Język nowowertyński
| Język nowowertyński Vertìlaurhonh | |
|---|---|
| Sposoby zapisu: | Kyon: Pismo wertyńskie Ziemia: Alfabet łaciński |
| Typologia: | aglutynacyjno-fleksyjny, OSV / VOS |
| Faktycznie | |
| Utworzenie: | F1req w 2021 |
| Najnowsza wersja: | 1.0 |
| Kody | |
| Conlanger–1 | nwer. |
| W Kyon | |
| Używany w : | Wertynia (urzędowy) |
| Klasyfikacja: | Języki wertyńskie |
| Przykład | |
| ??? ??? | |
| Lista conlangów | |
|
Zobacz też słownik tego języka. |
Język nowowertyński (nwer. Vertìlaurhonh [ʋɘːˈtɛi̯.lɛu̯.ʀɒ̃ŋ]) — język z rodziny języków...
W artykule opisany jest dialekt z okolic Tuthāsháken, który powszechnie stosowany jest jako język wertyńskiej literatury.
Fonologia
Samogłoski
W języku nowowertyńskim występuje 12 fonemów samogłoskowych.
| Przednie | Centralne | Tylne | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Krótkie | Długie | Krótkie | Długie | Krótkie | Długie | |
| Przymknięte | y | iː | uː | |||
| Półprzymknięte | e | ɘ | o | |||
| Półotwarte | ɛ • œ | ɛː | ɔː | |||
| Otwarte | ɒ | ɒː | ||||
- Przed głoskami stojącymi w nagłosie występuje zwarcie krtaniowe.
Alofony
- Fonemy /y/ i /iː/ po spółgłoskach zwarto-szczelinowych realizowane są jako [ʏ] i [ɪː].
- Fonem /ɘ/ w pozycji wygłosowej realizowany jest jako [ə].
- Fonemy /e/, /o/ i /uː/ w okolicy spółgłoski podniebiennej realizowany jest jako [e̞], [o̞] i [ʉː].
- Fonem /o/ w pozycji wygłosowej realizowany jest jako [ʊ].
- Fonemy przed spółgłoskami nosowymi realizowane są z nasalizacją, np. /ɛn/ → [ɛ̃n].
Dyftongi
W języku nowowertyńskim występuje 6 dyftongów.
- ai - [ɛi̯] jak w xáitap [ˈxɛi̯.tɛp] (słońce; raj);
- au - [ɛu̯] jak w laúrhonh [ˈlɛu̯.ʀɒ̃ŋ] (mowa);
- ei - [ɘi̯] jak w veínev [ˈʋɘĩ̯.nɘʋ] (prosty śpiewak);
- eu - [ɘu̯] jak w aceúkhuō [ʔɛˈcɘu̯.kʰɔː] (chcieć);
- uoi - [oi̯] jak w muoítsūkh [ˈmoi̯.t͡suːkʰ] (dobry);
- uou - [ou̯] jak w shuoulāsh [ʃou̯ˈlɛːʃ] (wojownik);
Występuje alternatywny zapis ze względu na źródłosłów.
- ì - [ɛi̯] jak w...
- ò - [ɛu̯] jak w kyòtonh [ˈt͡ʃɛu̯.tɒ̃ŋ] (miłość);
- ù - [ou̯] jak w...
Spółgłoski
W języku nowowertyńskim występuje 29 spółgłosek.
| Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Języczkowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | ɲ | ŋ | |||
| Zwarte | bezdźwięczne | p | t | c | k | q | |
| przydechowe | pʰ | tʰ | kʰ | ||||
| Szczelinowe | θ | ʃ | ç | x | χ | ||
| Afrykaty | t͡s • t͡ʃ | c͡ç | |||||
| Półotwarte | ʋ | j | w | ||||
| Drżące | ʙ | ʀ | |||||
| Boczne | l • ɫ | ʎ | ʟ | ||||
Alofony
- Fonem /ɫ/ przed samogłoską /ɛ/ realizowany jest jako [l].
- Zbitka /tn/ realizowana jest w jako [nn].
- Fonemy /ɫ/ i /l/ w wygłosie sylaby realizowany jest jako [ː].
Struktura sylaby
W języku nowowertyńskim maksymalna dopuszczalna sylaba to (C)(C)V(C)(C), gdzie:
- C – dowolna spółgłoska.
- V – dowolna samogłoska lub dyftong.
