Język onxāc

Język onxác - Nazwa własna języka, onxác wywodzi się najpewniej prefiksu klasy 5 on- (obecnie om-) rzeczownika xác, w zależności od kontekstu oznaczającego złoto, wiedzę, prawdę, skarb. Pod kątem gramatyki, słowo onxác należy do grupy archaicznych rzeczowników, których prefiks klasowy złączony jest z nimi na stałe. Zjawisko to nie zostało do końca wyjaśnione, gdyż tego typu rzeczowniki prawie zawsze dotyczą klasy siódmej. Najbardziej wiarygodna teoria mówi, że miało to na celu nadanie jeszcze większego znaczenia, co wskazywałoby, że język ten stanowił ogromną wartość dla kultury nim się posługującej.

Fonologia

Alfabet

Alfabet onxac	IPA
Aa	a , ɨ , ə
Áá	a:
B	b
Cc	k
Dd	d
Ee	e , ɨ , ə
Éé	e:
Ff	f
Gg	ɣ
Hh	h
Ii	i , ɨ , j
Íí	i:
Kk	q
Ll	l
Mm	m
Nn	n
Oo	ɔ , ɨ
Óó	ɔ:
Pp	p
Rr	r,ɾ
Ss	s
Tt	t
Uu	u , w , ɨ
Úú	u:
Vv	v
Xx	ʃ
Yy	ɨ
Zz	c
Čč	tɕ
Žž	ʑ
Šš,	ɕ

Akcent pada na tą sylabę, w której jest samogłoska długa. W słowie może wystąpić albo tylko jedna samogłoska długa, albo wszystkie muszą nimi być (nie dotyczy form aglutynacyjnych). Jeśli żadna nie występuje, akcent pada na pierwszą sylabę.

Przed spółgłoskami /n/ i /m/ wszystkie samogłoski krótkie przechodzą w /ɨ/. "a" oraz "e" na końcu wyrazu przybiera dźwięk /ə/ (nie dotyczy dyftongów)

Morfologia

Rzeczownik

Rzeczownik nie odmienia się przez przypadki ani rodzaje. Jest on podstawowym elementem zdań onxác.

Klasy nominalne

Charakterystyczną cechą języka onxac jest występowanie klas nominalnych.Przymiotniki i większość zaimków odmieniają się przez nie w zależności od opisywanego przez nie rzeczownika. Rzeczowniki mają przypisaną klasę w zależności od ich funkcji semantycznej. Wyróżnia się dziewięć klas, każda z nich posiada kilka prefiksów. Użycie każdego z nich uwarunkowane jest pierwszą głoską danego słowa.

Klasa	Prefiks	Znaczenie
1	am- , ame- , amo-	osoby
2	n- , ne- , no-	zwierzęta, roślyny
3	r- , re- , ro-	obiekty służące człowiekowi
4	m- , me- , mo-	obiekty dynamiczne, zmienne
5	o- , om-	wielkie byty, abstrakcyjne
6	i- , imi-	rzeczowniki odczasownikowe
7	c- , cu- , ca-	miejsca, lokalizacje
8	ya-	obiekty występujące grupami
9	u- , ue- , uo-	wszystkie inne rzeczowniki

• W klasach 1, 2, 3, 4 , 7 , 9 , prefiks (C)- otrzymuje każde słowo rozpoczynające się samogłoską, (C)e- : b, d, g, w, l, y, r, m, n ; (C)o- natomiast, gdy pierwszą literą jest: p, t, k, f, s, c, h
• W klasie 5 prefiks o- otrzmują wyrazy rozpoczynające się od spółgłoski, om- natomiast te, które zaczynają się od spółgłoski
• W klasach 6, 8 nie istnieją żadne reguły , wybór prefiksu jest opcjonalny.

Żaden rzeczownik nie może niezależnie od funkcji wystąpić bez przedimka określonego lub przedrostka klasy, który w pewnym stopniu pełni też funkcję przedimka nieokreślonego. Brak tych elementów zmienia jego znaczenie na "być czymś" np. Koa holo - "Jesteś człowiekiem". Jak widzimy, rzeczownik holo (człowiek) nie jest w tym wypadku połączony z przedimkiem lub przedrostkiem klasy.

Istnieją rzeczowniki, takie jak choćby coduí "mrowisko", które tworzą z prefiksem skostniałą, nierozerwalną całość. Mimo tego, nie wymagane jest dla nich dodawanie kolejnego prefiksu przy odmianie, jak i też nie występują z przyimkiem określonym.

