Język ołłuch

Język ołłuch łłach êgȯłł ołłuch, łłach êgȯłł ołłuk, żongäfêzêz êgȯłł
Sposoby zapisu:	łacińska transkrypcja (na chwilę obecną)
Klasyfikacja:	Gamajskie Pragamajski (†) Starozongepajcki (†) Średniozongepajcki Zongepajcki ludowy Języki wschodniozongepajckie Język ołłuch
Kody
Conlanger–1	ołł. lub ozo.
Lista conlangów

        

Język ołłuch (ołł: łłach êgȯłł ołłuch [ɮäx 'ɛɣuɮ 'oɮyx]/łłach êgȯłł ołłuk [ɮäx 'ɛɣuɮ 'oɮyk] "język tutejszy", także żongäfêzêz êgȯłł ['zonɣæfɛt͡sɛt͡s 'ɛɣuɮ] "język zongepajcki", zon: wazazaz aigoslo ['wɐt͡sɐt͡sɐt͡s 'aɪ̯ɣoslo] "język górski") – język zongepajcki z grupy wschodniozongepajckiej. Jest najbardziej archaicznym i konserwatywnym potomkiem ludowej zongepajszczyzny, różniący się jednak od niej zarówno w fonetyce, jak i gramatyce.

Język ten uniknął trzech wielkich zmian fonetycznych: przejścia łł > sl (cecha wyjątkowa), prelabializacji wschodniozongepajckiej oraz połączenia ƶ-z.

Dzieli się na dwa dialekta: wschodni i zachodni. Oba dialekta są uważane za równe sobie (a więc podaje się np. dwie formy danego wyrazu). Wschodni zawiera więcej innowacji, ale i uniknął całkowitej przesuwki spółgłosek welarnych, zawiera też charakterystyczną wymowę pragammajskiego *q jako t (lub iloczas w wygłosie, ostatecznie długość zanikła). Zachodni jest bardziej podobny do reszty potomków ludowej zongepajszczyzny, zawiera też więcej wpływów języka klasycznego.

Historia

Język ołłuch wywodzi się z dawnego dialektu zongepajckiego. Jego odrębność zaczęła się bardzo wcześnie, ale nie oddalił się aż tak jak dialekt zachodni (który stworzył własną podrodzinę). Dowodem na to jest obecność starozongepajckiej głoski łł [ɮ], a także zachowanie celownika. Rozwijał się dosyć równolegle z innymi dialektami, ale czasami przeprowadzał tam swoje zmiany (przykładowo grupa hj przechodzi w j, a nie w ḱ). Ponadto, odbyła się interwokaliczna spirantyzacja. Pojawiły się tendencje przesuwania [u] do przodu. W konsekwencji często dało [y], jednak zmiana nie zaszła ta w otoczeniu po wargowej i przed welarnymi (są pewne wyjątki od tej reguły). Powstało też nowe [u] jako nieakcentowane krótkie [o]. Dyftongi nie przetrwały presji monoftongicznej.

Sam ołłuch posiada dwa dialekty – zachodni i wschodni. Oba dosyć mocno różnią się w fonetyce, natomiast ich gramatyka jest praktycznie identyczna. Dialekty wschodnie nie przeprowadziły I przesuwki w szeregu spółgłosek welarnych, przez co są identyczne z systemem protogammajskim (i resztą gammajskich), posiada przez to fonemiczne [g]. Zachodnie z kolei uniknęły jedynie przejścia [x] → [kx] (przy jednoczesnym [k] → [x]), ale uzyskały dużo nowych [θ] oraz [ð].

Ponieważ oba dialekty są blisko narzeczy chamskich, częściowo uległy ich wpływowi. Udźwięczniły interwokaliczne f do v, a także wprowadziły allofoniczny przydech dla p, t oraz k, gdy te są w nagłosie będąc akcentowanymi.

Procesa ku ołłuchowi zachodniemu

Pierwsze zmiany

• *ai > e
• *au > o
• *iː > ai
• *i > i
• *uː_W > ai
• *uː > au
• *u > u
• *aː > ɛ
• *a > ɐ
• *ħ > *x
• *-h > *-ð (w ołłuchu bardzo szczątkowo)
• *l > ɫ
• *lː > ɫː
• *r > ɮ

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

• *f > pf
• *θ > tθ
• *s > ts

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

• *p > f
• *t > s
• *k > x
• *q > χ > x

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

• *b > p
• *d > t
• *g > k

Druga przesuwka

• *rː > r
• *ɫː > l
• *jː > jɛj
• *wː > wɐw
• *mː, *mp > b
• *nː, *nt > d

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.

