Język ajdyniriański
Język ajdyniriański Aydīnôhirya | |
---|---|
Utworzenie: | Borlach w 2016 |
Używany w (Kyon): | Ajdynir (urzędowy) Rikkadan (komunikacja międzynar.) Kawelia (komunikacja międznar.) Unagurowie i Ażerimowie (komunikacja międzynar.) Dżaszir (pomocniczy) Unia Lomarska (pomocniczy) Emnaegnir (pomocniczy) inne |
Regiony (Kyon): | Ajdyniriana (lingua franca), południowe wybrzeża Morza Słonego |
Liczba użytkowników (Kyon) | do ustalenia |
Sposoby zapisu: | pismo ajdyniriańskie (r̄agul), alfabet łaciński |
Typologia: | fleksyjny, fleksyjnoaglutynacyjny SOV |
Klasyfikacja: | Języki sefrarmańskie (proponowane)
|
Przykład | |
The Dawn Will Come (Dragon Age Inkwizycja) Afrahąm queśafrīdro ag aŝaegi iranonīdro Hrid dāryono, lalair sannāśťo Cir̄as essani'yuŝ ag frahimani sharwan'uŝ Eo anyoa kailino eńara rhāvani Lilair sannāśťo Zhizdaraz ṕarondīyą ag orse néva omani Śaetrās arzanno, lilair sannāśťo Cir̄as essani'yuŝ ag frahimani sharwan'uŝ Eo anyoa kailino eńara rhāvani Lilair sannāśťo Orse zaoghar zūrvano ag issani bądhiro Pacvarqārtaro, lilair sannāśťo Cir̄as essani'yuŝ ag frahimani sharwan'uŝ Eo anyoa kailino eńara rhāvani Lilair sannāśťo | |
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język ajdyniriański, alternatywnie również język ajdynirski (ajd. cabhar aydīnirani [t͡sabʱaɾ ajdɨɲiɾʲaɲi] lub Aydīnôhirya [ajdɨnɤxiɾja]) — język stworzony przez Borlacha, jako jego pierwszy konlang. Inspirowany między innymi językami indo-irańskimi, językami kaukaskimi, a także językami indian Ameryki Północnej.
W świecie Kyonu jest językiem urzędowym Imperium Ajdyniriańskiego i rdzennym językiem Ajdyniriańczyków, będącym nośnikiem imperialnych wpływów i wysokiej kultury. Pełni także rolę lingua franca całej Ajdyniriany, używany jako język handlu i dyplomacji na ogromnych obszarach środkowej części kontynentu. Jest to język fleksyjny z elementami aglutynacyjnymi, charakteryzujący się między innymi rozbudowaną kategorią osoby gramatycznej, wyróżniając obwiatyw i dzieląc 1 os. lm na formę inkluzywną, ekskluzywną i podwójną. Ajdyniriański wywodzi się z wymarłego języka ajniadańskiego, ramach proponowanej rodziny języków seframańskich, jest również jedynym znanym i żyjącym obecnie przedstawicielem grupy północno-ajdniadańskiej.
Fonologia
Samogłoski
Przednie | Centralne | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymknięte | i~ɪ | ɨ~ɘ • ʉ | u • uː |
Środkowe | ɛ • ɛj • ɛ̃ | ɔ • ɤ | |
Otwarte | a • aː • ã |
Dyftongi
W języku ajdyniriańskim występuje 10 dyftongów:
- ae - [aɛ] jak w śaetra [ɕaɛtra] (gwiazda)
- ai - [aɪ] jak w dairaish [daɪɾaɪʂ] (kajdany, łańcuch)
- aī - [aɘ] jak w mārgaīn [ma:rgaɘn] (bezpiecznemu)
- ao - [aɔ] jak w ťaoma [t'aɔma] (magia)
- au - [au] jak w drauzh [drauʐ] (kłamstwo)
- ea - [ɛa] jak w lorheal [lɔʀɛal] (kruk)
- eo - [ɛɔ] jak w eo [ɛɔ] (w)
- ia - [ɪa] jak w weŝaryia [wɛɬarjɪa] (szkło)
- io - [ɪɔ] jak w annurios [an:uɾɪɔs] (pełny)
- oa - [ɔa] jak w djyoaxar [d͡ʑjɔaksar] (mit)
Dyftongi [aɘ] oraz [ɪɔ] występują dość rzadko, pojawiając się praktycznie jedynie w odmianie słów, głównie przymiotników i imiesłowów. Z kolei niektórzy uznają często występujące [ɛj] za 11 dyftong.
- é - [ɛj] jak w éxan [ɛjksan] (wielki).
W przypadku gdy ma pojawić się niedozwolony dyftong, pomiędzy samogłoskami najczęściej pojawia się [j], oddzielając je. Nie występują także długie dyftongi, nawet jeśli słowo zapisywane jest w sposób sugerujący jego występowanie. W takim wypadku słowo będzie wymawiane z krótkim dyftongiem.
- pteān - [ptɛan]
- ptoān - [ptɔan]
- tôriāmi - [tɤɾɪami]
Spółgłoski
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Retrofl. | Miękkopod. | Twardopod. | Języczkowe | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zwykłe | labial. | ||||||||
Nosowe | m | n | ɲ | ||||||
Zwarte | bezdźwięczne | p | t | k | kʷ | q | |||
dźwięczne | b | d | g | ||||||
dźwięczne przydechowe | bʰ | dʰ | gʰ | ||||||
ejektywne | p' | t' | k' | ||||||
Afrykaty | bezdźwięczne | t͡s | ʈ͡ʂ | t͡ɕ | |||||
dźwięczne | d͡z | d͡ʐ | d͡ʑ | ||||||
Szczelinowe | bezdźwięczne | f | s | ʂ | ɕ | x | xʷ | χ | |
dźwięczne | v | z | ʐ | ʑ | |||||
Drżące | ɾ ~ r • r: | ʀ | |||||||
Aproksymanty | l • ɬ | j | w |
- [ɾ] występuje jedynie pomiędzy samogłoskami i dyftongami
Struktura sylaby
W ajdyniriańskim maksymalna dopuszczalna sylaba to CCCCVCC, gdzie V oznacza samogłoskę lub dyftong a C spółgłoskę, pojawia się jednak dość rzadko. Przykładem takiej sylaby jest np. khshryand [χʂrjand] (krawędź, straj). Taka budowa sylaby pojawia się jednak bardzo rzadko, rzadkie są również zbitki spółgłoskowe składające się z więcej niż 2 spółgłosek. Dominują proste sylaby, takie jak V, VC, CV i CVC.
Zmiany fonologiczne
Zmiany fonologiczne ze staroajdyniriańskiego do ajdyniriańskiego:
- _a: → _ax
- _aje → _ai
- e → ɛj
- i: → ɨ~ɘ
- ɔ: → ɤ
- ɔ:Ca ɔ:Cɛ → ɔa ɔɛ
- u:χ → ʉx
- u:v u:ʃ u:ʐ → ʉv ʉʃ ʉʐ
- u:rʱ u:sʱ u:zʱ u:dʒʱ → ʉr ʉs ʉz ʉdʒ
- u:w → au
- tʲ → t͡s
- ʈ͡ʂʲ → t͡ɕ
- ʃʲ → ɕ
- ʐʲ → ʑ
- dʒʱ → d͡z
- ʈ͡ʂʱ kʱ pʱ sʱ tʱ zʱ → ʈ͡ʂ k p s t z
- rʱ → [ʀ]~[ʁ]
- rʱC→ r:
- nCʱ lCʱ sCʱ → n: l: s:
- nʲɛ ne → ɲi
- Cʲai → Ca:ja
- gʲ kʲ mʲ nʲ pʲ rʲ sʲ zʲ dʒʲ d͡ʑʲ → gj kj mj nj pj rj sj zj dʒj d͡ʑj
- qʷ → q
- qʷ → kʷ
- ɣ → ks
Pismo
Do zapisu języka ajdyniriańskiego używa się rodzimego pisma ajdyniriańskiego, zwanego R̄agul, będącego podstawową formą zapisu języka w konworldzie. Oprócz r̄agulu używa się również zapis alfabetem łacińskim, gdzie występują 43 litery oraz 12 dwuznaków.
Zapis łaciński
a | ā | ą | b | bh | ch | c | ć | d | dh |
[a] | [aː] | [ã] | [b] | [bʰ] | [ʈ͡ʂ] | [t͡s] | [t͡ɕ] | [d] | [dʰ] |
e | é | ę | f | g | gh | h | kh | hw | i |
[ɛ] | [ɛj] | [ɛ̃] | [f] | [g] | [gʰ] | [x] | [χ] | [xʷ] | [i~ɪ] |
ī | y | q | k | ḱ | l | m | n | ń | o |
[ɨ~ɘ] | [j] | [q] | [k] | [kʼ] | [l] | [m] | [n] | [ɲ] | [ɔ] |
ô | p | ṕ | r | r̄ | rh | s | ś | sh | ŝ |
[ɤ] | [p] | [p'] | [ɾ~r] | [r:] | [ʀ] | [s] | [ɕ] | [ʂ] | [ɬ] |
t | ť | u | ū | û | v | z | zh | ź | j |
[t] | [t'] | [u] | [u:] | [ʉ] | [v] | [z] | [ʐ] | [ʑ] | [d͡ʐ] |
dj | dz | w | x | qu | |||||
[d͡ʑ] | [d͡z] | [w] | [ks] | [kʷ] |
R̄agul
R̄agul (ajd. r̄agul [r:agul] pismo) to ajdyniriańskie pismo głoskowe (alfabetyczne)[1], używane do zapisu języka ajdyniriańskiego, staroajdyniriańskiego, oraz wielu innych języków Ajdyniriany, jak choćby rikkadańskiego czy tahareńskiego. Jest to pełny alfabet, zawierający zarówno spółgłoski jak i samogłoski. Do zapisu języka ajdyniriańskiego stosuje się 59 znaków - 41 spółgłosek, 13 samogłosek oraz 5 znaków interpunkcyjnych, chociaż liczba znaków r̄agulu może różnić się w przypadku zapisu innych języków. Z reguły jeden znak odpowiada jednemu dźwiękowi, słowa są natomiast zapisywane od lewej do prawej. Nie wyróżnia się również wielkich i małych liter.
R̄agul posiada trzy kroje pisma, dość różniące się od siebie. Są to:
- Favwarani (ajd. [favwaɾaɲi] "użytkowy") - typ pisma stosowany na co dzień w powszechnym użytku, a także pismo odręczne. Krój pisma oparty na stylu Khshāyarani.
- Khshāyarani (ajd. [χʂa:jaɾaɲi] "cesarski" lub "imperialny") - styl powstały około roku DATA (kalendarz wspólny) na potrzeby ważnych dokumentów państwowych. W zamierzeniu styl ten odwołuje się oraz stara się naśladować najwcześniejsze ajdyniriańskie, oraz najprawdopodobniej ajniadańskie inskrypcje, być swego rodzaju powrotem do korzeni. Khshāyarani używany jest jako de facto standardowa czcionka. Nazwa wywodzi się również od powszechnego użycia w imperialnej propagandzie, na inskrypcjach, pomnikach oraz dokumentach.