Akcent
W języku nowowertyńskim występuje akcent ruchomy, choć najczęściej można go usłyszeć na przedostatniej sylabie. Akcent oznacza się przy pomocy akutu bądź grawisa w konkretnych sytuacjach. Samogłoski [iː], [ɒː] oraz [uː], kiedy pada na nie akcent, dyftongizują się do [ɛi̯], [ɛu̯] i [ou̯].
Pismo
Do zapisu języka nowowertyńskiego używa się rodzimego alfabetu zwanego ????, ajdyniriańskiego r̄agulu, jednak obecnie został on w większości wyparty przez rodzimy alfabet, oraz alfabetem łacińskim.
Zapis łaciński
W zapisie łacińskim języka nowowertyńskiego stosuje się 29 liter oraz 15 dwuznaków.
| a | ā | b | c | cc | ç | e | h | i | ī | ì |
| [ɛ] | [ɛː] | [ʙ] | [c] | [c͡ç] | [ç] | [ɘ] | [χ] | [e] | [iː] | [ɛi̯] |
| y | k | kh | ky | l | lh | ly | m | n | nh | ny |
| [j] | [k] | [kʰ] | [t͡ʃ] | [ɫ] | [ʟ] | [ʎ] | [m] | [n] | [ŋ] | [ɲ] |
| o | ō | ò | oe | p | ph | q | r | rh | s | sh |
| [ɒ] | [ɒː] | [ɛu̯] | [œ] | [p] | [pʰ] | [q] | [l] | [ʀ] | [θ] | [ʃ] |
| t | th | ts | u | ū | ù | uo | uō | v | w | x |
| [t] | [tʰ] | [t͡s] | [y] | [uː] | [ou̯] | [o] | [ɔː] | [ʋ] | [w] | [x] |
- Litery <h> oraz <x> przed spółgłoską /j/ nie są wymawiane.
R̄agul
Gramatyka
Rzeczownik
Zdrobnienie
W języku nowowertyńskim zdrobnienie tworzy się poprzez dodanie partykuły "tā" przed wyrazem.
- laúrhonh (mowa) → tā laúrhonh (mówka);
- phuotāsh (kucharz) → tā phuótāsh (kucharczyk);
Poza użyciem w stosunku do rzeczy mniejszych niż podstawowe używa się zdrobnień do rzeczy bądź osób, do których żywimy przyjazne uczucia. W mowie potocznej formy zdrobnione praktycznie wyparły formy podstawowe, a brak ich użycia może być uznany za wyraz oschłości wobec rozmówcy. Użycie zdrobnienia wobec wysoko postawionych osób, czy też w oficjalnych sytuacjach, może być odebrane jako brak szacunku.
Odmiana przez przypadki
W języku nowowertyńskim występuje zestaw ośmiu przypadków: mianownika, dopełniacza, biernika, ablatywu, allatywu, inesywu, przyimkowego i wołacza. Słowa odmienia się poprzez dodanie odpowiedniego przyrostka do rdzenia. W przypadku, kiedy po rdzeniu stoi już jakiś przyrostek, to przyrostek przypadkowy stawia się przed nim.
| Przyrostek | |||
|---|---|---|---|
| Mianownik | -(y)ap / – | xáitap słońce; raj |
veināsh śpiewak |
| Dopełniacz | -(y)ūl | xáitūl słońca; raju |
veinùlāsh śpiewaka |
| Biernik | -(y)oq | xáitoq słońce; raj |
veinóqāsh śpiewaka |
| Ablatyw | -(y)es | xáites od słońca; od raju |
veinésāsh od śpiewaka |
| Allatyw | -(y)āk | xáitāk do słońca; do raju |
veinākāsh do śpiewaka |
| Inesyw | -(y)im | xáitim w słońcu; w raju |
veinimāsh w śpiewaku |
| Przyimkowy* | -(y)ōt | xáitōt (przy) słońcu; (przy) raju |
veinòtāsh (przy) śpiewaku |
| Wołacz | -(y)al | xáital słońce!; raju! |
veinálāsh śpiewaku! |
- – łączy się z różnymi przyimkami, np. Vávu veinòtāsh (przed śpiewakiem).
Liczba
W języku nowowertyńskim liczbę rzeczownika tworzy się poprzez dodanie przedrostka z łącznikiem pomiędzy nim a rdzeniem słowa.
| Przedrostek | ||
|---|---|---|
| Zerowa | çon- | çon-laúrhonh żadna mowa |
| Pojedyncza | – | laúrhonh mowa |
| Mnoga | xet- | xet-laúrhonh mowy |
| Absolutna | vay- | vay-laúrhonh wszystkie mowy |
Jeśli przed rzeczownikiem stoi partykuła, przykładowo zdrabniająca, to przedrostek przykleja się do niej.
