Język nowowertyński

Język nowowertyński Vertìlaurhonh
Sposoby zapisu:	Kyon: Pismo wertyńskie Ziemia: Alfabet łaciński
Typologia:	aglutynacyjno-fleksyjny, OSV / VOS
Faktycznie
Utworzenie:	F1req w 2021
Najnowsza wersja:	1.0
Kody
Conlanger–1	nwer.
W Kyon
Używany w :	Wertynia (urzędowy)
Klasyfikacja:	Języki wertyńskie
Przykład
??? ???
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język nowowertyński (nwer. Vertìlaurhonh [ʋɘːˈtɛi̯.lɛu̯.ʀɒ̃ŋ]) — język z rodziny języków...

W artykule opisany jest dialekt z okolic Tuthāsháken, który powszechnie stosowany jest jako język wertyńskiej literatury.

Fonologia

Samogłoski

---

W języku nowowertyńskim występuje 12 fonemów samogłoskowych.

	Przednie		Centralne		Tylne
	Krótkie	Długie	Krótkie	Długie	Krótkie	Długie
Przymknięte	y	iː				uː
Półprzymknięte	e		ɘ		o
Półotwarte	ɛ • œ	ɛː				ɔː
Otwarte					ɒ	ɒː

• Przed głoskami stojącymi w nagłosie występuje zwarcie krtaniowe.

Alofony

• Fonemy /y/ i /iː/ po spółgłoskach zwarto-szczelinowych realizowane są jako [ʏ] i [ɪː].
• Fonem /ɘ/ w pozycji wygłosowej realizowany jest jako [ə].
• Fonemy /e/, /o/ i /uː/ w okolicy spółgłoski podniebiennej realizowany jest jako [e̞], [o̞] i [ʉː].
• Fonem /o/ w pozycji wygłosowej realizowany jest jako [ʊ].
• Fonemy przed spółgłoskami nosowymi realizowane są z nasalizacją, np. /ɛn/ → [ɛ̃n].

Dyftongi

W języku nowowertyńskim występuje 6 dyftongów.

• ai - [ɛi̯] jak w xáitap [ˈxɛi̯.tɛp] (słońce; raj);
• au - [ɛu̯] jak w laúrhonh [ˈlɛu̯.ʀɒ̃ŋ] (mowa);
• ei - [ɘi̯] jak w veínev [ˈʋɘĩ̯.nɘʋ] (prosty śpiewak);
• eu - [ɘu̯] jak w aceúkhuō [ʔɛˈcɘu̯.kʰɔː] (chcieć);
• uoi - [oi̯] jak w muoítsūkh [ˈmoi̯.t͡suːkʰ] (dobry);
• uou - [ou̯] jak w shuoulāsh [ʃou̯ˈlɛːʃ] (wojownik);

Występuje alternatywny zapis ze względu na źródłosłów.

• ì - [ɛi̯] jak w...
• ò - [ɛu̯] jak w kyòtonh [ˈt͡ʃɛu̯.tɒ̃ŋ] (miłość);
• ù - [ou̯] jak w...

Spółgłoski

---

W języku nowowertyńskim występuje 29 spółgłosek.

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe
Nosowe		m	n		ɲ	ŋ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t		c	k	q
	przydechowe	pʰ	tʰ			kʰ
Szczelinowe			θ	ʃ	ç	x	χ
Afrykaty			t͡s • t͡ʃ		c͡ç
Półotwarte		ʋ			j	w
Drżące		ʙ					ʀ
Boczne			l • ɫ		ʎ	ʟ

Alofony

• Fonem /ɫ/ przed samogłoską /ɛ/ realizowany jest jako [l].
• Zbitka /tn/ realizowana jest w jako [nn].
• Fonemy /ɫ/ i /l/ w wygłosie sylaby realizowany jest jako [ː].

Struktura sylaby

---

W języku nowowertyńskim maksymalna dopuszczalna sylaba to (C)(C)V(C)(C), gdzie:

• C – dowolna spółgłoska.
• V – dowolna samogłoska lub dyftong.

Akcent

---

W języku nowowertyńskim występuje akcent ruchomy, choć najczęściej można go usłyszeć na przedostatniej sylabie. Akcent oznacza się przy pomocy akutu bądź grawisa w konkretnych sytuacjach. Samogłoski [iː], [ɒː] oraz [uː], kiedy pada na nie akcent, dyftongizują się do [ɛi̯], [ɛu̯] i [ou̯].

Pismo

Do zapisu języka nowowertyńskiego używa się rodzimego alfabetu zwanego ????, ajdyniriańskiego r̄agulu, jednak obecnie został on w większości wyparty przez rodzimy alfabet, oraz alfabetem łacińskim.

