Języki wschodnioalbańskie

[Úlfurinn]

Ten wątek poświęcam na mały projekt językowy, zakładający sytuację, w której Analbanja izoluje się kilkadziesiąt lat dłużej od reszty świata, a w tym czasie analbańsko serbskie i macedońskie zaczyna coraz silniej odróżniać swoją tożsamość i zbliżać ją do jugosławiańskich. W wyniku tego powstajeta dwa języka o na razie w chuj przypadkowych nazwach: kosowski (używany na Kosowie i Metochji) i tetowski/ilirski (używany w Macedonji). Język jest wyprowadzony z albańskiego sprzed około 150 lat i z wszelkich informacjach, jakie posiadam o ogule djalekt gegijskich.

JĘZYK KOSOWSKI

Samogłoski, przejęły cechy głównie serbskie:
a - /a/
e - /e/ lub /ə/, w przeciwieństwie do ogólnoalbańskiego /ə/ jest zawsze wymawiane, w słownikach istnieje rozróżnienie, /e/ może być zapisane jako ȇ
i - /i/
o - /o/
u - /u/
y - /y/

ponadto, mają one swoje standardy "nosowe":
an - /aŋ~an~ã/
en - /eŋ~en~ẽ/
in - /iŋ~in~ĩ/
on - /oŋ~on~õ/
un - /uŋ~un~ũ/
yn - /yŋ~yn~ỹ/


Spółgłoski:
m n nj ng - /m n ɲ ŋ~ŋg/
p b t d k g - /p b t d k g/
c dz č dž ć đ - /t͡s d͡z t͡ʂ d͡ʐ t͡ɕ d͡ʑ/
f v ś ź s z š ž - /f ʋ θ~ɕ ð~ʑ s z ʂ ʐ/
h j l lj r - /x j l ʎ r/
Ortograchwja oczywiście serbocentryczna

Niektóre procesa (nadal w budowie), w stosunku do albańskiego (zwłaszcza do djalekt gegijskich i cech sprzed ok. 100 lat):
ie, je -> e
Can -> Con
Cja Cjo -> Ca Co
th# dh# -> t# d#
Ni# -> N#
or er -> ar
kN kP kF -> N P F
NṼ -> Ṽ
#vV -> #V
Fy -> Fi
n -> n (nie następuje rotacyzm)
występują częste zaniki szwy, występuje zgłoskotwórcze r
reF -> rF
ua -> ue
ye -> y
ə# -> #
AP -> A (np. çka -> ča)
VjV -> VvV
#ng -> #g


1. RZECZWONIK
1.1 forma nieokreślona
1.1.1 rodzaj męzki

  Rzeczowniki rodzaju męzkiego kończą się na spółgłoskę
đak (alb. gjak) - krew
drć (alb. dreq) - djabeł
vȇš (alb. vesh) - ucho
gur (alb. gur) - kamień

  Rzeczowniki rodzaju męzkiego, które w literackim albańskim zakończone są na akcentowaną samogłoskę, a w djalektach gegijskich na nosówkę zakończone są na -n
hin (alb. hi, geg. hĩ) - popiół
muljin (alb. mulli, geg. mullĩ) - młyn
zon (alb. zë, geg. zã) - głos
đun (alb. gju, geg. gjũ) - kolano

Rzeczowniki, które w języku albańskim byłyby rzeczownikami męzkimi zakończonymi na -ër, w języku kosowskim przyjmują formę -en, dotyczy to również zapożyczeń serbskich:
dimen (alb. dimër, geg. dimën) - zima
ȇten (alb. erë, srb. vetar) - wiatr


1.1.2 rodzaj nijaki

  Występuje szczątkowo, chociaż produktywnie w zapożyczeniach, ze względu na wpływ serbski, wiele słów zakończonych na -o i -y przeszło do rodzaju nijakiego, rodzaj nijaki zachowany został tylko w deklinacji, produktywnie wykształcił się jednak w tetowskim/ilirskim; końcówką może być zarówno spółgłoska, jak i samogłoska:
dat (alb. djathë) - ser
miš (alb. mish) - mięso
mȇlj (alb. miell) - mąka
balj (alb. ballë) - czoło


1.1.3 rodzaj żeński

  Wygłosowe niewypowiadane -ë w rzeczownikach rodzaju żeńskiego w albańskim przeszło do do wymawianej szwy, również w zapożyczeniach, ten sam los spotkał rzeczowniki żeńskie zakończone na akcentowane -e w albańskim:
mame (alb. nënë, srb. mama) - mama
kambe (alb. këmbë, geg. kambë) - stopa
lule (alb. lule) - kwiat
lađe (alb. lagje) - sąsiedztwo