- Léwevani lub Léwenaqeni (ajd. [lɛjwɛvaɲi] / [lɛjwɛnaqɛɲi] "poetycki") - najstarszy oraz najbardziej ozdobny rodzaj r̄agulu, używany przede wszystkim do zapisu wszelkiego rodzaju poezji. Styl kaligraficzny, różniący się znacznie zarówno od użytkowego Favwarani jak i imperialnego Khshāyarani.
Ciężko jest jednoznacznie stwierdzić gdzie powstało pismo ajdyniriańskie, lecz najstarsze znane inskrypcje zapisane za pomocą r̄agulu (w archaicznej odmianie staroajdyniriańskiego) pochodzą prawdopodobnie z okolic roku 300 Czwartej Ery (roku 3881 kalendarza wspólnego)[2]. Są to krótkie fragmenty znacznie starszych i niestety niezachowanych do naszych czasów tekstów religijnych oraz psalmów, będących najprawdopodobniej ajniadańską spuścizną.
Pierwsze pełne znalezione inskrypcje pochodzą natomiast z okresu o kilka wieków późniejszego - są inskrypcje koronacyjne oraz propagandowe Aŝamānisha Wielkiego, pierwszego Imperatora Ajdyniru, spisane w roku 828 Czwartej Ery (4441 kalendarza wspólnego)[3].
Historia r̄agulu sięga jednak znacznie dalej, pismo to pochodzi bowiem ze Starożytnego Wschodu, a dokładniej owianej legendami praojczyzny Ajdyniriańczyków, Pierwszego Królestwa, znajdującej się na równinach nad brzegami rzeki Yitryazhir, które obecnie zamieszkują Kauradowie, oraz obszarach wyżynnych u podnóży Gór Pochodzenia, położonych na granicy dzisiejszej Monarchii Olsów. R̄agul jest kontynuacją ewolucji wielu znacznie starszych pism ajniadańskich, zaczynając od pierwotnego pisma obrazkowego, kończąc na pełnym alfabecie funkcjonującym na kilkaset lat przed upadkiem Pierwszego Królestwa.
Starożytne pismo ajniadańskie zostało przewiezione nad Jezioro Szmaragdowe w skutek osiedlenia się tam Ajniadanów po zagładzie Pierwszego Królestwa. Tam powoli przekształciło się w r̄agul - pismo ajdyniriańskie, podczas epoki Wojujących Królestw, a następnie w czasach Starego Państwa, doszło bowiem do naturalnej ewolucji alfabetu - pismo z tamtego okresu różni się wyglądem znacząco zarówno od pisma ajniadańskiego (oraz najwcześniejszych inskrypcji w r̄agulu), jak i od współczesnej formy tego pisma. Podczas okresu przejściowego, trwającego od upadku Starego Państwa do początku Nowego Państwa, zwanego Czasem Pustego Tronu, dokonano radykalnej reformy alfabetu, starając nadać mu wygląd jak najbardziej zbliżony do pierwotnego r̄agulu. Ze względów kulturowych, religijnych oraz z powodu działania wszechobecnej propagandy państwowej, współczesny r̄agul niewiele zmienił się od czasu tych reform, styl Khshāyarani bazuje właśnie na owych reformach. Wyjątkiem jest tutaj styl Léwevani, który pochodzi od r̄agul czasów Starego Państwa.
Alfabet
Znaki interpunkcyjne
- [ ] - Ćaqanar stosowany jest dokładnie jak kropka w alfabecie łacińskim, stawiany na końcu zdania. Ćaqanar nie pełni jednak tej funkcji w ajdyniriańskiej poezji, lub pojawia się niezwykle rzadko - zamiast tego używany jest niekiedy dla zaznaczania pierwszych wersów lub zwrotek utworu. Stawiany jest w lekkim odstępie od ostatniej litery wyrazu.
- [ ] - Puro pełni rolę przecinka, używanego dokładnie jak w języku polskim. Podobnie jak ćaqanar stawiany jest w lekkim odstępie, pomiędzy wyrazami.
- [ ] - Vāllear to odpowiednik znaku zapytania, umieszczany na końcu zdania, jednak w przeciwieństwie do puro i ćaqanar bezpośrednio przy słowie, bez żadnego odstępu.
- [ ] - Ézraezon pełni funkcję wykrzyknika, który podobnie jak vāllear stawia się na końcu zdania, bezpośrednio przy ostatnim słowie.
- [« »] - Myihrāban pełni rolę cudzysłowu oraz nawiasu, często stosuje się go także dla podkreślenia danego słowa lub części zdania, na przykład tytułu lub obwieszczenia.
System liczbowy
Ajdyniriańczycy posługują się dwoma systemami liczbowymi. Pierwszym jest tak zwany system tradycyjny, w którym poszczególnym literom r̄agulu przypisano konkretne wartości liczbowe. Jest ich 50, z czego dwie oznaczają "wiele, dużo" oraz "bardzo wiele, miliard", niesprecyzowane ogromne liczby, nie występuje jednak zero. System ten stosowany był od czasów głębokiej starożytności i najpewniej podobnie jak i sam r̄agulu wywodzi się od starożytnych Ajniadów. Współcześnie jednak system tradycyjny znacząco stracił na popularności, używa się go przede wszystkim w sztuce i rytuałach, a także numerologii.
Drugim systemem liczbowym są cyfry ajdyniriańskie. Jest to dziesiętny system pozycyjny, w którym występuje dziesięć samodzielnych cyfr - 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 oraz 0. System ten został opracowany w już końcowym okresie Starego Państwa, cyfry weszły jednak do powszechnego użytku znacznie później, a ich propagatorem był ajdyniriański matematyk warsakiego pochodzenia, Ariysūdrish Nayparnitorhanaxa który zastosował je do badań nad algebrą i trygonometrią.
Cyfry ajdyniriańskie | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Cyfry arabsko-indyjskie | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 0 |
Gramatyka
Ajdyniriański jest językiem wysoce fleksyjnym, czasowniki odmieniają się przez osoby, czasy i tryby. Podstawowym szykiem zdania jest SOV, ale bez problemu można użyć praktycznie dowolnego innego szyku. Występują również różnego rodzaju zrostki. Co ciekawe, w ajdyniriańskim występuje obwiatyw.
Czasowniki
Osoby i odmiana czasowników przez osoby
Czasowniki regularne odmienia się przez osoby poprzez dodanie doń odpowiedniej końcówki. Wszystkie czasowniki regularne w bezokoliczniku kończą się na -e.
osoba | końcówka | mifene - jeść | rahete - żyć* | shéwe - kochać** |
---|---|---|---|---|
ja - xé | -ar | mifenear - jem | rahetear - żyję | shéwear - kocham |
ty - mę | -yt | mifeneyt - jesz | raheteyt - żyjesz | shéweyt - kochasz |
on - źa | -ti | mifenti - on je | raheti - on żyje | shéwīti - on kocha |
ona - rha | -ta | mifenta - ona je | raheta - ona żyje | shéwīta - ona kocha |
ono - qa | -to | mifento - ono je | raheto - ono żyje | shéwīto - ono kocha |
my (inkluzywne) - ṕef | -z | mifenez - my(1) jemy | rahetez - my(1) żyjemy | shéwez - my(1) kochamy |
my (podwójne) - ṕur | -ź | mifeneź - my(2) jemy | raheteź - my(2) żyjemy | shéweź - my(2) kochamy |
my (ekskluzywne) - ṕi | -zi | mifenezi - my(3) jemy | rahetezi - my(3) żyjemy | shéwezi - my(3) kochamy |
wy - yôk | -el | mifenel - jecie | rahetel - żyjecie | shéwel - kochacie |
oni - ta | -rą | mifenerą - jedzą | raheterą - żyją | shéwerą - kochają |
obwiatyw | -aite | mifenaite | rahetaite | shéwaite |
- gdy w czasowniku regularnym przed końcowym e stoi t, ť, d lub dh opuszcza się dodanie kolejnego t i dodaje samo i, a lub o
- w przypadku 3 os. liczby mnogiej pojawia się ī, pochodzące od e z bezokolicznika
Występują również czasowniki nieregularne. Jest ich 9 - być, mieć, móc, umieć/potrafić, chcieć, myśleć, znać, musieć, mieć powinność. Z tych 9, 3 odmieniają się bez żadnej jasno widocznej reguły (czasowniki być, chcieć, musieć), pozostałe 5 natomiast odmienia się podobnie do czasowników regularnych, poprzez dodanie odpowiednich końcówek, a także skrócenie słowa.
- dla wszystkich osób oprócz 'ta', 'yôk' i obwiatywu nowa forma powstaje poprzez zachowanie 3 pierwszych liter bezokolicznika i dodaniu do tego odpowiedniej końcówki
- dla obwiatywu zachowuje się 2 pierwsze litery i dodaje odpowiednią końcówkę
- dla 'ta' zostawia się jedynie 3-4 pierwsze litery, nie dodając niczego
- dla 'yôk' zostawia się 2 pierwsze litery i dodaje końcówkę
osoba | końcówka | darād - mieć | nagham - móc | sąrhal - umieć/potrafić | avriť - myśleć | gāchana - znać | ŝarwīshi - mieć powinność |
---|---|---|---|---|---|---|---|
xé | -āyn | darāyn | naghāyn | sąrhāyn | avrāyn | gāchāyn | ŝarāyn |
mę | -ūn | darūn | naghūn | sąrhūn | avrūn | gāchūn | ŝarūn |
źa/rha/qa | -aem | daraem | naghaem | sąrhaem | avraem | gāchaem | ŝaraem |
ṕef/ṕur/ṕi | -sur | darsur | naghsur | sąrhsur | avrsur | gāchsur | ŝarsur |
yôk | -(h)rish | dahrish | nahrish | sąrish | avrish | gāchrish | ŝahrish |
ta | - | dar | nagh | sąrha | avri | gācha | ŝarwī |
obwiatyw | -rā | darā | narā | sąrā | avrā | gārā | ŝarā |
osoba | nezyu - być | caiva - chcieć | ḱalshu - musieć |
---|---|---|---|
xé | nazyin - jestem | cafirya - chcę | ḱaishi - muszę |
mę | newef - jesteś | cuvrad - chcesz | ḱazhis - musisz |
źa | ŝog - on jest | ṕrah - on chce | ekré - on musi |
rha | ŝaw - ona jest | ṕray - ona chce | ekya - ona musi |
qa | ŝum - ono jest | ṕrid - ono chce | ekās - ono musi |
ṕef | djva - my(1) jesteśmy | dzar - my(1) chcemy | bhaha - my(1) musimy |
ṕur | djri - my(2) jesteśmy | dzôr - my(2) chcemy | bhena - my(2) musimy |
ṕi | djhu - my(3) jesteśmy | dzae - my(3) chcemy | bhiza - my(3) musimy |
yôk | izil - jesteście | dhaźa - chcecie | xanę - musicie |
ta | shart - są | mexa - chcą | tas - muszą |
obwiatyw | ŝape | ṕwene | egīne |
Jedyne zależności jakie tu występują to podzielenie odmian słowa na pewne grupy. Podobne do siebie są formy dla bezokolicznika, xé i mę; dla 3 osoby liczby pojedynczej i obwiatywu; i dla rodzai my. Formy dla yôk i ta różnia się od wszystkich innych.