Zapis łaciński

---

W zapisie łacińskim języka nowowertyńskiego stosuje się 29 liter oraz 15 dwuznaków.

a	ā	b	c	cc	ç	e	h	i	ī	ì
[ɛ]	[ɛː]	[ʙ]	[c]	[c͡ç]	[ç]	[ɘ]	[χ]	[e]	[iː]	[ɛi̯]
y	k	kh	ky	l	lh	ly	m	n	nh	ny
[j]	[k]	[kʰ]	[t͡ʃ]	[ɫ]	[ʟ]	[ʎ]	[m]	[n]	[ŋ]	[ɲ]
o	ō	ò	oe	p	ph	q	r	rh	s	sh
[ɒ]	[ɒː]	[ɛu̯]	[œ]	[p]	[pʰ]	[q]	[l]	[ʀ]	[θ]	[ʃ]
t	th	ts	u	ū	ù	uo	uō	v	w	x
[t]	[tʰ]	[t͡s]	[y]	[uː]	[ou̯]	[o]	[ɔː]	[ʋ]	[w]	[x]

• Litery <h> oraz <x> przed spółgłoską /j/ nie są wymawiane.

---

Gramatyka

Rzeczownik

---

Zdrobnienie

W języku nowowertyńskim zdrobnienie tworzy się poprzez dodanie partykuły "tā" przed wyrazem.

• laúrhonh (mowa) → tā laúrhonh (mówka);
• phuotāsh (kucharz) → tā phuótāsh (kucharczyk);

Poza użyciem w stosunku do rzeczy mniejszych niż podstawowe używa się zdrobnień do rzeczy bądź osób, do których żywimy przyjazne uczucia. W mowie potocznej formy zdrobnione praktycznie wyparły formy podstawowe, a brak ich użycia może być uznany za wyraz oschłości wobec rozmówcy. Użycie zdrobnienia wobec wysoko postawionych osób, czy też w oficjalnych sytuacjach, może być odebrane jako brak szacunku.

Odmiana przez przypadki

W języku nowowertyńskim występuje zestaw ośmiu przypadków: mianownika, dopełniacza, biernika, ablatywu, allatywu, inesywu, przyimkowego i wołacza. Słowa odmienia się poprzez dodanie odpowiedniego przyrostka do rdzenia. W przypadku, kiedy po rdzeniu stoi już jakiś przyrostek, to przyrostek przypadkowy stawia się przed nim.

	Przyrostek
Mianownik	-(y)ap / –	xáitap słońce; raj	veināsh śpiewak
Dopełniacz	-(y)ūl	xáitūl słońca; raju	veinùlāsh śpiewaka
Biernik	-(y)oq	xáitoq słońce; raj	veinóqāsh śpiewaka
Ablatyw	-(y)es	xáites od słońca; od raju	veinésāsh od śpiewaka
Allatyw	-(y)āk	xáitāk do słońca; do raju	veinākāsh do śpiewaka
Inesyw	-(y)im	xáitim w słońcu; w raju	veinimāsh w śpiewaku
Przyimkowy*	-(y)ōt	xáitōt (przy) słońcu; (przy) raju	veinòtāsh (przy) śpiewaku
Wołacz	-(y)al	xáital słońce!; raju!	veinálāsh śpiewaku!

• – łączy się z różnymi przyimkami, np. Vávu veinòtāsh (przed śpiewakiem).

Liczba

W języku nowowertyńskim liczbę rzeczownika tworzy się poprzez dodanie przedrostka z łącznikiem pomiędzy nim a rdzeniem słowa.

	Przedrostek
Zerowa	çon-	çon-laúrhonh żadna mowa
Pojedyncza	–	laúrhonh mowa
Mnoga	xet-	xet-laúrhonh mowy
Absolutna	vay-	vay-laúrhonh wszystkie mowy

Jeśli przed rzeczownikiem stoi partykuła, przykładowo zdrabniająca, to przedrostek przykleja się do niej.

Określność

Rzeczownik posiada dwie formy: Formę określoną oraz nieokreśloną. Forma nieokreślona jest jednoznaczna z formą podstawową rzeczownika. Formę określoną tworzy się poprzez postawienie przed rzeczownikiem partykuły "wō". Jeśli przed rzeczownikiem stoi inna partykuła, to wtedy określnik przyjmuję formę "woh" i przykleja się do niej.

• phuotāsh (jakiś kucharz) → wō phuótāsh (ten kucharz);
• tā ruosāsh (jakiś piekarzyk) → wohtā ruósāsh (ten piekarzyk);

Jeśli rzeczownik jest w innej liczbie niż pojedyncza, to po nim jeszcze dodaje się sufiks "-e".