Określność
Rzeczownik posiada dwie formy: Formę określoną oraz nieokreśloną. Forma nieokreślona jest jednoznaczna z formą podstawową rzeczownika. Formę określoną tworzy się poprzez postawienie przed rzeczownikiem partykuły "wō". Jeśli przed rzeczownikiem stoi inna partykuła, to wtedy określnik przyjmuję formę "woh" i przykleja się do niej.
- phuotāsh (jakiś kucharz) → wō phuótāsh (ten kucharz);
- tā ruosāsh (jakiś piekarzyk) → wohtā ruósāsh (ten piekarzyk);
Jeśli rzeczownik jest w innej liczbie niż pojedyncza, to po nim jeszcze dodaje się sufiks "-e".
- coélnonh (jakiś spokój) → wō xet-coélnonhe (te spokoje);
Czasownik
Bezokolicznik
W języku nowowertyńskim bezokolicznik tworzy się poprzez dodanie zrostków "a(h)-" oraz "-(y)uo" do rdzenia.
- tuth- (władać) → atúthuo;
- kyòt- (kochać) → akyòtuo;
W czasownikach drugiej koniugacji przyrostek "-(y)uo" przyjmuję formę "-(h)uō".
- ceukh- (chcieć) → aceúkhuō;
- shuoul- (walczyć) → ashuoúluō;
Odmiana przez osoby
W języku nowowertyńskim czasowniki odmieniają się poprzez dodanie odpowiedniego przyrostka.
Występują dwie główne koniugacje: krótka i długa.
| Osoba | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | Liczba absolutna |
|---|---|---|---|
| I. | -(y)ish alaúrhish |
-(y)eu alaúrheu |
-(y)ū alaúrhū |
| II. | -(y)ā alaúrhā |
-(y)ait alaúrhait |
-(y)oe alaúrhoe |
| III. | -(y)em alaúrhem |
-(y)ar alaúrhar |
-(y)on alaúrhon |
Przykład pierwszej koniugacji – krótkiej: alaúrhuo (mówić).
| Osoba | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | Liczba absolutna |
|---|---|---|---|
| I. | -(h)ishi ashuoulyíshi |
-(h)euh ashuoúleuh |
-(h)ūh ashuoúlūh |
| II. | -(h)āh ashuoúlāh |
-(h)aita ashuoulaíta |
-(h)oeh ashuoúloeh |
| III. | -(h)eme ashuouléme |
-(h)ara ashuoulára |
-(h)ono ashuoulóno |
Przykład drugiej koniugacji – długiej: ashuoúluō (walczyć).
W mowie potocznej możliwe są jeszcze jedna uproszczona odmiana czasownika, którą można zastosować wobec czasowników obu powyższych koniugacji.
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | Liczba absolutna |
|---|---|---|
| -(h)āma aveināma |
-(h)āme aveināme |
-(h)āmu aveināmu |
W tej odmianie należy dodać zaimek osobowy po czasowniku.
Skracanie "być"
W mowie potocznej często dochodzi do skracania czasownika "być" w czasie teraźniejszym.
Wypada "ara-", a w to miejsce wskakuje zaimek oddzielony od rdzenia apostrofem.
- aravéyish → var'véyish;
- aravéyā → nō'véyā;
- aravéyem → she'véyem;
Skrócone formy także często łączą się z rzeczownikami.
- Phuotāsh'véyish – Jestem kucharzem;
Negacja czasownika
W języku nowowertyńskim negację czasownika tworzy się poprzez przeniesienie akcentu na pierwszą sylabę.
- aphuótā [ʔɛˈpʰo.tɛː] (gotujesz) → àphuotā [ˈʔɛː.pʰo.tɛː] (nie gotujesz);
- aceukhíshi [ʔɛ.cɘu̯ˈkʰe.ʃe] (chcę) → àceukhishi [ˈʔɛː.cɘu̯.kʰe.ʃe] (nie chcę);
Strony czasownika
Czasy
W języku nowowertyńskim występują 4 czasy: czas teraźniejszy, przyszły, przeszły oraz zaprzeszły. Tworzy się je dodając odpowiedni przedrostek przed rdzeniem.