• *d > dzʲ
• *t > tsʲ
• *s > ʃ
• *z > ʒ
• *ts, *tθ > tʃ
• *ð > dʒ
• *ɫ, *l > ʎ (ľ)
• *ɮ > ʒ
• *h, *r > j
• *rj, *hj > j
• *n > ɲ
• *k > ç
• *x > sʲ
• *ɣ > zʲ

Naleciałość ludowa

• *ji- > ī
• *wu- > ū

Podwyższenie spógłosek przy *r

• *ɐr > or
• *ɛr > er

Ludowa przesuwka samogłosek

• *ai > ɛ
• *au > ɔ
• *ɛ > æ

Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego

• *-h > ː
• *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m
• *zs > s/ːs
• *p͡fj > ɧ
• *a- > Ø (nieregularnie)
• *VnV > VrV
• *-f(C) > ː(C)
• *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie)
• *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa)
• *ɫj > ʎj
• *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ
• *ph *th *kh > f θ x
• *xh *ɣh > xː ɣː
• *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów)

Lenicja VCV

• *p > f
• *b > v
• *t > θ
• *d > ð
• *k > x

Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami.

Dalsze zmiany

• *[!W]_u_[!K] > y
• *fT, *xT > θT (gdzie T to spółgłoska przedniojęzykowa twarda)
• *vT, *ɣT > ðT
• depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ (już po f/x > θ i v/ɣ > ð)
• *ʎ > j
• *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ
• *-e > Ø
• *e przed długą > Ø
• *ej > ij
• *ɧ > ʃ
• *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je-
• *jj > dʒ
• wygłosowe *j > dð
• nieakcentowane krótke *o > u
• nieakcentowane krótke *e > i
• *długie samogłoski > krótkie

Procesa ku ołłuchowi wschodniemu

Pierwsze zmiany

• *ai > e
• *au > o
• *iː > ai
• *i > i
• *uː_W > ai
• *uː > au
• *u > u
• *aː > ɛ
• *a > ɐ
• *ħ > *x
• *-h > *-ð (w ołłuchu bardzo szczątkowo)
• *l > ɫ
• *lː > ɫː
• *r > ɮ

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

• *f > pf
• *θ > tθ
• *s > ts

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

• *p > f
• *t > s

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

• *b > p
• *d > t

Druga przesuwka

• *rː > r
• *ɫː > l
• *jː > jɛj
• *wː > wɐw
• *mː, *mp > b
• *nː, *nt > d

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.

• *d > dzʲ
• *t > tsʲ
• *s > ʃ
• *z > ʒ
• *ts, *tθ > tʃ
• *ð > dʒ
• *ɫ, *l > ʎ (ľ)
• *ɮ > ʒ
• *h, *r > j
• *rj, *hj > j
• *n > ɲ
• *k, *g, *q > ç
• *x > sʲ
• *ɣ > zʲ

Naleciałość ludowa

• *ji- > *ī
• *wu- > *ū

Glottalizacja

• *q > *ʔ

Podwyższenie spógłosek przy *r

• *ɐr > or
• *ɛr > er

Ludowa przesuwka samogłosek

• *ai > ɛ
• *au > ɔ
• *ɛ > æ

Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego

• *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m
• *zs > s/ːs
• *p͡fj > ɧ
• *a- > Ø (nieregularnie)
• *VnV > VrV
• *-f(C) > ː(C)
• *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie)
• *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa)
• *ɫj > ʎj
• *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ
• *ph *th *kh > f θ x
• *xh *ɣh > xː ɣː
• *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów)

Lenicja VCV

• *p > f
• *b > v
• *t > θ
• *d > ð
• *k > x
• *g > ɣ

Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami.

Dalsze zmiany

• *[!W]_u_[!K] > y
• depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ
• *ʎ > j
• *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ
• *-h > ː
• *-ʔ > ː
• inne *ʔ > t
• *-e > Ø
• *e przed długą > Ø
• *ej > ij
• *ɧ > ʃ
• *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je-
• nieakcentowane krótke *o > u
• nieakcentowane krótke *e > i
• *jj > dʒ
• *długie samogłoski > krótkie

Fonetyka

Samogłoski

W obu djalektach występują te same samogłoski. Jest ich dziewięć.

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	i • y		u
Półprzymknięte	e		o
Półotwarte	ɛ		ɔ
Otwarte	æ	ä

Samogłoska a, która w większości języków zongepajckich jest wymawiana wyżej ([ɐ] lub [ʌ]), w ołłuchu jest obniżona do [ä]. Tendencje obniżenia były możliwe do zaobserwowania w wszystkich djalektach zongepajckiego ludowego, ale końcowo została głoską wysoką. Jedynie ołłuch obniżył ostatecznie tą głoskę, być może z powodu izolacji tego górskiego regjonu.