Liczba mnoga

W prajęzyku prawdopodobnie występowały liczby podwójna i potrójna. Świadczy o tym istnienie klasy ósmej, niespotykanej w innych językach tej rodziny, jak i nieregularnościach zachodzących w niej samej. Liczba mnoga w języku onxác formowana jest w różne sposoby, w zależności od klasy rzeczownika.

• Dla klas od 1, 2 tworzymy ją poprzez marker liczby mnogiej la + reduplikację przedostatniej sylaby, np. ke bonum - ke la bonunum , ke lonukaol - ke la lonukakaol (syn - synowie, drzewo - drzewa)
• Dla klas 3, 4, 5, 9 tworzymy ją za pomocą markera la, np. la okea (ognie)
• Dla klas 6,7,8 liczba mnoga nie istnieje. Może być ona odczytywana z kontekstu w zdaniach.

Liczbę mnoga używana jest tylko w przypadkach, gdy nie znana jest dokładna liczba opisywanych obiektów. W sytuacji gdy jest nam znana, używamy liczebnika oraz rzeczownika w liczbie pojedynczej. Za przykład posłużą zdania: La amoholo notum lón caí laua "Każdy człowiek ma własny charakter". W tym wypadku wyraz holo występuje w liczbie mnogiej. Amoholo yóy la me coduí go re velou - "Dwaj ludzie idą do lasu". Rzeczownik holo jest tu w liczbie pojedynczej. Dalej występuje jednak zaimek osobowy la me "oni".

Każdy rzeczownik, którego ilość w zdaniu jest określona i nie należy do klasy pierwszej przechodzi do klasy ósmej.

Przedimek określony

Istnieje jeden przedimek określony, ke. Jego podstawowym zadaniem jest oznaczanie rzeczownika, w sytuacji gdy ten nie występuje w zdaniu, np. w odpowiedziach w języku mówionym. Używany jest także, gdy mówimy o znanych nam rzeczach np. Ke husé wa lé weJan laua - "Mam na imię Jan". Ważnym faktem jest, że gdy przedimek określony poprzedza rzeczownik, rzeczownik traci prefiks klasy. Sytuacja, w której oba te elementy występują dla jednego rzeczownika ma zbliżone znaczenie do wołacza. Ke oTéxoc, koa la só go kemsus tlá mofele a. - "Panie, ześlij nam chleba".

Wyrażania datywne

Używane są w sytuacjach gdy mówimy o tym, że coś zostało komuś lub czemuś dane, coś zostało/jest robione w jakimś celu, gdy wyrażamy nasze opinie lub życzenia. W wielu innych językach zbliżoną funkcję pełni celownik. Charakterystyczną cechą wyrażeń datywnych jest to, że tworzone są tylko dla klas 1, 2, 4. Przyimek go tłumaczony jest jako "dla, w kierunku, ku, w celu, aby, byleby, gdyby tylko ". Może on występować w formie go + osoba, np. Koa go lé wedač lehón ca mofele. "Dałeś mi wiele wsparcia" lub Koa góil wedač lehón ca mofele - znaczy to dokłądnie to samo. Poniżej prezentowane są formy skrócone go + osoba.

Przykłady:

Lé ke fóč melouné me re ca oasca go lé seč. - "Napełniłem dzban wodą aby się napić"

Lé eico go lé tlá únis - "Żyję aby umrzeć."

Mofolc yóy omneu go me coPoloi uauro tlá - "Jutro pojadę do Polski", dosłownie "Jutro Polscę przyjazd dam"

Ke dósty ke žeir go lé i taí - "To jedzenie mi nie smakuje", dosłownie "To jedzenie nie jest mi dobre"

Lé amocoma ua koa goic re camé - Chciałbym abyś był szczęśliwy, dosłownie "Chcę twojego szczęścia dla ciebie", podobne znaczeniowo zdanie można utworzyć z trybem życzącym - Lé amocoma ua koa re camé mogo.

