյեպիտօլիչյենծաջու: - Chcieli iść przez góry, ale będą musieli iść przez miasto.

(iść-góry-KONPROL-3PL-OPT-PAST-FREQSG ale-iść-miasto-SUPPROL-3SG-IMP-FUT-FREQSG)

Przymiotnik i liczebnik

Przymiotnik powstaje poprzez dodanie -ձոպ do rzeczownika [w rozbudowie]

Słowotwórstwo

Kaalpaskie rzeczowniki mogą składać się z jednego (rzeczownikowego) lub dwóch (czasownikowego+rzeczownikowego) rdzeni. Istnieją również neologizmy złożone z dwóch lub więcej pełnoprawnych rzeczowników, które łączy się wówczas interfiksem -զօլ-. Czasownik może się składać tylko z rdzenia rzeczownikowego. Poniższa lista przedstawia najpowszechniejsze rdzenie:

Rdzenie
Czasownikowe	Rzeczownikowe
pływać - միսի	jabłko - կևլ
jeść - ձարի	pies - կի՛րևկ
iść - նակի	ryba - րոդա
zamieszkiwać - հիհ	osioł - քւա՛րի
upłynniać, wyciskać - չանև	śliwka - ֆո՛լա
zamrażać - քւեպա	świnia - մարա՛կի
palić - զիս	chleb - իվև՛րի
gotować - կևսօ	góra - վի̕դե
zbierać - լալաս	ziemia - մօ՛կաչ
rzucać - չէմաս	woda - ճափե՛կւ
czyścić	skorupa
sprawiać ból	powietrze
żyć	człowiek
wschodzić	metal
zachodzić	drzewo
spaść	drewno
umierać	piasek
rodzić się	słodycz
latać	sól
rosnąć	gorzeń
wydobywać	kość
widzieć	czerń
słyszeć	czerwień
liczyć	błękit
czytać	granat
leżeć	zieleń
zbierać	żółć
budować	fiolet
zabijać	biel
myśleć	szarość
karmić	miękkość
pić	twardość
chcieć	czas
kochać	skóra
nienawidzić	litera
pisać	ogień
mieć	[podmiot czynności]
ciąć	złoto
mieć nadzieję	kryształ
osądzać	głód
uzdrawiać	pieniądze
czekać	gwiazda
opiekować się	kula
świecić	powierzchnia, podłoga

Przykładowe złożenia:

չանևկև՛լ (dosł. wyciskać jabłko) - sok jabłkowy
կևսօֆո՛լա (dosł. gotować śliwkę) - kompot śliwkowy
հիհկևլ (dosł. zamieszkiwać jabłko) - nasiona jabłoni (także: szerszeń)
նակիքւա՛րի (dosł. iść-osioł) - kopyto osła
զիսմարա՛կի (dosł. palić świnię) - kotlet