  Występują również rzeczowniki zakończone na -i, mogą one również powstawać z zapożyczeń:
ćrši (alb. qershi) - czereśnia
kući (alb. shtëpi, srb. kuća) - dom

  Występują również sonaty -r, -elj, -em i -enj:
ȇgelj (alb. vegël) - narzędzie
gogelj (alb. gogël) - piłka
lakr (alb. lakër, geg. lakën) - sałata



Zaimki osobowe oraz czasowniki być i mieć:
ja - u (alb. unë)
ty - ti (alb. ti)
on - aj (alb. ai)
ona - avo (alb. ajo)
ono - at
my - na (alb. ne, geg. na)
wy - ju (alb. ju)
oni - ata (alb. ata)
one - ate (alb. ato)
one - ato


odmiana być (jam) i mieć (kam):
u jam, kam (alb. jam, kam)
ti je, kȇ (alb. je, ke)
aj ašt, ka (alb. është, ka; geg. ãsht)
na jem, kȇm (alb. jem, kem)
ju jin, kin (alb. jeni, keni)
ata jan, kan (alb. janë, kanë)


Pzykładowy tekst:

po kosowsku:
Škon buru ne grad e blen de kile janjetinej, je ben ne kući te grueva e škon ne pune. Grueva ja poći miremir mišun e ja hanri sam. Jen buru ga puna e se đen miš ne tryze, par sam buke tat. Pit buru:
- Ku ašt miš?
- U, mor bure, ja hanri mača! - Tot grueja
- Ku ašt mača? - Pit buru.
- Će, tu ašt mača!
Buru mar mačen, ja pešon ed ajo del plot de kile.
- Mir - tot buru - mišu ašt pra tu, po kud ašt mača?

po albańsku (gegijsku):
Shkon burri në qytet e blen dy kile mish qengji, i bie në shtëpi te grueja e shkon në punë. Grueja e poqi mirë e mirë mishtë dhe e hangri vetëm. Vjen burri nga puna e nuk gjen mish në tryezë, por vetëm bukë thatë. Pyet burri:
- Ku âsht mishi?
- U, mor burrë, e hangri macja! — Thotë grueja.
- Ku âsht macja? — Pyet burri.
- Qe, këtu âsht macja!
Burri merr macjen, e peshon e ajo del plot dy kile.
- Mirë - thotë burri - Mishi âsht pra tu, po ku âsht macja?

po polsku:
Idzie mężczyzna do miasta i kupuje dwa kilo jagnięciny, przynosi ją do domu k*biecie i idzie do pracy. K*bieta upiekła bardzo dobrze mięso i je zjadła sama. Wraca mężczyzna z pracy i nie widzi mięsa na stole, a tylko suchy chleb. Mężczyzna pyta:
- Gdzie jest mięso?
- O, mój mężu, zjadł je kot! - Mówi k*bieta.
- Gdzie jest kot? - Pyta mężczyzna.
- O, tu jest kot!
Mężczyzna bierze kota, waży go, a on wynosi całe dwa kilo.
- Dobrze - mówi mężczyzna - Mięso jest tu, ale gdzie jest kot?

[Toivo]

Super, wreszcie coś się dzieje w dziale a posteriori. Ciekawy projekt i dobrze będzie przy okazji dowiedzieć się czegoś o albańskim i jego dialektach.

[Úlfurinn]

SŁOWNIK KOSOWSKI

Są regionalizmy, jakie udało mi się znaleźć i etymologje

[barthlome]

SŁOWNIK KOSOWSKI

Są regionalizmy, jakie udało mi się znaleźć i etymologje

Jedyne, co zwróciło moją uwagę, to hleb. Zarówno dialekt kosowsko-resawski, jak i prizreński nie mają /x/, mówią tam leb. A Kosowarzy pożyczyliby to słowo raczej z lokalnego dialektu, nie standardu literackiego, prawda?

[Úlfurinn]

SŁOWNIK KOSOWSKI

Są regionalizmy, jakie udało mi się znaleźć i etymologje

Jedyne, co zwróciło moją uwagę, to hleb. Zarówno dialekt kosowsko-resawski, jak i prizreński nie mają /x/, mówią tam leb. A Kosowarzy pożyczyliby to słowo raczej z lokalnego dialektu, nie standardu literackiego, prawda?