Aspekty
W ajdyniriańskim występują 4 aspekty, tworzy się je poprzez dodanie odpowiedniego prefiksu do czasownika.
- Aspekt niedokonany to podstawowa forma czasownika.
- Aspekt trwający opisuje coś co dzieje się właśnie w opisywanej chwili, podobnie jak continous w języku angielskim.
- Aspekt dokonany funkcjonuje na podobnej zasadzie jak w języku polskim - jeść a zjeść.
- Aspekt powtarzający opisuje coś co albo dzieje się cyklicznie, albo jest jakimś zwyczajem i przyzwyczajeniem, coś co wielokrotnie już się zdarzyło albo coś co zawsze jest prawdziwe, np "słońce wschodzi rano".
W przypadku aspektu dokonanego i powtarzającego samogłoski w nawiasach dodaje się gdy czasownik rozpoczyna się na spółgłoskę, natomiast w przypadku aspektu trwającego występują 2 formy przedrostka, ac dodaje się gdy czasownik rozpoczyna się na s, c, lub z.
Aspekt | Prefiks | Przykład (jeść, iść/chodzić) |
---|---|---|
Aspekt niedokonany | -brak- | mifene
sanne |
Aspekt trwający | at/ac- | atmifene
acanne |
Aspekt dokonany | v(e)- | vemifene
vesanne |
Aspekt powtarzający | g(e)- | gemifene
gesanne |
Rzeczowniki
Rodzaj, liczba i kategoria rzeczownika
Język ajdyniriański posiada 4 liczby - liczbę pojedynczą, podwójną, mnogą i absolutną. Dodatkowo rzeczowniki podzielone są na 3 kategorie. Kategorie posiadają inną odmianę przez przypadki i liczby, a rzeczowniki z II i III kategorii są ponad to podzielone na podkategorie, w zależności od rdzenia występującego w końcówce słowa.
- I kategoria - istoty żywe i rozumne
- II kategoria - przedmioty, rośliny
- IIa - rdzeń a/o
- IIb - rdzeń i/ī
- IIc - rdzeń e
- III kategoria - pojęcia, abstrakcje, rzeczy niematerialne, państwa
- IIIa - rdzeń a/o
- IIIb - rdzeń u
- IIIc - rdzeń i
- IIId - rdzeń e
W ajdyniriańskim występują 3 rodzaje - męski, żeński i neutralny. Rzeczowniki z II i III kategorii sa zawsze rodzaju neutralnego, inaczej jednak sprawa ma się w przypadku rzeczowników I kategorii. W podstawowej formie są one zawsze neutralne, nie określają bowiem płci. Wskazują jedynie na fakt istnienia przedmiotu, a płeć jest nieznana lub nieistotna. Można jednak za pomocą innej końcówki zaznaczyć płeć istoty, zmieniając jednocześnie jej rodzaj. Końcówki różnią się od siebie w zależności od liczby i przypadku.
Słowo I kategorii - orzeł
Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga | Liczba absolutna |
---|---|---|---|
ńarmad
(orzeł) |
ńarmadnam
(dwa orły)* |
ńarmadaya
(orły)* |
ńarmadaur̄
(wszystkie orły)* |
ńarmadi
(samiec orła) |
ńarmadanę
(dwa samce orła) |
ńarmadaysi
(samce orłów) |
ńarmadaur̄i
(wszystkie samce orła) |
ńarmada
(samica orła) |
ńarmadaną
(dwie samice orłów) |
ńarmadaysa
(samice orłów) |
ńarmadaur̄a
(wszystkie samice orłów) |
- również gdy jest to samiec i samica
- również gdy jest to grupa mieszana
Przedrostki
Prefiks | Znaczenie | Przykład | Znaczenie |
---|---|---|---|
ao- | za dużo | aoshaine | przerastać |
annu- | całość, ogół, wszystko | annuqarim | panorama |
ari- | za czymś, być pro | aridzāsharani | prowojenny |
avwi- | działać przeciw, anty | avwidzāsharani | antywojenny |
buri- | skrajnie, niezwykle | buridhiryani | niesamowicie, skrajnie piękny, piękniejszy niż wszystko inne |
car | arcy | carjaeham | arcykapłan |
dûs- | wszech | dûshwadāmi | wszechwiedza |
eḱa- | ponownie | eḱāvriť | przemyśleć |
el- | za mało | elkromani | niewystarczające, niedostateczne, nieodpowiedni |
yās- | przeciw, kontra, opozycja | yāstakhare | występować przeciw, sprzeciwiać się, oponować |
qe- | pod, część większej całości | qekshatrit | pod-dowódca, niższy rangą |
qua- | ponad, powyżej | quārime | patrzeć w górę, powyżej |
que- | w dół | querime | patrzeć w dół, poniżej |
kshi- | między, przez | kshifarze | przesłuchiwać |
pari- | odwrotnie, przeciwieństwo | parihwezhare | dewastować, niszczyć |
pa(t)- | nie, negacja | patjakerśani | nieskończony |
sam- | razem, wspólnie | samnévar | współmieszkaniec, obywatel |
sefra- | dawny, pra | seframyissa | pramatka |
śra- | wiele | śrasayarvani | wielonarodowy |
vis- | niby, mylny, fałszywy | visudran | pseudonim |
zūr- | samo | zūrvaťāmi | oświecenie, samo-zrozumienie |
we- | brak | werasheqāmi | brak rządów, anarchia |
xor- | były, dawny | xorpanûvar | były strażnik |
Zdrobnienie
Zdrobnienia dzielą się na zdrobnienia I i II stopnia. Zdrobnienia I stopnia to rzeczy mniejsze niż wyraz podstawowy, lub taki do którego żywimy ciepłe odczucia. Zdrobnienia II stopnia natomiast cechują się tym, że cechy zdrobnień I stopnia są znacznie mocniejsze, forma taka może być traktowana niekiedy jako przesadzona, jak również pogardliwa lub ironiczna.
Zdrobnienia tworzy się poprzez dodanie odpowiedniego prefiksu, w zależności od rodzaju rzeczownika.
- W zdrobnieniu I stopnia występuje rozróżnienie na rodzaj męski, żeński lub neutralny, gdzie każdy rodzaj posiada nieco inny prefiks (odpowiednio ti-, tā- i to-).
- W stopniu II występują jedynie forma męsko-żeńska i neutralna (ťiśa- i ťeźo-).
Zdrobnienie I stopnia | Zdrobnienie II stopnia | ||||
---|---|---|---|---|---|
Rodzaj | męski | żeński | neutralny | męski/żeński | neutralny |
Forma podstawowa | ńarmadi
samiec orła |
syanna
siostra |
tava
chleb |
syanna
siostra |
tava
chleb |
Forma zdrobniona | tińarmadi
orzełek |
tāsyanna
siostrzyczka |
totava
chlebek |
ťiśasyanna
siostrunia' |
ťeźotava
chlebuś |
Forma pejoratywna
Forma pejoratywna rzeczownika opisuje przedmiot lub istotę, do którego mówiący ma pogardliwy stosunek, lub do którego żywi mocne negatywne odczucia. Istnieją 3 rodzaje formy pejoratywnej, różniące się między sobą natężeniem negatywnego stosunku. Formy pejoratywne tworzy się poprzez dodanie odpowiedniego prefiksu do słowa podstawowego, w zależności od rodzaju rzeczownika.
- Forma pejoratywna I niesie niewielkie nasilenie negatywnych emocji, może być również traktowana jako sformułowanie żartobliwe lub zadziorne. Pełni podobną funkcję co zgrubienie, lecz nie niesie w sobie aspektu rozmiaru danego przedmiotu. Rozróżnia się w niej rodzaj męski, żeński i neutralny (odpowiednio przedrostek khir-, khar-, kher)
- Forma II oznacza brak szacunku dla danej osoby lub obiektu. Rozróżnia się rodzaj męsko-żeński i neutralny (mądhi-, medhu-).
- Forma III jest równoznaczna z bardzo silna obelgą, wyrażającą całkowitą pogardę dla danej osoby lub przedmiotu. Rozróżnia się rodzaj męsko-żeński i neutralny (vachi-, voche-).
Forma pejoratywna I | Forma pejoratywna II | Forma pejoratywna III | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Rodzaj | męski | żeński | neutralny | męski/żeński | neutralny | męski/żeński | neutralny |
Forma
podstawowa |
ńaghan
jeździec |
dhiryana
piękność |
rujvan
królestwo |
ńaghan
jeździec |
rujvan
królestwo |
dhiryana
piękność |
rujvan
królestwo |
Forma
pejoratywna |
khirńaghan | khardhiryana | kher̄ujvan | mądhińaghan | medhurujvan | vachidhiryana | vocherujvan |
Jeśli podstawowe słowo ma domyślnie wbudowane pozytywne znaczenie, to zmienia ono swoje znaczenie na wątpiące w II formie i całkowicie przeciwne w III. I tak słowo mądhidhiryana można by luźno przetłumaczyć jako nie taka znowu piękność a vachidhiryana jako bardzo brzydka dziewczyna mimo, że słowa te w ajdyniriańskiej wersji są o wiele bardziej obelżywe i niosą mocniejsze przesłanie niż ich polskie odpowiedniki.
Inne końcówki
Najczęściej występujące końcówki to an, a, as i ar, lecz nie niosą one żadnego konkretnego znaczenia. Mogą wystąpić w rzeczownikach każdej kategorii. Inne końcówki niosą ze sobą konkretne znaczenie.
końcówka | znaczenie | przykład |
---|---|---|
-āmi | abstrakcja, idea | hwadāmi (wiedza) |
-bān | miasto | Āvwerbān (Miasto Życzeń) |
-egi | uczucia, emocje | shéwegi (miłość) |
-evi | abstrakcja, idea | īranevi (wolność) |
-ind | zawód, grupa ludzi | zoagharind (miecznik) |
-yôd | środek, fragment, część | Jazyôd (fragment snu) |
-qen | zmienianie, tworzenie, kształtowanie | gairāqen (moda) |
-mąhi | razem, wespół | névarmąhi (współlokator) |
-néva | dom | er̄atnéva (dom siły, siłownia) |
-nir, -ir | kraina, państwo | Aydīnir (Ajdynir) |
-ôs | narodowość | aydīnirôs (obywatel Imperium) |
-or | przymiotniki odczasownikowe, zdolność do czegoś, umiejętność | djasûror (mierzalny) |
-oxa | zmysły, bodźce | arimoxa (wzrok) |
-pur | miejsce | hwadāmpur (uniwersytet) |
-sif | nazwisko, ród (od osoby) | Zhisūdrissif (Ród Żysudrydów) |
-van | grupa, zbiór jednostek, przynależność, autorytet | khshāyarvan (imperium, cesarstwo) |
-xaren | nazwisko, ród (od miejsca) | Ḱivarāxaren (Ród Ḱivarāxaren) |
Honoryfikacja
Końcówka -qiyas jest charakterystyczna dla mowy podniosłej i bardziej oficjalnej, a także rzeczowników obdarzonych odpowiednią wagą. Można jej użyć również jako sposób honoryfikacji, okazania szacunku. Dodanie tej końcówki spełnia rolę formy grzecznościowej. Innym jej rodzajem jest użycie przed rzeczownikiem partykuły o, która spełnia rolę niewystępującego normalnie w ajdyniriańskim wołacza, niesie też ze sobą szacunek dla poprzedzonego słowa. Oby dwie formy grzecznościowe zastosowane razem wzmacniają się wzajemnie.