Za innowację samogłoską w ołłuchu uważa się podwyższenie dawnych grup *ar *ěr do or er. Powodem dlaczego tak się uznaje jest fakt, że tylko w ołłuchu er < ěr może ulec redukcji do ir gdy nie jest akcentowane.

Spółgłoski

Inaczej jest z spółgłoskami, które się nieco różnią. Tylko w djalekcie wschodnim /g/ to fonem, zaś w zachodnim [g] to allofon /k/. W ołłuchu zachodnim istnieje też [dð] jako wygłosowy allofon /j/.

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Gardłowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p~pʰ	t~tʰ			k~kʰ
	dźwięczne	b	d			g
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	ts • tθ	tʃ
	dźwięczne		dz • dð	dʒ
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	s • θ	ʃ	ç	x	h
	dźwięczne	v	z • ð	ʒ		ɣ
Drżące			r
Boczne, Półsamogłoski			ɫ	l • ɮ	j	w

Uwagi:

• Spółgłoski p, t, k gdy są w nagłosie i pada na nie akcent, otrzymują allofoniczny przydech. To cecha częściowo zapożyczona z języka prachamskiego, gdzie w miejsce pragammajskiej opozycji dźwięczna-bezdźwięczna pojawiła się opozycja bezprzydechowa-przydechowa.
• Spółgłoski [k] [g] [x] [ɣ] przed samogłoskami przednimi często są lekko palatalizowane do [kʲ] [gʲ] [xʲ] [ɣʲ], dodatkowo powstałe w ten sposób [ɣʲ] może przechodzić w [j].
• Pozycje spółgłosek mogą być różne w dialekcie wschodnim i zachodnim.

Transkrypcja

a

ä

b

d

ð

dz

dž

e

ê

ė

f

g

ǧ

h

ch

i

j

k

ḱ

[ä]

[æ]

[b]

[d]

[ð]

[d͡z]

[d͡ʒ]

[e]

[ɛ]

[i]

[f]

[ɣ]

[g]

[h]

[x]

[i]

[j~dð]

[k]

[ç]

l

ľ

ł

łł

m

n

ň

o

ô

ȯ

p

pf

r

s

š

sz

šz

t

u

[l]

[j~dð]

[ɫ]

[ɮ]

[m]

[n]

[ɲ]

[o]

[ɔ]

[u]

[p]

[p͡f]

[r]

[s]

[ʃ]

[z]

[ʒ]

[t]

[y]

v

w

z

ƶ

ž

ż

þ

[v]

[w]

[t͡s]

[t͡θ]

[t͡ʃ]

[z]

[θ]

Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðächė/ðägė [ðæxi]/[ðæɣi] "ofiara" (dopełniacz: ðächėwo/ðägėwo, teoretyczne **ðächi/ðägi miałoby chwormę **ðächiwi/ðägiwi). Zapis j oraz ľ oparty jest na etymologji. Litera ǧ występuje tylko w wschodnich djalektach.

Gramatyka

Alternacje

Harmonia samogłoskowa

Harmonia jest niemal identyczna z literackim zongepajckim:

Ostatnia samogłoska słowa	Pierwsza samogłoska sufiksu
	krótka (_)	długa (_²)
i, ê	i	ê
u, ȯ, ô	u, ȯ	ô
o, ȯ, e, ė	ȯ	ė
	o	e
a, ä	a	ä

Inne alternacje

Występują następujące alternacje spółgłosek w różnych sytuacjach:

• f > v interwokalicznie
• n > r interwokalicznie
• łł > r w złożeniach łł+łł

A także alternacja samogłoskowa:

• u > ȯ przed welarnymi

Przedimek

W ołłuchu występuje przedimek określony łłach. Używa się go rzadziej niż pragammajskie *raħ, przede wszystkim nie występuje w nazwach własnych. Często lubi też być "gubiony" w szybkiej mowie, a także w poezji.

Rzeczownik

Deklinacja

Rzeczownik w ołłuchu odmienia się przez siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, miejscownik, allatyw i ablatyw.