Forma bazowa	Forma skrócna	tłumaczenie
go lé	góil	mi
go koa	goic	tobie/ci
go me	goim	jemu/jej/mu
go la so	golo	nam
go la koa	golic	wam
go la me	golim	im

Przymiotnik

Przymiotnik w języku onxác pełni rolę polskiego przymiotnika jak i przysłówka. Tak jak żadna z części mowy, nie przybiera on żadnych określonych cech umożliwiających szybkie jego rozpoznanie. Przymiotnik zawsze znajduje się po opisującym go rzeczowniku. Ke getí nayi - "Piękna dziewczyna". Może być on utworzony z rzeczownika poprzez poprzedzenie go wyrazem pola, np. ke louné - pola louné (woda - wodny)

Stopniowanie przymiotnika

Istnieją 4 stopnie przymiotnika: równy, wyższy, najwyższy. Poniżej na przykładzie lehón - "wielki, dojrzały, dorosły"

St. równy	St. wyższy	St. podnajwyższy	St. najwyższy
lehón	lehóhón	é lehóhón	ma lehóhón

• Stopień podnajwyższy opisuje rzeczowniki, które są największe w podgrupie jakiegoś większego zbioru, np. Lé ke coma ua lé naua é simhihid - Jestem najsilniejszy w rodzinie.
• Stopień najwyższy opisuje rzeczowniki, które są największe ze wszsystkich istniejących lub zbiór nie jest sprecyzowany. Koa amoholo ma amosimhihid - jesteś najmądrzejszym człowiekiem (jakiego znam).

Przymiotnik w zdaniu zawsze przybiera formę klasy rzeczownika, którego opisuje. Lé redósty renayi fumery. Jem smaczne jedzenie.

Czasownik

Czasownik w języku onxác odmienia się przez osobę (I, II, III), liczbę (pojedyncza, mnoga) i czas (prosty i ciągły). Poniżej opisane będą tylko różnicę pomiędzy czasem prostym a ciągłym, gdyż niezależnie od czasu zasady są takie same.

Czasownik "być"

Nie istnieje czasownik, dający w onxác wyrażający istnienie w sposób zbliżony do języków indoeuropejskich. W zależności od sytuacji, może być ono oddawane w następujące sposoby:

• W sytuacji gdy opisujemy rzeczownik przymiotnikiem, jest on całkowicie pomijalny, np. keh holo nayi "ten człowiek (jest) szlachetny"

• W sytuacji, gdy opisujemy gdzie coś się znajduje, gdzie coś jest, używamy konstrukcji z czasownikiem laua (być w zasięgu czegoś, posiadać, znajdować się w czymś, mieć, z pon. *rawa). weMou me la fóč yačayó laua. - Na stole jest osiem szklanek, dos. Stół na nim cztery szklanki zawiera.

• W sytuacji gdy mowimy o stanie w którym coś się znajduje, procesie, a także po prostu że coś jest czymś używamy czasownika taí. Ke dósty ke žeir go lé i taí - To jedzenie mi nie smakuje, dos. to jedzenie nie jest mi dobre.

Czas prosty

Budowa

Podmiot + dopełnienie + czasownik

Służy on wyrażaniu stanów, akcji które odbywają się w teraźniejszości. Stosuje się go w sytuacji, gdy:

• podmiot nie jest świadom swoich działań: Me coged ho locang - "On siedzi na mrowisku"
• podmiot jest w trakcie jakiejś czynności, ale nie robi jej w danym momencie: Lé rofot menevet mohuom beala, vou kalong lé i beala - "Czytam książkę od roku, ale nie czytam w tej chwili"
• podmiot nie ma wpływu na zjawisko: Wogom me uas nahua watu - "Lód się topi ponieważ jest ciepło"

Czas ciągły

Budowa

Podmiot + dopełnienie + re + czasownik

• Podmiot jest w trakcie wykonywania czynności.
• Podmiot jest świadom wykonywanej czynności, robi ją z premedytacją.
• Efekty działań podmiotu są łatwo obserwowalne: Me relaua ua lé re nextcá - "On niszczy mój dom"

Wyrażanie przyszłości

Aby wyrazić przyszłość, należy wspomóc się partykułą tlá, który umieszczany jest przed czasownikiem. Lé imilala re lala / Lé imilala re tlá lala - 'Śpiewam pieśń / zaśpiewam pieśń

Wyrażanie przeszłości

Aby wyrazić przyszłość, należy wspomóc się partykułą ca, który umieszczany jest przed czasownikiem. Lé imilala re lala / Lé imilala re ca lala - 'Śpiewam pieśń / śpiewałem pieśń

Tryby

Tryby wyrażane są poprzez analityczne konstrukcje z odpowiednimi partykułami, stojącymi zawsze przed czasownikiem

Tryb	Partykuła
oznajmujący	∅
przypuszczający	o
rozkazujący	a
potencjalny	se
życzący	ra

Tryb oznajmujący

Jest to podstawowa forma czasownika. Wyraża on stwierdzenia, wyrażenia neutralne, opinie itd.

