Łacina ludowa

Łacina ludowa (łac. sermo vulgaris „mowa powszednia”) to określenie, służące do opisania niestandardowych socjolektów łacińskich, które dały początek językom romańskim. Łacina ludowa rzadko pojawiała się w dziełach literackich, chociaż część autorów stosowała niektóre jej elementy w celach stylistycznych. Główne informacje na temat codziennej łaciny pochodzą z zachowanego korpusu inskrypcji (graffitti, notatki itp.), błędów w pisowni klasycznej, późnych dokumentów preromańskich (np. Appendix Probi, Glosy Emiliańskie, Glosy z Reichenau), analizy zapożyczeń łacińskich w innych językach (celtyckich, germańskich) oraz analizy porównawczej współczesnych i historycznych języków romańskich.

Częstym, acz błędnym założeniem jest, jakoby łacina ludowa była jednym ze stadiów rozwoju łaciny, bezpośrednio poprzedzającym jej rozpad na poszczególne języki romańskie. Określenie to dotyczy jednak wszystkich „powszednich” wariantów języka Rzymian od okresu republiki. Łacina klasyczna i łacina ludowa zawsze współistniały, a pogłębiające się między nimi różnice doprowadziły do wystąpienia zjawiska dyglosji. Określenie „łacina ludowa” z tych samych względów nie może być stosowane z pojęciem „język preromański”, które to dotyczy ostatniego wspólnego stadium dla wszystkich języków romańskich – hipotetycznego i trudnego do umieszczenia w czasie.

Fonetyka i fonologia

Jako że łacina ludowa nie posiadała odmiany „standardowej”, trudno jest przedstawić jej system fonetyczny. Większość informacji o wymowie ludowej pochodzi z analizy porównawczej języków romańskich, a także z traktatów gramatyków późnorzymskich, głównie Appendix Probi. Ważne jest, aby pamiętać, że nie wszystkie cechy łaciny ludowej były w takim samym stopniu obecne we wszystkich jej dialektach.

Samogłoski

Samogłoski utraciły rozróżnienie iloczasowe na rzecz rozróżnienia jakościowego znacznie szybciej, niż w łacinie klasycznej i ostatecznie poddane zostały kilku procesom, które w efekcie zredukowały ilość fonemów wokalicznych z jedenastu do siedmiu w zachodniej części obszaru łacińskojęzycznego, sześciu na wschodzie i pięciu na Sardynii.

Samogłoski zachodniej łaciny ludowej   Przednie Centralne Tylne Przymkn. Ī (Y) /i/   Ū (Y) /u/ Półprzymk. Ē Ĭ /e/   Ō Ŭ /o/ Półotw. Ĕ /ɛ/   Ŏ /ɔ/ Otwarte   Ā Ă /a/

Samogłoski wschodniej łaciny ludowej   Przednie Centralne Tylne Przymkn. Ī (Y) /i/   Ū Ŭ (Y) /u/ Półprzymk. Ē Ĭ /e/   Ō Ŏ /o/ Półotw. Ĕ /ɛ/     Otwarte   Ā Ă /a/

Samogłoski łaciny ludowej na Sardynii   Przednie Centralne Tylne Przymkn. Ī Ĭ (Y) /i/   Ū Ŭ (Y) /u/ Półprzymk. Ē Ĕ /e/   Ō Ŏ /o/ Półotw.       Otwarte   Ā Ă /a/

Istotnym zjawiskiem jest także synkopa i następujące po niej ewentualne uproszczenia grup spółgłoskowych. Ta zmiana była najbardziej konsekwentna na terenach Galii, a najmniej – na wschodzie. W języku francuskim formy niesynkopowane zwykle są wtórnymi zapożyczeniami (cultismes), w języku rumuńskim natomiast formy niesynkopowane pojawiają się w dość podstawowym słownictwie (mascur „prosiak” < MASCŬLU, popor „lud” < PŎPŬLU).

Łacina ludowa a piśmiennictwo

Stadia rozwoju języka łacińskiego
język praitalski	wczesna łacina do 75 p.n.e.	łacina klasyczna 75 p.n.e. — 200 n.e.	późna łacina 200 — 900	łacina średniowieczna 900 — 1300	łacina renesansowa 1300 — 1500	łacina nowożytna 1500 — 1900	łacina współczesna od 1900
		łacina ludowa 75 p.n.e. — ~900 n.e.		języki romańskie od ~900 n.e.
historia łaciny — łacina eklezjastyczna — pronuntiatio restituta — języki italskie
historia języka francuskiego — historia języka hiszpańskiego — historia języka katalońskiego — historia języka oksytańskiego — historia języka portugalskiego — historia języka rumuńskiego — historia języka sardyńskiego — historia języka włoskiego