-aqiyas występuje w przypadku gdy podstawowe słowo kończy się na n, ń lub m.
Rzeczownik | myissa
matka |
quissa
ojciec |
dévan
bóg |
khshāyar
imperator |
---|---|---|---|---|
Honoryfikacja I | myissaqiyas
Matka |
quissaqiyas
Ojciec |
dévanaqiyas
Bóg |
khshāyarqiyas
Imperator |
Honoryfikacja II | o myissa
Matko! |
o quissa
Ojcze! |
o dévan
Boże! |
o khshāyar
Imperatorze! |
Podwójna
honoryfikacja |
o myissaqiyas | o quissaqiyas | o dévanaqiyas | o khshāyarqiyas |
(bardzo formalne wyrażenie, podwójna honoryfikacja podczas bezpośredniego zwracania się do danej osoby)
Zastosowanie podwójnej honoryfikacji może być również potraktowane jako uniżony ton, stawiający adresata na znacznie wyższej pozycji niż osobę wypowiadającą się. Podwójna honoryfikacja stosowana jest głównie w formalnej mowie pałacowej i mowie wyższych sfer. Nie zastosowanie podwójnej honoryfikacji podczas zwracania się do osób o wyższej hierarchii społecznej czy urzędników państwowych uznawane jest za grubiańskie, natomiast niezastosowanie jej w stosunku do Imperatora to pogwałcenie pałacowej etykiety i obraza majestatu władzy.
Przymiotniki
Przymiotniki odrzeczownikowe
Przymiotniki odrzeczownikowe charakteryzują się tym, iż w większości zakończone są końcówką -ni. Aby utworzyć przymiotnik od rzeczownika dodaje się odpowiednia końcówkę, w zależności od liczby i przypadku. Nieliczne wyjątki zdarzają się w przypadku rzeczowników III kategorii.
rzeczownik | przymiotnik |
---|---|
shār
(światło) |
shārani
(świetlisty, świetlany) |
dhrāya
(morze) |
dhrāyani
(morski) |
ezjon
(wschód) |
ezjoni
(wschodni) |
Imiesłowy
Imiesłowy w stronie czynnej posiadają końcówkę -eas i działają na takiej samej zasadzie jak czasowniki odrzeczownikowe, odmieniając się poprzez podstawianie odpowiednich końcówek, w zależności od przypadku i liczby. Imiesłowy bierne posiadają natomiast końcówkę -ios.
czasownik | imiesłów czynny | imiesłów bierny |
---|---|---|
hwozhare
(tworzyć) |
hwozhareas
(tworzący) |
hwozharios
(tworzony) |
dzale
(darować, dawać) |
dzaleas
(dający, darujący) |
dzalios
(dany, obdarowany) |
jirane
(przeklinać) |
jiraneas
(przeklinający) |
jiranios
(przeklęty) |
Stopniowanie przymiotników
Przymiotniki stopniuje się poprzez dodanie odpowiedniego przedrostka. Istnieją 3 stopnie - równym wyższy i najwyższy. Tworzy się je zawsze poprzez dodanie odpowiedniego przedrostka.
stopień równy | stopień wyższy | stopień najwyższy |
---|---|---|
shārani
(świetlisty, świetlany) |
enshārani
(świetlistszy) |
arshārani
(najświetlistszy) |
dhrāyani
(morski) |
endhrāyani
(bardziej morski) |
ardhrāyani
(najbardziej morski) |
ezjoni
(wschodni) |
enezjoni
(bardziej wschodni) |
arezjoni
(najbardziej wschodni) |
Negacja przymiotników
Negacja przymiotników zachodzi poprzez dodanie do słowa odpowiedniego prefiksu. W Wysokiej Mowie używa się jedynie prefiksu -pat, dokładnie takiego samego jaki używany jest do negacji czasowników. W mowie potocznej zamiast niego stosuje się natomiast słowo zir̄.
Przypadki
W ajdyniriańskim występuje 6 przypadków.
Przypadek | Pytanie | |
---|---|---|
I. | Mianownik | kto?, co? / zé?, zan? |
II. | Dopełniacz | kogo?, czego? / zétri?, zantra? |
III. | Celownik | komu?, czemu? / zhe?, zhin? * |
IV. | Biernik | kogo?, co? / ize?, iza? |
V. | Ablatyw | skąd?, od kogo?, od czego? / zaḱam?, zéḱas?, zaḱan? |
VI. | Allatyw | dokąd?, do kogo?, do czego? / zahwam?, zéhwas?, zahwan? |
- celownik może również spełniać rolę narzędnika i miejscownika, więc odpowiada też na dodatkowe pytania:
- z kim?, z czym? (eźe?, eźan?)
- o kim?, o czym? (aźe? aźan?)
- kim?, czym? (źe?, źan?)
Odmiana przymiotników przez przypadki
Odrzeczownikowe
l.pojedyncza | l.podwójna | l.mnoga | l.absolutna | |
---|---|---|---|---|
I. | -ni | -nąrh | -nęri | -nôro |
II. | -ń | -naw | -new | -nīvwe |
III. | -īn | -nā | -né | -nu |
IV. | -ni | -ną | -nę | -nôro |
V. | -nīs | -nīvr̄ | -niya | -nwa |
VI. | -nīś | -nīf | -niya | -nwa |
Imiesłowy czynne
l.pojedyncza | l.mnoga | l.absolutna | |
---|---|---|---|
I. | -eas | -ea | -eat |
II. | -eash | -eā | -eať |
III. | -aes | -ae | -ais |
IV. | -eas | -es | -ęs |
V. | -ash | -ay | -essą |
VI. | -aś | -ay | -essę |
Imiesłowy bierne
l.pojedyncza | l.mnoga | l.absolutna | |
---|---|---|---|
I. | -ios | -io | -ion |
II. | -iosh | -o | -on |
III. | -os | -ô | -yos |
IV. | -ios | -izho | -izo |
V. | -ish | -ôr | -issi |
VI. | -iś | -oyr | -isso |
Odmiana rzeczowników przez przypadki
I kategoria rzeczowników
l.pojedyńcza | l.podwójna | l.mnoga | l.absolutna | |
---|---|---|---|---|
I. | - / -i / -a | -nam / -anę / -aną | -aya / -aysi / -aysa | - aur̄ / -aur̄i / -aur̄a |
II. | -az / -azi / -aza | -ame / -ami / -ama | -as / -asi / -asa | -r̄n / -r̄in / -r̄an |
III. | -at / -ati / -ata | -(a)bhyām / -(a)bhyāmi / -(a)bhyāma | -(a)bhaś / -(a)bhyaśi / -(a)bhyaśa | -(a)bhi / -(a)bhai / -(a)bhé |
IV. | - / -i / -a | -(a)bhyām / -(a)bhyāmi / -(a)bhyāma | -(a)bhaś / -(a)bhaśi / -(a)bhaśa | -(a)bhi / -(a)bhai / -(a)bhé |
V. | -(a)xa / -(a)xae / (a)xą | -axé / -axi / -axa | -esyas / -esyasi / -esyasa | -xos / -xis / -xas |
VI. | -tar / -tari / -tara | -aet / -aeti / -aeta | -aus / -ausi / -ausa | -ťal / -ťel / -ťāl |
II kategoria rzeczowników
rdzeń 'a/o/u' | rdzeń 'i/ī' | rdzeń 'e' | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
l.pojedyncza | l.podwójna | l.mnoga | l.absolutna | l.pojedyncza | l.podwójna | l.mnoga | l.absolutna | l.pojedyncza | l.podwójna | l.mnoga | l.absolutna | |
I. | -końcówka | -ao | -aya | -avi | -końcówka | -irh | -iya | -ôri | -końcówka | -ea | -éshe | -evyo |
II. | -az | -am | -as | -akyā | -iz | -im | -is | -igra | -esse | -em | -es | -ekyo |
III. | -at | -abesh | -abīr | -abam | -it | -yaus | -yis | -yin | -eť | -ebri | -ebrī | -eber |
IV. | -końcówka | -abesh | -abīr | -abam | -końcówka | -yaus | yis | -yin | -końcówka | -ebri | -ebrī | -eber |
V. | -(a)xa | -ksha | -kshai | -awan | -ishu | -ishé | -ish | -ishae | -eśi | -eŝe | -eŝé | -eŝwe |
VI. | -atra | -aś | -auś | -aśa | -itri | -iśa | -ici | -icū | -etrę | -ecae | -ecé | -ecis |
III kategoria rzeczowników
rdzeń 'a/o' | rdzeń 'u' | rdzeń 'i/ī' | rdzeń 'e' | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
l.pojedyncza | l.podwójna | l.mnoga | l.absolutna | l.pojedyncza | l.podwójna | l.mnoga | l.absolutna | l.pojedyncza | l.podwójna | l.mnoga | l.absolutna | l.pojedyncza | l.podwójna | l.mnoga | l.absolutna | |
I. | -końcówka | -anya | -āshra | -akrę | -końcówka | -uni | -un | -ûrar | -końcówka | -idhun | -idhę | -idho | -końcówka | -én | -eshān | -etān |
II. | -azhi | -ań | -āsht | -aḱe | -u | -uwe | -uwan | -ûwari | -is | -iyam | -iyę | -iyo | -epi | -eayn | -eshīn | -etīn |
III. | -ast | -aval | -avallā | -avalûr | -usa | -ulve | -ulvā | -ūlur | -i | -iva | -ive | -ivi | -epsa | -épn | -épr̄ | -épar |
IV. | -końcówka | -aval | -avallā | -avalûr | -końcówka | -ulve | -ulvā | -ūlur | -końcówka | -idvą | -idvę | -idvis | -końcówka | -épn | -épr̄ | -épar |
V. | -aji | -ajā | -ajai | -ajah | -uji | -ujā | -ujai | -ûjah | -idha | -idhe | -idhai | -idhā | -eťa | -eťé | -eťu | -eťi |
VI. | -atti | -acho | -achri | -achur | -utra | -une | -uri | -ura | -idh | -idhae | -idhī | -idha | -ekta | -ekté | -ektu | -ekti |
Rdzeniem jest zawsze ostatnie samogłoska słowa, w przeciwieństwie do staroajdyniriańskiego, gdzie rdzeniem niektórych słów bywały niekiedy pierwsze samogłoski sufiksów. Natomiast kiedy obok siebie znajdą się dwie samogłoski, tworzące niewystępujący dyftong, lub dwie takie same samogłoski, pomiędzy nimi pojawia się y. Wyjątkiem od tego jest podwójne a lub u, które w takim przypadku zostają wydłużone. Końcówki fleksyjne dodaje się aglutynacyjnie do rzeczowników. Dla przykładu:
- I kategoria
khshāyar (imperator/cesarz) --> khshāyar + aur̄ --> khshāyaraur̄ (wszyscy imperatorzy)
khshāyar + xa --> khshāyarxa (od imperatora)
khshāyar + xos --> khshāyarxos (od wszystkich imperatorów)
- II kategoria (rdzeń "i")
nāxrid (góra) --> nāxrid + ôri --> nāxridôri (wszystkie góry)
nāxrid + ishu --> nāxridishu (od góry)
nāxrid + ishae --> nāxridishae (od wszystkich gór)
- III kategoria (rdzeń "u")
hwadāmi (wiedza) --> hwadāmi + idho --> hwadāmiyidho (cała wiedza)
hwadāmi --> hwadāmi + idha --> hwadāmiyidha (od wiedzy)
hwadāmi --> hwadāmi + idhā --> hwadāmiyidhā (od wszystkich pism)
W ajdyniriańskim występuja rzeczowniki które w formie podstawowej wyglądają i brzmią tak samo, jednak odmieniają się inaczej w innych przypadkach i liczbach, gdyż podpadają pod inną kategorię rzeczownika.