Tryb przypuszczający

Wyraża on przewidywania, przypuszczenia, niepewność, chęć pomocy komuś. Do jego użycia wykorzystywana jest partykuła o, zawsze stojąca za czasownikiem. Lé go koa wedač mofele camé o. - "Chciałbym ci pomóc", dos. "Chciałbym dać ci pomoc"

Tryb rozkazujący

Wyraża konieczność czegoś, rozkazy nakazy. W odróżnieniu od polskiego, wyraża także konieczność czegoś. Lé relaua go re tlá velou a - "Muszę iść do domu"

Tryb potencjalny

Wyraża on możliwość zaistnienia jakiejś sytuacji. Jest on zbliżony do polskiej konstrukcji "być może,,,", "możliwe że...". Koa torang lehón tlá cami se - "Może kiedyś dorośniesz"

Tryb życzący

Jest to tryb zanikający, większosć jego funkcji przejęły konstrukcje datywne. Wyraża on życzenie, nadzieję, możliwość. Me webacad tlá laua ra - "Obyś mial rację."

Zaimek

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe
Osoba	Zaimek
1.S	lé
2.S	koa
3.S	me
1.P	la só
2.P	la koa
3.P	la me

W 1. osobie liczby mnogiej zamiast oczekiwanej formy la lé występuje forma la só . Jest to prawdopodobnie pozostałość po dawnej formie ekskluzywnej *ra zʊ, funkcjonującej w prajęzyku równolegle do inkluzywnej, *ra len, która zanikła.

Zaimki dzierżawcze

Zaimki dzierżawcze
Osoba	Zaimek
1.S	wa lé
2.S	wa koa
3.S	wa me
1.P	wa la só
2.P	wa la koa
3.P	wa la me

Partykuła ua, dosłownie tłumaczona jako "towarzyszyć, być przy kimś, należeć" pełni funkcje zbliżone do polskiego dopełniacza, np. laua ua lé - "mój dom" Mimo to, może funkcjonować zupełnie niezależnie jako czasownik.

Składnia

Szyk wyrazów

Obowiązującym szykiem zdania jest SOV. Jest on trwały i w żadnych przypadkach nie może ulegać zmianie.

Strona bierna

Formy zblizone do strony biernej w swoim znaczeniu dosyć mocno różną się od tej znanej z języków indoeuropejskich, gdyż zmieniają one y sens zdania. Ze względu na brak deklinacji, "strona bierna" formowana jest przy pomocy przesunieć klasowych. Agens niezależnie od przypisanej mu klasy "przenosi się" do trzeciej, oznaczającej, że służy on czemuś. Zdanie La só ke Texoc re no - "Wyznajemy/czcimy Boga" w stronie biernej będzie wyglądało Ke Texoc la resó no re a znaczyło będzie "Swoją wiarą służymy Bogu". Oprócz wspomnianego wcześniej przesunięcia, także partykuła czasu ciągłego re przenosi się za czasownik.

Słowotwórstwo

Słowotwórstwo oparte jest na odmianie jednego słowa przez wiele klas. Ze względu na to, że rzeczownik może należeć tylko do jednej, nowo powstałe słowa klasyfikowane są jako zupełnie niezależne od "bazowego" Działanie poniższego mechanizmu na przykładzie ke holo - "człowiek".

Klasa	Prefiks	Znaczenie
1	amoholo	człowiek
2	noholo	dzikus,małpa (obraźliwe)
3	roholo	sługa, wasal
4	moholo	dusza, esencja życia
5	oholo	olbrzym, osiłek, obrońca
6	imiholo	ludzkość, rodzaj ludzki
7	coholo	ojczyzna, siedlisko ludzkie
8	ximiholo	rodzina, komórka społeczna
9	woholo	∅

Słowniczek

A bol - jaki

A kofeury - identyczny, taki sam

A lehón - wysoki, długi, szczupły, duży, ogromny, wielki, dorosły

A lón - odmienny, różny, mający własne zdanie, wyróźniający, dziwny

A mača - nowy, świeży

A nayi - szlačetny, dostojny, piękny

A simhid - silny, potężny, mądry

A tu - lubiany, miły, ciepły

A zacá - zimny

A žeir - dobry

L mexyó - dziesięć

L čalic - sześć

L čani - dziewięć

L čayó - osiem

L heppe - siedem

L heps - jeden

L koyera - cztery

L mexutoz - pięć

L peni - trzy

L toy - wiele

L yóy - dwa

N auro - wizyta, odwiedziny (9)