Tak, to práwda. Macedończycy téż tak mówią (zanik x).
Z założeniá jednak robię, że kosowcy Albańczycy biorą zapożyczeniá z języka literackiégo, bo z nim mają większą styczność (szkoła, urzędy; ew. większé miasta; Albańczycy jako społeczność byli dosyć mocno odizolowani). Aczkolwiek uwága słuszná. W sumie, zobáczę, czy tego nie zmienię, na razie chcę lepiéj opracować język

[Úlfurinn]

1.2 forma określona
1.2.1 rodzaj męzki

W stosunku do albańskiego rodzajnik pospozycyjny w kosowskim znacząco się uprościł. O ile w albańskim (zarówno toskijskim jak i gegijskim) jest zasada mówiąca, że rodzajnik to -i, chyba, że rodzajnik kończy się na akcentowaną samogłoskę lub na k, g, h - wówczas -u, o tyle kosowskim przyjął rodzajnik -u dla wszystkich rzeczowników męzkich
ruš - rušu (alb. rrush - rrushi) - winogrono
korp - korpu (alb. trup - trupi, geg. korp - korpi) - ciaŁo
plak - plaku (alb. plak - plaku) - starzec
ćov - ćovu (alb. ka - kau, geg. qo - qou) - wół (w kosowskim rzeczowniki, które w albańskim mają rodzaj męzki i zakończone są na samogłoskę akcentówaną, np. ka [geg. qo], dhe, otrzymały protezę -v: ćov, dev)
šiv - šivu (alb. shi - shiu) - deszcz
miv - mivu (alb. mi - miu) - mysz

Rzeczowniki rodzaju męzkiego zakończone na -Vn zamieniają kończowe -n na -nj i dodają -u. W albańskim te rzeczowniki otrzymują rodzajnik +ri, w d. gegijskim +ni
đun - đunju (alb. gju - gjuri; geg. gjũ - gjuni) - kolano
zon - zonju (alb. zë - zëri, geg. zã - zani) - głos


1.2.2 rodzaj nijaki
  W szczątkowym rodzaju nijakim kończówką jest +(e)t, jednak rzeczowniki zakończone na -e mogą równie dobrze brać żeński rodzajnik

dat - datet (alb. djathë - djathët/djathi) - ser
đalp - đalpet (alb. gjalpë - gjalpët/gjalpi) - śmietanka (w albańskim gjalpë oznacza masło, kosowski na masło używa gegijskiego regionalizmu - tlyn)
Evrope - Evropet/Evropa (alb. Evropë - Evropa/rzadko Evropët)
Kosove - Kosovet/Kosova (alb. Kosovë - Kosova, brak f. nijakiej)


1.2.3 rodzaj żeński
  Rodzajnik dla rodzaju żeńskiego uprościł się nieznacznie w stosunku do albańskiego, a to za sprawą zlania się końcówek -e i -ë (w albańskim pierwsze przyjmuje rodzajnik -ja, druga -a)

dare - dara (alb. dorë - dora) - ręka
cuce - cuca (alb. vajzë - vajza, geg. cucë/gocë - cuca/goca) - córka, dziewczyna
lule - lula (alb. lule - lulja) - kwiat
ere - era (alb. fe - feja, serb. vera) - wiara


  Rzeczowniki zakończone na -i, które w albańskim otrzymałyby +a za sprawą serbolubnej ortograchwji dostają +ja
kući - kućija (alb. shtëpi - shtëpia, serb. kuća) - dom
Itali - Italija (alb. Itali - Italia) - Włochy
Srbi - Srbija (alb. Serbi - Serbia) - Serbia

  Rzeczowniki zakończone sonatami usuwają -e-:
vȇgelj - vȇglja (alb. vegël - vegla) - narzędzie
lakr - lakra (alb. lakër - lakra) - sałata
adr - adra (alb. ëndërr - ëndrra, geg. andërr - andrra) - sen
parzem - parzma (alb. gjoks - gjoksi, geg. parzëm - parzma) - pierś

[Kazimierz]

Chwajny język, ale mam pytanko co do zapisu sonantów. Dlaczego wszystkie za wyjątkiem "r" mają dodane "e"? I czemu albańskiemu "ll" /ɫ/ odpowiada "lj", czy gegijskim to się jakoś inaczej wymawia?

[Úlfurinn]

Chwajny język, ale mam pytanko co do zapisu sonantów. Dlaczego wszystkie za wyjątkiem "r" mają dodane "e"? I czemu albańskiemu "ll" /ɫ/ odpowiada "lj", czy gegijskim to się jakoś inaczej wymawia?

Bo we wszystkich na wyjątkiem "r" się wymawia tę szwę, ona jest tam ruchoma, a przed "r" całkowicie zanikła; jest to dosyć powszechne dla djalekt które zachowują wymowę "r" jako /r/. W wielu djalektach "ll" to odpowiednik serbskiego "lj", wymowa jako /ɫ/ jest literacka, toskijska, poza tem to akurat bardziej był mój zamysł, kosowski w założeniu miał możliwie maksymalnie zbliżyć się wymową z serbsko-chorwackim.