Zaimki
Zaimków rzeczowne
Zaimkami rzeczownymi zastępuje się rzeczowniki. Zaimki te, podobnie jak rzeczowniki, odmieniają się przez przypadki.
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga/podwójna/absolutna | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. os. | 2. os. | 3 os. | 1. os. | 2. os. | 3 os. | |||||
m | f | n | ink. | pod. | eks. | |||||
Mianownik | xé (ja) | mę (ty) | źa (on) | rha (ona) | qa (ono) | ṕef (my) | ṕur (my) | ṕi (my) | yôk (wy) | ta (oni) |
Dopełniacz | xis (mnie) | mat (ciebie) | īse (jego/go) | ére (jej/niej) | que (jego/go/niego) | pers (nas) | pr̄os (nas) | pyas (nas) | yana (was) | ťaor (ich/nich) |
Celownik | xān (mnie/mi) | mān (tobie/ci) | īsri (jemu/mu/niemu) | erhi (jej/niej) | quari (jemu/mu/niemu) | peŝar (nam) | pwar (nam) | pyar (nam) | yān (wam) | ťān (im/nim) |
Biernik | xān (mnie/mię) | mān (ciebie/cię) | īsri (jego/go/niego) | erhi (ją/nią) | quari (je/nie) | peŝar (nas) | pwar (nas) | pyar (nas) | yān (was) | ťān (ich/nich) |
Ablatyw | axôr (ode mnie) | amnę (od ciebie) | źva (od niego) | rhal (od niej) | ḱah (od tego) | ṕafar (od nas) | ṕūvar (od nas) | ṕiyar (od nas) | yah (od was) | tāsh (od nich) |
Allatyw | xao (do mnie) | amnel (do ciebie) | źve (do niego) | rhas (do niej) | ḱeh ( do tego) | ṕarif (do nas) | ṕūvas (do nas) | ṕīray (do nas) | yokh (do was) | teosh (do nich) |
Zaimków dzierżawcze
mój, twój, swój
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga/podwójna/absolutna | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m/f | n | |
Mianownik | kshûn (mój),
mûn (twój),
|
kshayi (moja),
mayi (twoja),
|
kshoan (moje),
moan (twoje),
|
kshaji (moi),
maji (twoi),
|
ksho (moje),
moh (twoje),
|
Dopełniacz | kshyān (mojego),
myān (twojego),
|
kshyā (mojej),
myā (twojej),
|
kshyą (mojego),
myą (twojego),
|
kshij (moich),
mij (twoich),
|
kshijo (moich),
mijo (twoich),
|
Celownik | ekshu (mojemu/moim),
emnu (twojemu/twoim),
|
ekshiw (mojej/moją),
emniw (twojej/twoją/),
|
ekshor (mojemu/moim),
emnor (twojemu/twoim),
|
ekshae (moim/moimi/moich),
emnae (twoim/twoimi/twoich),
| |
Biernik | ekshed (mojego),
emned (twojego),
|
ekshad (moją),
emnad (twoją),
|
ekshod (moje),
emnod (twoje),
|
ekshal (moich/moje),
emnal (twoich/twoje),
| |
Ablatyw | kshir̄tū (od mojego),
mir̄tū (od twojego),
|
kshar̄tū (od mojej),
mar̄tū (od twojej),
|
kshor̄tū (od mojego),
mor̄tū (od twojego),
|
kshisirh (od moich),
misirh (od twoich),
| |
Allatyw | kshehi (do mojego),
mehi (do twojego),
|
kshaha (do mojej),
maha (do twojej),
|
kshaho (do mojego),
maho (do twojego),
|
kshaus (do moich),
maus (do twoich),
|
Zaimki jego, jej, tego, nasz, wasz, ich nie odmieniają się a ich forma pozostaje bez zmian.
- īse (jego)
- ére (jej)
- orse (tego)
- pęrędi (nasz)
- yadi (wasz)
- ťandi (ich)
czyj, niczyj
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga/podwójna/absolutna | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m/f | n | |
Mianownik | orye, qorye | ora, qora | oryo, qoryo | orji, qorji | oroh, qoroh |
Dopełniacz | oryān, qoryān | oryā, qoryā | oryą, qoryą | orij, qorij | orijo, qorijo |
Celownik | oru, qoru | oriw, qoriw | oror, qoror | orae, qorae | |
Biernik | ored, qored | orad, qorad | orod, qorod | oral, qoral | |
Ablatyw | oyir̄tū, qoyir̄tū | oyar̄tū, qoyar̄tū | oyor̄tū, qoyor̄tū | orsirh, qorsirh | |
Allatyw | orehi, qorehi | oraha, qoraha | oraho, qoraho | oraus, qoraus |
Zaimki zwrotne
Zaimki zwrotne przybierają formę odpowiednich przedrostków dodanych do rzeczownika, a nie osobnych słów. Służą do wyrażenia, że podmiot wykonał czynność na samym sobie (1), lub, w przypadku liczby mnogiej, sobie nawzajem (2).
l.pojedyncza | l.pod/mn/ab | |
---|---|---|
1 | 2 | |
cvar- | crer- | cker- |
Dla przykładu:
ver̄unear - ja karzę (kogoś) --> cvarver̄unear - karzę się/samego siebie
ver̄unerą - oni karzą (kogoś) --> crerver̄unerą - karzą się/sami siebie ---> ckerver̄unerą - karzą się nawzajem
Zaimki określone
ten, ta, to, ci, te
Zaimki odpowiadające polskim ci i te są identyczne dla rodzaju męskiego i żeńskiego, osobny zaimek jest dla neutralnego.
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m/f | n | |
Mianownik | gan | ryan | han | ptean | ptoan |
Dopełniacz | gān | ryān | hān | pteān | ptoān |
Celownik | gannu | rannu | hannu | pīrnu | |
Biernik | ganed | raned | haned | paed | |
Ablatyw | gar̄tū | rar̄tū | har̄tū | payū | |
Allatyw | gari | rari | hari | pafri |
tamten, tamta, tamto, tamci, tamte
Te zaimki tworzy się poprzez dodanie prefiksu ŝo-. Tutaj również formy w liczbie mnogiej są takie same dla rodzaju męskiego i żeńskiego.
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m/f | n | |
Mianownik | ŝogan | ŝoryan | ŝohan | ŝoptean | ŝoptoan |
Dopełniacz | ŝogān | ŝoryān | ŝohān | ŝopteān | ŝoptoān |
Celownik | ŝogannu | ŝorannu | ŝohannu | ŝopīrnu | |
Biernik | ŝoganed | ŝoraned | ŝohaned | ŝopaed | |
Ablatyw | ŝogar̄tū | ŝorar̄tū | ŝohar̄tū | ŝopayū | |
Allatyw | ŝogari | ŝorari | ŝohari | ŝopafri |
taki, taka, takie, tacy, takie
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m/f | n | |
Mianownik | kerda | karda | kirda | kerada | kerdiya |
Dopełniacz | kerdā | kardā | kirdā | keradā | kerdiyā |
Celownik | kerdaw | kardaw | kirdaw | kerdiw | |
Biernik | kerded | karded | kirded | kerdiyed | |
Ablatyw | kerdar̄tū | kardar̄tū | kirdar̄tū | kerdiyu | |
Allatyw | kerdari | kardari | kirdari | kerdiri |
Zaimki tu, tam, wtedy są nieodmienne.
- vé (tu/tutaj)
- vissa (tam)
- dīshar (wtedy)
Zaimki pytajne
kto, co
Przypadek | zé | zan |
---|---|---|
I. | ||
II. | zétri | zantra |
III. | zhe, źe | zhin, źan |
IV. | ize | iza |
V. | zaḱa, zéḱas, zaḱan | |
VI. | zahwam, zéhwas, zahwan |
czyj, czyja, czyje
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m/f | n | |
Mianownik | orye | ora | oryo | orji | oroh |
Dopełniacz | oryān | oryā | oryą | orij | orijo |
Celownik | oru | oriw | oror | orae | |
Biernik | ored | orad | orod | oral | |
Ablatyw | oyir̄tū | oyar̄tū | oyor̄tū | orsirh | |
Allatyw | orehi | oraha | oraho | oraus |
który, która, które
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m/f | n | |
Mianownik | andis | andas | andos | andé | andoh |
Dopełniacz | andisān | andasān | andosān | andéf | ando |
Celownik | andiw | andaw | andow | andoe | |
Biernik | andid | andad | andod | andô | |
Ablatyw | andir̄tū | andar̄tū | andor̄tū | andôr | |
Allatyw | andiha | andaha | andoha | andaus |
Reszta zaimków pytajnych jest nieodmienna.
- zan (jaki)
- fea (jak)
- ashfan (gdzie)
- datra, girdan (kiedy)
- dassan (dlaczego)
- qelan (ile)
Zaimki nieokreślone
Tworzy się je poprzez dodanie końcówki -(i)t do odpowiedniego zaimka, niezależnie od rodzaju czy przypadka. Służą do wyrażenia pewnego, niesprecyzowanego pojęcia (osoby, rzeczy itd.), które dla mówiącego nie ma znaczenia. Odpowiada to polskiemu -ś, np ktoś, coś, któryś.
zét, zant, oryet, orat, oryot, andist, andast, andost, ashfant, dartat, girdant, qelant itd.