N bacad - racja, prawda (9)

N bofiky - dzwon (9)

N bonum - syn (1) , z pon. *wenų

N caí - twarz, čarakter, sposób bycia (9)

N calouné - jezioro (7) , z pon. *karwoni

N čánan - ulica (7) , z pon *geną

N coduí - las (7)

N coged - mrowisko (7)

N coma - rodzina, miłość, ognisko domowe, szczęście, radość (1)

N cuecue - raj, niebo, życie pośmiertne (7) , z pon. *kʊikome

N dač - pomoc, wsparcie (9)

N deng - pobojowisko, spustoszenie, zniszczenie (6)

N desom - ojciec (1) , z pon. *tizǫ

N dósty - jedzenie, pokarm (3)

N duí - drzewo (2)

N eicol - śmierć, z pon. *yekor

N eicom - życie (6) , z pon. *yekǫ

N ernox - król, władca, szef, szanowany człowiek (1) , z pon. *henros

N folc - dzień, słońce (4)

N fóč - szklanka, kubek, dzbanek, szkło (9)

N ged - mrówka (2)

N getí - córka, przyjaciółka, dziewczyna (1)

N guom - ryba (2) , z pon. *kwǫ

N holo - człowiek (1) z pon. *owo

N huom - rok (4)

N husé - imię, nazwa (3)

N incol - koniec, zakończenie (5) , z pon. *nikor

N kalong - teraźniejszość, teraz, w tym momencie, tutaj

N kemsus - chleb, ziarno (3)

N lala - pieśń, śpiewanie (6)

N laua - miejsce, powierzchnia, platforma, stanowisko, środowisko, dom (3) N lonukaol - drzewo (2)

N lopeny - ręka

N louné - woda (4) , z pon. *rowni

N meórang - głowa (3) , z pon. *nihanj

N mou - stół (9)

N mynim - duch (5)

N nat - powód, rezultat (9)

N neu - historia, epoka, era (3)

N nevet - czas (4)

N nežis - zły

N nopty - ziemia, kraj, królestwo (7)

N ofot - książka (3)

N ogom - śnieg, lód (9)

N okea - ogień (4) , z pon. *gach

N omneu - przyszłość (5)

N oneu - przeszłość (5)

N šác - narodziny, skarb, złoto, wartość (5)

N téxoc - bóg , z pon. *dasko (5)

N uameh - góra (5)

N vet - zegar (3)

N vorhal nóż, miecz(3) , z pon. *wohkar

N voza - krew (4)

PR coalc - właśnie, dopiero co, dotychczas, dotąd, już

PR go - do, w kierunku, dla

PR ho - w, na

PR naua - wśród, pośród, między czymś

PR nem - przez, z powodu

S nat - ponieważ

S vou - ale

V auro - uciekać, opuszczać, wyjeżdżać, przyjeżdżać

V beala - czytać , z pon. *kwura

V cač - powodować, wywoływać coś

V camé - chcieć

V cami - stawać się

V eico - żyć

V fomery - jeść

V holem - zabierać, dobierać, pozbawiać, nie mieć

V koty - szanować, respektować

V kólé - musieć , z pon. situ

V lala - śpiewać

V laua - być w zasięgu czegoś, posiadać, znajdować się w czymś, mieć, z pon. *rawa

V locang - siedzieć

V loxca - przyčodzić, nadčodzić, przypominać sobie coś, wpadać na pomysł, z pon. *losak

V mayan - czuć

V míxtč - zmieniać się

V mofele - dawać

V músú - spodziewać się

V nemá - zmieniać

V névy - odpuszczać, wybaczać, okazywać łaskę

V nextcá - niszczyć, psuć, z pon. *mnekke

V no - czcić, wyznawać

V oasca - lać, napełniać, przelewać

V opin - pływać

V rozo - dotykać

V taí - być, obracać, zmieniać, przekształcać

V tenmač - mieszkać, zamieszkiwać

V ua - należeć, być przy kimś, towarzyszyć

V uas - topić

V únis - umierać, umrzeć

V velou - iść

V vocl - wiedzieć

Z notum - każdy, wszystko

Z torang - kiedyś, za jakiś czas, wkrótce