Deklinacja
Przypadek	L. Pojedyncza		L. Podwójna		L. Mnoga
	Samogłoskowa	Spółgłoskowa	Samogłoskowa	Spółgłoskowa
Mianownik	–ø		–ja	–_ja	–łł_
Dopełniacz	–w_	–_	–jô	–_jô	–łł_zô
Celownik	–w_ł	–_ł	–jôł	–_jôł
Biernik	–j_z	–_z	–j	–_j	–łł_z
Miejscownik	–hä		–jahä	–_jahä	–łł_zhä
Ablatyw	–chu, –ku	–_chu, –_ku	–jach, –jak	–_jach, –_jak	–łł_ch, –łł_k
Allatyw	–kȯch, –ǧȯk	–ȯch, –ȯk	–jak, –jaǧ	–_jak, –_jaǧ	–łł_k, –łł_ǧ

Dochodzi do następujących alternacyj:

• Słowa kończące się na -łł w liczbie mnogiej zamiast [ɮː] otrzymują [r], np. êgȯłł - êgȯrȯ (język - języki);
• Głoska f pomiędzy samogłoskami udźwięcznia się do v np. sijaf-sijavał (ogon-ogonowi);
• Głoska n między samogłoskami ulega rotacyzmowi do r np. firun-firuruz (deska-deskę).

Niektóre rzeczowniki kończące się się na samogłoski odmieniają się według końcówek po spółgłoskach, wstawiając między nimi -h-.

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe podobnie jak rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, ale nieregularnie.

Dialekt zachodni

Przypadek	go (ja)	łê (ty)	pe (on)	ajäja (my du.)	ujäja (wy du.)	chaðȯ (oni du.)	šzipfa (my)	ôłł (wy)	cha (oni)
Mianownik	go	łê	pe	ajäja	ujäja	chaðȯ	šzipfa	ôłł	cha
Dopełniacz	gawa	łêw	pawa	ajäjô	ujäjô	chaðȯw	šzipfô	ôłłô	chô
Celownik	goł	ĺiwił	pawił	ajäjał	ujäjał	chaðȯł	šzipfał	ôłłuł	chał
Biernik	goz	łêz	päjaz	ajäj	ujäj	chadziz	šzipfiz	zêłł	siz
Miejscownik	gohä	łêhä	pehä	ajäjahä	ujäjahä	chaðȯhä	šzipfahä	hôłł	chahä
Ablatyw	gochu	łêchu	pechu	ajäjach	ujäjach	chaðȯchu	šzipfachu	ôłłu	chachu
Allatyw	gochȯch	łêchȯch	pechȯch	šajäjak	ujäjak	chaðȯchȯch	šzipfachȯch	ôłłȯch	chachȯch

Dialekt wschodni

Przypadek	go (ja)	łê (ty)	pe (on)	ajäja (my du.)	ujäja (wy du.)	taðȯ (oni du.)	šzipfa (my)	ôłł (wy)	ta (oni)
Mianownik	go	łê	pe	ajäja	ujäja	taðȯ	šzipfa	ôłł	ta
Dopełniacz	gawa	łêw	pawa	ajäjô	ujäjô	taðȯw	šzipfô	ôłłô	tô
Celownik	goł	ĺiwił	pawił	ajäjał	ujäjał	taðȯł	šzipfał	ôłłuł	tał
Biernik	goz	łêz	päjaz	ajäj	ujäj	tadziz	šzipfiz	zêłł	ḱiz
Miejscownik	gohä	łêhä	pehä	ajäjahä	ujäjahä	taðȯhä	šzipfahä	hôłł	tahä
Ablatyw	gochu	łêchu	pechu	ajäjak	ujäjak	taðȯchu	šzipfachu	ôłłu	tachu
Allatyw	gogȯk	łêgȯk	pegȯk	šajäjaǧ	ujäjaǧ	taðȯgȯk	šzipfagȯk	ôłłȯk	tagȯk

Liczebniki

To co odróżnia ołłuch od większości języków zongepajckich, to zamiana oryginalnego systemu dziesiątkowego systemem dwunastkowym - oznaczało to że podstawą stała się liczba 12.

Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do liczebnika głównego sufiks -(_)n.

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	haszłłu	haszłłun
2	ƶałłu	ƶałłun
3	džiðu	džiðun
4	äzȯ	äzȯn
5	chałłga/kałłga	chałłgan/kałłga
6	nêra	nêran
7	zoch*	zogȯn
8	wełł	wełłȯn
9	päla	pälan
10	ƶałłuchałłga	ƶałłuchałłgan
11	džiðušėłł	džiðušėłłȯn
12	afäg	afägan
24	ƶałłi	ƶałłin
36	džirwi	džirwin
48	wiswi	wiswin
60	chałłgowa/chałłgowan	kałłgowa/kałłgowan
72	nêrowa	nêrowan
84	zosziw	zosziwin
96	wesľiw	wesľiwin
108	pěľiw	pěľiwin
120	zěpfjaslo	zěpfjaslan
1000	adôvär	adôväran
1200	ðanchȯ/ðankȯ	ðanchȯn/ðankȯn

• forma z nieregularnym ubezdźwięcznieniem dominuje, jednak u starszych osób występuje też regularna forma zog.