Dla zaimków który, jaki, kto, gdzie, skąd, dokąd, jak, kiedy, czyj można utworzyć zaimek nieokreślony przez dodanie przyrostka -djovwe, odpowiadającego polskiemu -kolwiek.
andisdjovwe, zandjovwe, zédjovwe, ashfandjovwe, oryedjovwe itd.
Liczebniki
0-9
Liczby od 1 do 9 kończą się na -ir, wyjątkiem jest tutaj 0. W przypadku liczebników porządkowych, z wyjątkiem liczb 0, 3, 6 i 9, pojawia się końcówka -ase, dla rodzaju męskiego i żeńskiego, lub -aso, dla rodzaju neutralnego. Liczebnik wielokrotny zawsze składa się z liczby i -illis/illos.
Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy | Liczebnik wielokrotny | |
---|---|---|---|
0 | sūriya | sûriyas | - |
1 | ekhrir | ekhrase/o | ekhraillis/os |
2 | lāwir | lāwase/o | lāwaillis/os |
3 | azhir | azhûne/o | azhûrillis/os |
4 | śniahir | śniahase/o | śniahillis/os |
5 | ghavir | ghavase/o | ghavaillis/os |
6 | wéshir | wéane/o | wéshaillis/os |
7 | swāhir | swāhase/o | swāhillis/os |
8 | jyotir | jyotase/o | jyotaillis/os |
9 | ir̄ir | ir̄ŝe/o | ir̄aillis/os |
10-90
Liczby te zawsze kończą się na -śat. Liczebniki porządkowe zakończone są na -śashe/śasho a liczebniki wielokrotne na -illis/illos.
Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy | Liczebnik wielokrotny | |
---|---|---|---|
10 | déśat | déśashe/o | déśatillis/os |
20 | lawśat | lawśashe/o | lāwatillis/os |
30 | azhośat | azhośashe/o | azhośatillis/os |
40 | śniaśat | śniaśashe/o | śniaśatillis/os |
50 | ghavśat | ghavśashe/o | ghavśatillis/os |
60 | wéśat | wéśashe/o | wéśatillis/os |
70 | swaśat | swaśashe/o | swaśatillis/os |
80 | jyaśat | jyaśashe/o | jyaśatillis/os |
90 | ir̄śat | ir̄śashe/o | ir̄śatillis/os |
11-99
Tworzy się je poprzez złączenie liczb dziesiątek i jedności, przy czym pierwsza jest liczba jedności a ostatnie dziesiątek. Dosłownie oznacza to np. dwa-czterdzieści jako czterdzieści dwa. Podobnie wyglądają liczebniki porządkowe i wielokrotne - nieodmieniona liczba jedności i odmieniona liczba dziesiątek.
Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy | Liczebnik wielokrotny | |
---|---|---|---|
11 | ekhrirdéśat | ekhrirdéśashe/o | ekhrirdéśatillis/os |
12 | lāwirdéśat | lāwirdéśashe/o | lāwirdéśatillis/os |
13 | azhayodéśat | azhayodéśasho | azhayodéśatillis/os |
14 | śniahirdéśat | śniahidéśashe/o | śniahidéśatillis/os |
15 | ghavirdéśat | ghavirdéśashe/o | ghavirdéśatillis/os |
16 | wéshirdéśat | wéshirdéśashe/o | wéshirdéśatillis/os |
17 | swāhirdéśat | swāhirdéśashe/o | swāhirdéśatillis/os |
18 | jyotirdéśat | jyotirdéśashe/o | jyotirdéśatillis/os |
19 | ir̄irdéśat | ir̄irdéśashe/o | ir̄irdéśatillis/os |
21 | ekhrirlawśat | ekhrirlawśashe/o | ekhrirlāwatillis/os |
22 | lāwirlawśat | lāwirlawśashe/o | lāwirlāwatillis/os |
23 | azhayolawśat | azhayolawśashe/o | azhayolāwatillis/os |
24 | śniahirlawśat | śniahirlawśashe/o | śniahirlāwatillis/os |
31 | ekhrirazhośat | ekhrirazhośashe/o | ekhrirazhośatillis/os |
32 | lāwirazhośat | lāwirazhośashe/o | lāwirazhośatillis/os |
33 | azhayoazhośat | azhayoazhośashe/o | azhayoazhośatillis/os |
100-900
Setki, przypominają nieco dziesiątki, gdyż tworzy się je na podobnej zasadzie. Liczebnik główny zakończony jest na -éd, które pochodzi od zéd, liczebnik porządkowy zakończony jest -ase/o, natomiast tworzenie liczebnika wielokrotnego pozostaje bez zmian.
Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy | Liczebnik wielokrotny | |
---|---|---|---|
100 | zéd | zédase/o | zédillis/os |
200 | lawéd | lawédase/o | lawédillis/os |
300 | azhéd | azhédase/o | azhédillis/os |
400 | śniahéd | śniahédase/o | śniahédillis/os |
500 | ghavéd | ghavédase/o | ghavédillis/os |
600 | wéshéd | wéshédase/o | wéshédillis/os |
700 | swahéd | swahédase/o | swahédillis/os |
800 | jyotéd | jyotédase/o | jyotédillis/os |
900 | irzéd | irzédase/o | irzédillis/os |
1000-9000
Przed li
Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy | Liczebnik wielokrotny | |
---|---|---|---|
1000 | dwiźyat | dwiźyase/o | dwiźyatillis/os |
2000 | lawiźyat | lawiźyase/o | lawiźyatillis/os |
3000 | azhiźyat | azhiźyase/o | azhiźyatillis/os |
4000 | śniaźyat | śniaźyase/o | śniaźyatillis/os |
5000 | ghaviźyat | ghaviźyase/o | ghaviźyatillis/os |
6000 | wéshiźyat | wéshiźyase/o | wéshiźyatillis/os |
7000 | swahiźyat | swahiźyase/o | swahiźyatillis/os |
8000 | jyotiźyat | jyotiźyase/o | jyotiźyatillis/os |
9000 | irźyat | irźyase/o | irźyatillis/os |
Inne
1 - ekhérani (jedyny)
2 - aywīr (oba, obydwa)
(3-9) - cinru (kilka) --> --- ---> cinrillis/os (kilkakrotny)
(11–19) - cinbhaśat (kilkanaście) --> cinbhaśashe/o (kilkunasty) --> cinbhaśatillis/os (kilkunastokrotny)
(20–90) - cintraśat (kilkadziesiąt) --> cintraśashe/o (kilkudziesiąty) --> cintraśatillis/os (kilkudziesięciokrotny)
(200–900) - cinrhéd (kilkaset) --> cinrhaśashe/o (kilkusetny) --> cinrhédillis/os (kilkusetkrotny)
kyara (wiele) ---> --- ---> kyaraillis/os (wielokrotny)
beraxes (milion)
rhamai (wiele; liczba oznaczająca, niesprecyzowaną ogromną ilość, często powyżej miliona, miliard)
Odmiana liczebników
Liczebniki nie odmieniają się
Tryby
Ajdyniriański posiada 4 tryby: orzekający, rozkazujący, przypuszczający, życzący. Dodatkowo, w ayńadhańskim i staro-ajdyniriańskim istniał piąty tryb - nieświadka, lecz zanikł on na przestrzeni wieków.
Tryb orzekający
Tryb orzekający wyraża obiektywny, neutralny stosunek mówiącego do wypowiadanej treści. Składa się na niego zwykła odmiana przez osoby. Podstawowy tryb.
Tryb rozkazujący
Tryb rozkazujący wyraża rozkaz, życzenie lub prośbę. Tworzy się go identycznie dla wszystkich osób, poprzez usunięcie z bezokolicznika końcówki -e i zamienienie jej na -o.
Osoba | Końcówka | Przykład | Tłumaczenie |
---|---|---|---|
Wszystkie osoby | -o |
|
|
W przypadku zdania rozkazującego przed czasownikiem zazwyczaj wstawia się jeszcze osobę, która jest z reguły pomijana w zdaniach twierdzących, chociaż nie jest to konieczne. Gdy osoba jest obecna można to przetłumaczyć jako konkretny rozkaz do konkretnej osoby, gdy jej natomiast nie ma jest to raczej rozkaz ogólny.
Mę mifeno! Mę dhāyarto! Mę raheto! - Jedź! Podbijaj! Żyj!
Mifeno! Dhāyarto! Raheto! - Jeść! Podbijać! Żyć!
Tryb przypuszczający
Tryb przypuszczający wyraża niepewność, warunkowość lub wyrażone pośrednio życzenie. Tworzy się go, poprzez dodanie do bezokolicznika odpowiedniej końcówki.
Osoba | Końcówka | Przykład | Tłumaczenie |
---|---|---|---|
xé | -arin |
mifenearin dhāyartearin rahetearin |
jadłbym
podbijałbym żyłbym |
mę | -étin |
mifenétin dhāyartétin rahetétin |
jadłbyś
podbijałbyś żyłbyś |
źa/rha/qa | -tyan |
mifentyan dhāyartyan rahetyan |
jadłby/jadłaby/jadłoby
podbijałby/podbijałaby/podbijałoby* żyłby/żyłaby/żyłoby* |
ṕef/ṕur/ṕi | -zhin |
mifenezhin dhāyartezhin rahetezhin |
jedlibyśmy
podbijalibyśmy żylibyśmy |
yôk | -elin |
mifenelin dhāyartelin rahetelin |
jedlibyście
podbijalibyście żylibyście |
ta | -vin |
mifenevin dhāyartevin rahetevin |
jedliby
podbijaliby żyliby |
obwiatyw | -ŝin |
mifeneŝin dhāyarteŝin raheteŝin |
- tutaj, tak samo jak w normalnej odmianie, gdy w czasowniku regularnym przed końcowym e stoi t, ť, d lub dh, nie dubluje się tego dodając kolejne t tylko od razu dodaje -yan.
Tryb życzący
Tryb życzący wyraża życzenie, nadzieję lub możliwość. Tutaj również dochodzi odpowiednia odmiana. Ten tryb odpowiada mniej więcej polskiej konstrukcji "oby coś".