• coélnonh (jakiś spokój) → wō xet-coélnonhe (te spokoje);

Czasownik

---

Bezokolicznik

W języku nowowertyńskim bezokolicznik tworzy się poprzez dodanie zrostków "a(h)-" oraz "-(y)uo" do rdzenia.

• tuth- (władać) → atúthuo;
• kyòt- (kochać) → akyòtuo;

W czasownikach drugiej koniugacji przyrostek "-(y)uo" przyjmuję formę "-(h)uō".

• ceukh- (chcieć) → aceúkhuō;
• shuoul- (walczyć) → ashuoúluō;

Odmiana przez osoby

W języku nowowertyńskim czasowniki odmieniają się poprzez dodanie odpowiedniego przyrostka.

Występują dwie główne koniugacje: krótka i długa.

Osoba	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Liczba absolutna
I.	-(y)ish alaúrhish	-(y)eu alaúrheu	-(y)ū alaúrhū
II.	-(y)ā alaúrhā	-(y)ait alaúrhait	-(y)oe alaúrhoe
III.	-(y)em alaúrhem	-(y)ar alaúrhar	-(y)on alaúrhon

Przykład pierwszej koniugacji – krótkiej: alaúrhuo (mówić).

Osoba	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Liczba absolutna
I.	-(h)ishi ashuoulyíshi	-(h)euh ashuoúleuh	-(h)ūh ashuoúlūh
II.	-(h)āh ashuoúlāh	-(h)aita ashuoulaíta	-(h)oeh ashuoúloeh
III.	-(h)eme ashuouléme	-(h)ara ashuoulára	-(h)ono ashuoulóno

Przykład drugiej koniugacji – długiej: ashuoúluō (walczyć).

W mowie potocznej możliwe są jeszcze jedna uproszczona odmiana czasownika, którą można zastosować wobec czasowników obu powyższych koniugacji.

Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Liczba absolutna
-(h)āma aveināma	-(h)āme aveināme	-(h)āmu aveināmu

W tej odmianie należy dodać zaimek osobowy po czasowniku.

Skracanie "być"

W mowie potocznej często dochodzi do skracania czasownika "być" w czasie teraźniejszym.

Wypada "ara-", a w to miejsce wskakuje zaimek oddzielony od rdzenia apostrofem.

• aravéyish → var'véyish;
• aravéyā → nō'véyā;
• aravéyem → she'véyem;

Skrócone formy także często łączą się z rzeczownikami.

• Phuotāsh'véyish – Jestem kucharzem;

Negacja czasownika

W języku nowowertyńskim negację czasownika tworzy się poprzez przeniesienie akcentu na pierwszą sylabę.

• aphuótā [ʔɛˈpʰo.tɛː] (gotujesz) → àphuotā [ˈʔɛː.pʰo.tɛː] (nie gotujesz);
• aceukhíshi [ʔɛ.cɘu̯ˈkʰe.ʃe] (chcę) → àceukhishi [ˈʔɛː.cɘu̯.kʰe.ʃe] (nie chcę);

Czasy

W języku nowowertyńskim występują 4 czasy: czas teraźniejszy, przyszły, przeszły oraz zaprzeszły. Tworzy się je dodając odpowiedni przedrostek przed rdzeniem.

Czas	Przedrostek	Przykład	Znaczenie
Imperfekt	uo-	uokyòtish uolaúrhish uolòkhish	kochałem mówiłem tworzyłem
Aoryst	no-	nowátnish nolaúrhish nolòkhish	kochałem powiedziałem stworzyłem
Teraźniejszy	a-	awátnish alaúrhish alòkhish	przepraszam mówię tworzę
Przyszły I	su-	suwátnish sulaúrhish sulòkhish	będę przepraszał będę mówił będę tworzył
Przyszły II	te-	tewátnish telaúrhish telòkhish	przeproszę powiem stworzę

Tryby czasownika

W języku nowowertyńskim występują 4 tryby: tryb oznajmujący, potencjalny, przypuszczający oraz rozkazujący. Tworzy się je dodając odpowiedni przyrostek po rdzeniu.

Tryb	Przyrostek	Przykład	Znaczenie
Oznajmujący	—	akyòtā alaúrhā ashuouléya	kochasz mówisz walczysz
Potencjalny	oma	akyōtomáyā alauromáyā ashuoulomáheya	może kochasz może mówisz może walczysz
Przypuszczający	ahu	tekyōtahúyā telaurhahúyā teshuoulahúheya	kochałbyś mówiłbyś walczyłbyś
Rozkazujący	edo	akyōtedóyā alaurhedóyā ashuouledóheya	kochaj (ty) mów (ty) walcz (ty)
Życzący	uka	akyōtukáyā alaurhukáyā ashuoulukáheya	obyś kochał obyś mówił obyś walczył

Przymiotnik

---

W języku nowowertyńskim przymiotnik tworzy się poprzez dodanie przyrostku "-(h)ūkh" po rdzeniu lub po innym przyrostku, jeśli takowy stoi po rdzeniu. W przypadku liczby przymiotniki odmieniają się tak jak rzeczowniki.