Osoba | Końcówka | Przykład |
---|---|---|
xé | -arya |
mifenearya (obym jadł) dhāyartearya (obym podbijał) rahetearya (obym żył) |
mę | -étrya |
mifenétrya (obyś jadł) dhāyartétrya (obyś podbijał) rahetétrya (obyś żył) |
źa | -arti |
mifenarti (oby jadł) dhāyartarti (oby podbijał) rahetarti (oby żył) |
rha | -arta |
mifenarta (oby jadła) dhāyartarta (oby podbijała) rahetarta (oby żyła) |
qa | -arto |
mifenarto (oby jadło) dhāyartarto (oby podbijało) rahetarto (oby żyło) |
ṕef | -zef |
mifenezef (obyśmy jedli) dhāyartezef (obyśmy podbijali) rahetezef (obyśmy żyli) |
ṕur | -zūr |
mifenezūr (obyśmy jedli) dhāyartezūr (obyśmy podbijali) rahetezūr (obyśmy żyli) |
ṕi | -zish |
mifenezish (obyśmy jedli) dhāyartezish (obyśmy podbijali) rahetezish (obyśmy żyli) |
yôk | -elon |
mifenelon (obyście jedli) dhāyartelon (obyście podbijali) rahetelon (obyście żyli) |
ta | -rava |
mifenerava (oby jedli) dhāyarterava (oby podbijali) raheterava (oby żyli) |
obwiatyw | -ŝap |
mifeneŝap dhāyarteŝap raheteŝap |
Tryb nieświadka
Tryb nieświadka oznacza niepewną, wątpliwą informację, taką której mówiący nie był świadkiem lub która zaczerpał od osób trzecich. Tryb ten był stosowany często w języku ayńadhańskim i staroajdyniriańskim, posiadał również rozbudowaną odmianę przez osoby. Do chwili obecnej zachował się jedynie w szczątkowej formie, w postaci specjalnej konstrukcji.
W przypadku czasowników regularnych:
Bezokolicznik(-e) + wrostek -n- + końcówka odmiany
Np. Rha e rakhasas qasarta
(Ona spotyka się ze szlachcicami)
Rha ôhirita, oan e rakhasas qasarenta
(Ona mówi, że spotyka się ze szlachcicami)
W przypadku czasowników nieregularnych:
Bezokolicznik + ennes
Np. Źa bazdirazi daraem
(On ma syna)
Źa ôhiriti, oan bazdirazi daraem ennes
(On mówi, że ma syna)
Czasy
Istnieją 3 czasy - teraźniejszy, przeszły i przyszły. Zarówno czas przeszły jak i przyszły tworzy się podobnie, w regularnym bezokoliczniku w miejsce -e należy dodać najpierw zrostek odpowiadający za czas, a następnie taki odpowiadający za odmianę przez osoby.
Czas teraźniejszy
Tworzony przez zwykłą odmianę czasownika przez osoby.
Czas przeszły
W czasie przeszłym zrostek wskazujący czas to -ī-. Wyjątkiem jest tu obwiatyw, gdzie zamiast -ī- pojawia się jedynie końcówka -īssi.
Osoba | Końcówka | Przykład |
---|---|---|
xé | -wā |
mifenīwā - jadłem qatīwā - lubiłem* |
mę | -yą |
mifenīyą - jadłeś qatīyą - lubiłeś |
źa | -dri |
mifenīdri - jadł qatīdri - lubił |
rha | -dra |
mifenīdra - jadła qatīdra - lubiła |
qa | -dro |
mifenīdro - jadło qatīdro - lubiło |
ṕef | -dzve |
mifenīdzve - jedliśmy qatīdzve - lubiliśmy |
ṕur | -źve |
mifenīźve - jedliśmy qatīźve - lubiliśmy |
ṕi | -djve |
mifenīdjve - jedliśmy qatīdjve - lubiliśmy |
yôk | -llay |
mifenīllay - jedliście qatīllay - lubiliście |
ta | -sht |
mifenīsht - jedli qatīsht - lubili |
obwiatyw | -īssi |
mifenīssi qatīssi |
- jeśli w bezokoliczniku przed -e stoi ť, ḱ, lub ṕ to po dodaniu -ī- tracą one swoją ejektywność (np w qaťe - lubić)
Czasowniki nieregularne
osoba | końcówka | darād - mieć | nagham - móc | sąrhal - umieć/potrafić | avriť - myśleć | gāchana - znać | ŝarwīshi - mieć powinność |
---|---|---|---|---|---|---|---|
xé | -iwa | dariwa | naghiwa | sąrhiwa | avriwa | gāchiwa | ŝariwa |
mę | -ati | darati | naghati | sąrhati | avrati | gāchati | ŝarati |
źa/rha/qa | -oda | daroda | naghoda | sąrhoda | avroda | gāchoda | ŝaroda |
ṕef/ṕur/ṕi | -ij | darij | naghij | sąrhij | avrij | gāchij | ŝarij |
yôk | -lin | dalin | nalin | sąlin | avlin | gāchlin | ŝarlin |
ta | -ishi | darishi | naghishi | sąrhishi | avrishi | gāchishi | ŝarwishi |
obwiatyw | -it | dait | nait | sąit | avit | gāit | ŝait |
osoba | nezyu - być | caiva - chcieć | ḱalshu - musieć |
---|---|---|---|
xé | narzān | cawān | ḱalba |
mę | nęfé | cintra | ḱabara |
źa | ŝagri | ṕesavi | ezil |
rha | ŝauri | ṕanavi | ezal |
qa | ŝamri | ṕoravi | ezûl |
ṕef | jaqae | zatan | bazhdi |
ṕur | jaqau | zôtan | bezhdi |
ṕi | jaqai | zutan | buzhdi |
yôk | issa | damar | axûl |
ta | eshen | mezdar | tagham |
obwiatyw | ŝehar̄ | ṕadva | ezim |
Czas przyszły
W czasie przyszłym zrostek to -āś-. Podobnie jak w czasie przeszłym, obwiatyw poprzez dodanie samej końcówki -aŝaf.
Osoba | Końcówka | Przykład |
---|---|---|
xé | -rhi |
mifenāśrhi - będę jadł qatāśrhi - będę lubił |
mę | -dhao |
mifenāśdhao - będziesz jadł qatāśdhao - będziesz lubił |
źa | -ťi |
mifenāśťi - będzie jadł qatāśťi - będzie lubił |
rha | -ťa |
mifenāśťa - będzie jadła qatāśťa - będzie lubiła |
qa | -ťo |
mifenāśťo - będzie jadło qatāśťo - będzie lubiło |
ṕef | -ges |
mifenāśges - będziemy jedli qatāśges - będziemy lubili |
ṕur | -gush |
mifenāśgush - będziemy jedli qatāśgush - będziemy lubili |
ṕi | -gis |
mifenāśgis - będziemy jedli qatāśgis - będziemy lubili |
yôk | -har |
mifenāśhar - będziecie jedli qatāśhar - będziecie lubili |
ta | -eą |
mifenāśeą - będą jedli qatāśeą - będą lubili |
obwiatyw | -āŝaf |
mifnāŝaf qatāŝaf |
Czasowniki nieregularne
osoba | końcówka | darād - mieć | nagham - móc | sąrhal - umieć/potrafić | avriť - myśleć | gāchana - znać | ŝarwīshi - mieć powinność |
---|---|---|---|---|---|---|---|
xé | -ôra | darôra | naghôra | sąrhôra | avrôra | gāchôra | ŝarôra |
mę | -iday | dariday | naghiday | sąrhiday | avriday | gāchiday | ŝariday |
źa/rha/qa | -iať | dariať | naghiať | sąrhiať | avriať | gāchiať | ŝariať |
ṕef/ṕur/ṕi | -arg | dararg | nagharg | sąrharg | avrarg | gācharg | ŝararg |
yôk | -ahwa | dāhwa | nāhwa | sąhwa | avahwa | gāchahwa | ŝarahwa |
ta | -ena | darena | naghena | sąrhena | avrena | gāchena | ŝarwena |
obwiatyw | -ishq | daishq | naishq | sąishq | avishq | gāishq | ŝaishq |
osoba | nezyu - być | caiva - chcieć | ḱalshu - musieć |
---|---|---|---|
xé | nakhan | ciyaf | ḱedaka |
mę | nanin | cahir | ḱella |
źa | ŝegal | ṕeshwa | eqener |
rha | ŝewal | ṕashwa | eqayr |
qa | ŝemal | ṕoshwa | eqonu |
ṕef | jor̄epi | zinet | basaf |
ṕur | jor̄upi | zunut | behaf |
ṕi | jor̄ipi | zinit | biraf |
yôk | izra | dashan | exay |
ta | ashi | mezhir | tarkhe |
obwiatyw | ŝayla | ṕeshay | eqayf |
Dialekty
<do przerobienia>
Język ajdyniriański dzieli się na kilka bliskich sobie dialektów regionalnych. Każdy z nich znajduje się poza tym pod bardzo silnym wpływem tak zwanej Wysokiej Mowy, będącej językiem imperialnego dworu. Są wzajemnie zrozumiałe a różnice pomiędzy nimi objawiają się głównie w innej wymowie pewnych dźwięków oraz innych zapożyczeniach.
- 1 - dialekt centralny (dialekt djyazhoarski) - podstawa współczesnego ajdyniriańskiego oraz Wysokiej Mowy, najbardziej rozpowszechniony dialekt.
- 2 - dialekt batipurski - częsta zmiana [ã] w [ɔ̃] oraz przejście [i] w [ɪ]
- 3 - dialekt śranirski - cechuje się częstym zmiękczaniem spółgłosek: sh przechodzi często w ś, zh w ź, ch w ć a j w dj.
- 4 - dialekt asurański - ze względu na swe historyczne znaczenie jeden z najważniejszych ajdyniriańskich dialektów. Cechuje się największym konserwatyzmem, zachował wiele słów i form uważanych za archaizmy w innych dialektach. Zachował również staroajdyniriańską wymowę é, jako [e], oraz częściową palatalizację.
- 5 - dialekt kiwarański - cechuje się wymową litery r jako [ɹ], zanikiem r̄ oraz częściowym zanikiem spółgłosek nosowych
- 6 - dialekt sureński - cechuje się częściowym zanikiem przydechu oraz częstym zastępowaniem a przez o
- 7 - dialekt północny (dialekt Wybrzeża) - cechuje się wymową kh jako [ʜ], q jako [ɢ] oraz całkowitym zanikiem przydechu.
- 8 - dialekt zachodni - wywodzący się z dialektu batipurskiego, jest jednak najbardziej odrębnym ajdyniriańskim dialektem. Zauważalne wpływy sąsiednich języków waraskich i jandirskich. Cechuje się silną nasalizacją: praktycznie każde [ɛn] przeszło w [ɛ̃], [an] w [ã], natomiast [ã] w [ɔ̃].
Wysoka Mowa
Issani Ôhirya [is:aɲi ɤxiɾja], dosłownie Wysoka Mowa to literacka i poetycka forma ajdyniriańskiego, będąca językiem szlachty i imperialnego dworu. Bazuje na dominującym dialekcie centralnym, posiada jednak kilka charakterystycznych cech, odróżniających ją od innych ajdyniriańskich dialektów.
Skrócenie czasownika "być"
Język literacki zachował występujące w staroajdyniriańskim skrócenie czasownika "być" do formy końcówki doklejanej na koniec rzeczownika lub przymiotnika. Użycie takiego skrótu jest uważane za zwrot bardzo formalny i oficjalny, o wiele bardziej niż użycie zwykłej odmiany czasownika "być". W transkrypcji łacińskiej skrót będzie oddzielony od poprzedzającego go słowa apostrofem, mimo że w r̄agulu rozróżnienie takie nie występuje. Jeżeli na końcu słowa do którego dodajemy skrócenie znajduje się samogłoska, to skrócenie poprzedzamy również podaną w nawiasie literą y.
osoba | skrócenie "być" | przykład | tłumaczenie |
---|---|---|---|
xé | -(y)in | ḱévarat'in | jestem człowiekiem |
mę | -(y)ef | ḱévarat'ef | jesteś człowiekiem |
źa | -(gy)oŝ | ḱévarati'gyoŝ | on jest mężczyzną (m) |
rha | -(vy)aŝ | ḱévarata'vyaŝ | ona jest kobietą (f) |
qa | -(my)uŝ | ḱévarat'uŝ | ono jest człowiekiem (n) |
ṕef | -(y)ai | ḱévarabhaś'ai | my(1) jesteśmy ludźmi |
ṕur | -(y)iv | ḱévarabhyām'iv | my(2) jesteśmy ludźmi |
ṕi | -(y)ūh | ḱévarabhaś'ūh | my(3) jesteśmy ludźmi |
yôk | -(y)il | ḱévarabhaś'il | wy jesteście ludźmi |
ta | -(y)art | ḱévarabhaś'art | oni są ludźmi |
obwiatyw | -(y)eŝe | ḱévarat'eŝe |
Zwroty grzecznościowe
- hezh - neutralny zwrot grzecznościowy, występujący również często w mowie potocznej. Używany do zwracania się do osób nieznajomych, zwłaszcza o podobnym lub niższym statusie do nas. Posiada także męską i żeńską formę (hezhi i hezha), odpowiada polskiemu pan/pani.
- seod - zwrot grzecznościowy używany w stosunku do osób zamożnych, nienależących jednak do arystokracji. Posiada męską i żeńską formę (seodi i seoda).
- qenai - zwrot grzecznościowy używany zwłaszcza w stosunku do mędrców, kapłanów i uczonych, ludzi cieszących się estymą i uznaniem z uwagi na ich mądrość. Posiada jedynie formę neutralną.
- ądzear - zwrot grzecznościowy używany w stosunku do urzędników państwowych. Posiada męską i żeńską formę (ądzeari i ądzeara).
- kshatrit - zwrot grzecznościowy używany w stosunku do wojskowych. Dosłownie znaczy "dowódca" i w imperialnej armii używa się go wyłącznie w stosunku do przełożonych, jednak cywile używają tego sformułowania w stosunku do każdego wojskowego. Posiada formę męską i żeńską (kshatriti i kshatrita).
- shārios - zwrot grzecznościowy używany ogólnie w stosunku do szlachty. Posiada zarówno formę męską i żeńską (shāriosi i shāriosa), dosłownie znaczy "oświecony".
- perzisani - zwrot grzecznościowy używany w stosunku do przywódców Wielkich Rodów, najpotężniejszych z pośród arystokracji oraz członków rodziny królewskiej. Posiada jedynie formę neutralną. Dosłownie znaczy "płomienny".
- hûras - określenie wielkiego szacunku, używane w oficjalnych dokumentach. Posiada męską i żeńską formę (hûrasi i hûrasa). Najprawdopodobniej pochodzi od słowa ahûrani - święty, boski.
Ciągi przymiotnikowe
Rzeczą powszechną w Wysokiej Mowie są ciągi przymiotnikowe, czyli zestawienie kilku przymiotników obok siebie w jednym ciągu. Zabieg ten używany jest przede wszystkim w celu grzecznościowym, aby podkreślić pozytywne cechy i walory rozmówcy. O ile w mowie potocznej obojętnym jest czy na początku stoi rzeczownik czy przymiotnik, o tyle w Wysokiej Mowie zawsze pierwszy jest przymiotnik. W ciągach przymiotniki oddziela się od siebie partykułą o.
Jeżeli obok siebie znajdują się przymiotniki o takim samym znaczeniu to wzmacniają się one wzajemnie. Na przykład dhiryani o amani fara (piękna i piękna kobieta) znaczy tyle co "bardzo piękna kobieta". Takie ciągi przymiotnikowe mogą mieć jednak znacznie więcej przymiotników, niekoniecznie będących synonimami, mogą być również w stopniu wyższym lub najwyższym czy zawierać odpowiedni prefiks.
Układanie ciągów przymiotnikowych uznaje się za wielką sztukę, cenioną zarówno w literaturze i poezji jak i w mowie dworskiej.
Dotara Cifrinah, bazdira éxań o dûsahwaretań Khshāyarqiyasaz, buridhiryaīn o buriamaīn'aŝ.
(W wolnym tłumaczeniu: Cifrinah, córka wielkiego i wszechwładnego Imperatora, jest najpiękniejszą ze wszystkich kobiet.)
Konstrukcje
Istnieje kilka konstrukcji i zwrotów charakterystycznych dla Wysokiej Mowy:
Zaprawdę, (...)
Konstrukcja ta służy mocnemu podkreśleniu i słuszności jakiejś rzeczy czy zdania.
Aťeaji + odmiana czasownika + reszta zdania + skrót od "być"
Aťeaji ŝaw dotara Cifrinah, bazdira éxań o dûsahwaretań Khshāyarqiyasaz, buridhiryaīn o buriamaīn'aŝ.
(W wolnym tłumaczeniu: Zaprawdę, Cifrinah, córka wielkiego i wszechwładnego Imperatora, jest najpiękniejszą ze wszystkich kobiet.)
Aby użyć tej konstrukcji w czasie przyszłym lub przeszłym należy zamienić formę odmiany "być" na odpowiedni czas.
Aťeaji ŝauri dotara Cifrinah, bazdira éxań o dûsahwaretań Khshāyarqiyasaz, buridhiryaīn o buriamaīn'aŝ.
(Zaprawdę, Cifrinah, córka wielkiego i wszechwładnego Imperatora, była najpiękniejszą ze wszystkich kobiet.)
Aťeaji ŝewal dotara Cifrinah, bazdira éxań o dûsahwaretań Khshāyarqiyasaz, buridhiryaīn o buriamaīn'aŝ.
(Zaprawdę, Cifrinah, córka wielkiego i wszechwładnego Imperatora, będzie najpiękniejszą ze wszystkich kobiet.)
Ja, uniżony sługa
W przypadku zwracania się do osoby o wyższej pozycji społecznej, lub do osoby której chcemy okazać wielki szacunek, stosuje się często konstrukcje z użyciem słowa "bhazhid" (niewolnik) oraz zastosowaniu 3 os. liczby pojedynczej, zamiast pierwszej. Użycie "ja" oraz 1 os. uznane zostałoby za nie w dobrym tonie. Zwrot taki tłumaczy się jako "Ja, uniżony sługa, (...)"
bhazhid + czasownik w 3 os. liczby pojedynczej + reszta zdania
Bhazhid ŝaraem Adrashanīś Ahûrpuratra dotaras chevre.
(Ja, uniżony sługa, mam obowiązek eskortować Państwa do Złotej Świątyni.)
Innymi cechami charakterystycznymi dla Wysokiej Mowy jest powszechne stosowanie honoryfikacji oraz odpowiednich wzmacniających prefiksów.
Przykładowe teksty
Tekst ajdyniriański (R̄agul) |
Tekst ajdyniriański (łacinka) |
Tekst polski |
---|---|---|
Lilair sannāśťo Afrahąm queśafrīdro ag aŝaegi iranonīdro |
Nadejdzie świt[4] Cienie zapadły, a nadzieja odeszła | |
Shaurya a Bānaz Zarnaŝ O Foxiyani Zarnaŝ! Moh issanęri lakshaya nez xoniyôdaz ag chāfarayaz |
Pieśń o Mieście Sarnath O, Wspaniałe Sarnath! | |
Ekhraso Dhama Ḱévaraur̄ īranôro o nazhanôro eo allanonatti bhāvāmiyis akhé arṕasaḱe gecvarńakterą. Ta avriťimi akhé cadhiri dzalion'art akhé ęri wessar̄n eo pārhusayast dirzeāmiyi khamane ŝarwī. |
Pierwszy Artykuł [5] Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa. | |
Kądas ag dheźvāya Ki śatisit kądas, andos khmanāz padaroda, dheźvabhaś varimīdro. Ekhraso īhaoni zhord atwenīdro, lāwaso éxan armicar atghivīdro, ą azhûno rhāvani taze atzharīdro. Kądas dheźvayaus veťarīdro: "Hrid xān viḱaeto, datra garimear, zan taze dheźvabhaś sene ṕar̄to". Dheźvāya veḱaťarīsht: "Kądas farzo, hridiya pyar viḱaerą, datra garimezi fea taze, rasheqar, emnod khmana gaŝulto elqai zaytaratra. Akhé mę khmanāz an padaraem." Datra han vefarzīssi, anmereśi velannīssi. |
Owca i konie Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę. | |
Rozhi ag dévan Ormai rozhi ŝagri. Źa saobazdiryani ŝagri. Haīr darād ṕesavi. Jaehamaz yo veḱellīdri: "Mę veseno, en haīr xān cvarńaktīdri!". Jaeham rozhtari veťarīdro: "Mę Verunostari odanno!". Rozhi Verunostari vesannīdri, en źve odanne. "O, Pęrędiqiyas Verunosqiyas, xān farhadano!". Dévan Verunos anyoaxa veqandrīdri. "Zantra xao cuvrad?". "Haīrazi cafirya!". "Aťeaji yo zan ŝemal!" caramani Verunos veťarīdri. Kélan rozhazi haīrazi veńaktīssi. |
Król i bóg Był sobie król. Był bezdzietny. Chciał mieć syna. Poprosił kapłana: „spraw, by urodził mi się syn!”. Kapłan powiedział do króla: „módl się do boga Werunosa”. Król podszedł do boga Werunosa, by pomodlić się do niego. „Usłysz mnie, ojcze Werunosie!”. Bóg Werunos zstąpił z nieba. „Czego chcesz ode mnie?”. „Chcę mieć syna”. „Niech więc się stanie”, powiedział promienny bóg Werunos. Żona króla urodziła syna. | |
Shauryen a Hezhati Toweŝriwilarat Tovaur̄ ćatrani daraem ą cabhar ąnārani |
Piosenka o Panu Lusterko[6] Liczko ma gładkie i mowę kwiecistą, | |
Paochrāhaiyezi Vehwozharind Paochrāhaiyezi pęrędi Vehwozharind |
Wyrzekamy się Stwórcy[7] Wyrzekamy się naszego Stwórcy |
Przypisy
- ↑ Zainspirowane i wzorowane na alfabecie awestyjskim: https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet_awestyjski
- ↑ Około 1900 lat ziemskich temu
- ↑ Około 1700 lat ziemskich temu
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=qq8ZcIfLDUo
- ↑ Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=J6KBfl7BhTI
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=2DFYvwn_xLM&t=112s