Stopniowanie przymiotników

Występują cztery stopnie przymiotników: równy, wyższy, najwyższy względny i najwyższy bezwzględny. Dwa ostatnie różnią się tym, że najwyższy względny odnosi się do niekoniecznie czegoś obiektywnie długiego, tylko np. najdłuższej gałęzi danego drzewa, natomiast najwyższy bezwzględny charakteryzuje się obiektywnie dużą długością. Stopień wyższy tworzy się poprzez dodanie przedrostka "tsī-", najwyższy względny za pomocą przedrostka "me-", zaś najwyższy bezwzględny przedrostkiem "an-".

Stopień równy:

• coélnūkh — spokojny
• sháyūkh — wielki
• muoítsūkh — dobry

Stopień wyższy:

• tsīcoélnūkh — spokojniejszy
• tsīsháyūkh — większy
• tsīmuoítsūkh — lepszy

Stopień najwyższy względny:

• mecoélnūkh — najspokojniejszy
• mesháyūkh — największy
• memuoítsūkh — najlepszy

Stopień najwyższy bewzględny:

• ancoélnūkh — bardzo spokojny
• ansháyūkh — bardzo wielki
• anmuoítsūkh — bardzo dobry

Negacja przymiotników

Nie występuje klasyczne rozróżnienie między przymiotnikami, np. dobry : zły. Drugą formę tworzy się poprzez dodanie po przymiotniku negującej partykuły "tho".

• sháyūkh (wielki) → shayūkh tho (mały);
• muoítsūkh (dobry) → muoitsūkh tho (zły);

Odmiana przez przypadki

Przymiotniki w języku nowowertyńskim odmieniają się podobnie do rzeczowników, czyli przez dodanie odpowiedniego przyrostka po rdzeniu słowa.

	Przyrostek
Mianownik	—	sháyūkh wielki	coélnūkh dobry
Dopełniacz	-(h)ar	shayárūkh wielkiego	coelnárūkh spokojnego
Biernik	-(h)eth	shayéthūkh wielkiego	coelnéthāsh spokojnego
Ablatyw	-(h)ōl	shayòlūkh od wielkiego	coelnòlūkh od spokojnego
Allatyw	-(h)uky	shayúkyūkh do wielkiego	coelnúkyūkh do spokojnego
Inesyw	-(h)uop	shayuópūkh w wielkim	coelnuópūkh w spokojnym
Przyimkowy	-(h)ūts	shayùtsūkh wielkiego	coelnùtsūkh spokojnego
Wołacz	-(h)ily	shayílyūkh wielki!	coelnílyūkh spokojny!

Słowotwórstwo

---

• -āsh / -yāsh

Przyrostek "-āsh" tworzy nazwy zawodów, specjalizacji.

tuth- (władać) → tuthāsh (władca, król);

shuoul- (walczyć) → shuoulāsh (wojownik);

• -ev / -yev

Przyrostek "-ev" tworzy wykonawcę danej czynności, który wyróżnia się amatorszczyzną.

vein- (śpiewać) → veínev (prosty śpiewak);

phuot- (gotować) → phuótev (prosty kucharz);

• -ken / -aken

Przyrostek "-ken" tworzy rzeczownik o znaczeniu miasta czegoś.

kyòtonh (miłość) → kyōtónhaken (Miasto Miłości);

veināsh (śpiewak) → veināsháken (Miasto Śpiewaków);

• -ī / -yī, -et / -yet

Przyrostki "-ī" oraz "-et" tworzą nazwę członka danego narodu lub społeczności.

vért- (wspaniały, Wert) → Vértī (Wert);

"-et" może być stosowane wymiennie, lecz może być uznane za pogardliwe.

• -onh / -yonh

Przyrostek "-onh" tworzy rzeczowniki abstrakcyjne.

kyòt- (kochać) → kyòtonh (miłość);

tuth- (władać) → túthonh (władza);

• -ūnt / -yūnt

Przyrostek "-ūnt" tworzy rzeczowniki opisujące miejsca związane z danym zawodem.

ruos- (piec) → ruósūnt (piekarnia);

phuot- (gotować) → phuótūnt (jadłodajnia);