| Czas | Przedrostek | Przykład | Znaczenie |
|---|---|---|---|
| Imperfekt | uo- | uokyòtish
uolaúrhish uolòkhish |
kochałem
mówiłem tworzyłem |
| Aoryst | no- | nowátnish
nolaúrhish nolòkhish |
kochałem
powiedziałem stworzyłem |
| Teraźniejszy | a- | awátnish
alaúrhish alòkhish |
przepraszam
mówię tworzę |
| Przyszły I | su- | suwátnish
sulaúrhish sulòkhish |
będę przepraszał
będę mówił będę tworzył |
| Przyszły II | te- | tewátnish
telaúrhish telòkhish |
przeproszę
powiem stworzę |
Tryby czasownika
W języku nowowertyńskim występują 4 tryby: tryb oznajmujący, potencjalny, przypuszczający oraz rozkazujący. Tworzy się je dodając odpowiedni przyrostek po rdzeniu.
| Tryb | Przyrostek | Przykład | Znaczenie |
|---|---|---|---|
| Oznajmujący | — | akyòtā
alaúrhā ashuouléya |
kochasz
mówisz walczysz |
| Potencjalny | oma | akyōtomáyā
alauromáyā ashuoulomáheya |
może kochasz
może mówisz może walczysz |
| Przypuszczający | ahu | tekyōtahúyā
telaurhahúyā teshuoulahúheya |
kochałbyś
mówiłbyś walczyłbyś |
| Rozkazujący | edo | akyōtedóyā
alaurhedóyā ashuouledóheya |
kochaj (ty)
mów (ty) walcz (ty) |
| Życzący | uka | akyōtukáyā
alaurhukáyā ashuoulukáheya |
obyś kochał
obyś mówił obyś walczył |
Przymiotnik
W języku nowowertyńskim przymiotnik tworzy się poprzez dodanie przyrostku "-(h)ūkh" po rdzeniu lub po innym przyrostku, jeśli takowy stoi po rdzeniu. W przypadku liczby przymiotniki odmieniają się tak jak rzeczowniki.
Stopniowanie przymiotników
Występują cztery stopnie przymiotników: równy, wyższy, najwyższy względny i najwyższy bezwzględny. Dwa ostatnie różnią się tym, że najwyższy względny odnosi się do niekoniecznie czegoś obiektywnie długiego, tylko np. najdłuższej gałęzi danego drzewa, natomiast najwyższy bezwzględny charakteryzuje się obiektywnie dużą długością. Stopień wyższy tworzy się poprzez dodanie przedrostka "tsī-", najwyższy względny za pomocą przedrostka "me-", zaś najwyższy bezwzględny przedrostkiem "an-".
Stopień równy:
- coélnūkh — spokojny
- sháyūkh — wielki
- muoítsūkh — dobry
Stopień wyższy:
- tsīcoélnūkh — spokojniejszy
- tsīsháyūkh — większy
- tsīmuoítsūkh — lepszy
Stopień najwyższy względny:
- mecoélnūkh — najspokojniejszy
- mesháyūkh — największy
- memuoítsūkh — najlepszy
Stopień najwyższy bewzględny:
- ancoélnūkh — bardzo spokojny
- ansháyūkh — bardzo wielki
- anmuoítsūkh — bardzo dobry
Negacja przymiotników
Nie występuje klasyczne rozróżnienie między przymiotnikami, np. dobry : zły. Drugą formę tworzy się poprzez dodanie po przymiotniku negującej partykuły "tho".
- sháyūkh (wielki) → shayūkh tho (mały);
- muoítsūkh (dobry) → muoitsūkh tho (zły);
Odmiana przez przypadki
Przymiotniki w języku nowowertyńskim odmieniają się podobnie do rzeczowników, czyli przez dodanie odpowiedniego przyrostka po rdzeniu słowa.
| Przyrostek | |||
|---|---|---|---|
| Mianownik | — | sháyūkh wielki |
coélnūkh dobry |
| Dopełniacz | -(h)ar | shayárūkh wielkiego |
coelnárūkh spokojnego |
| Biernik | -(h)eth | shayéthūkh wielkiego |
coelnéthāsh spokojnego |
| Ablatyw | -(h)ōl | shayòlūkh od wielkiego |
coelnòlūkh od spokojnego |
| Allatyw | -(h)uky | shayúkyūkh do wielkiego |
coelnúkyūkh do spokojnego |
| Inesyw | -(h)uop | shayuópūkh w wielkim |
coelnuópūkh w spokojnym |
| Przyimkowy | -(h)ūts | shayùtsūkh wielkiego |
coelnùtsūkh spokojnego |
| Wołacz | -(h)ily | shayílyūkh wielki! |
coelnílyūkh spokojny! |
Słowotwórstwo
- -āsh / -yāsh
Przyrostek "-āsh" tworzy nazwy zawodów, specjalizacji.
- tuth- (władać) → tuthāsh (władca, król);
- shuoul- (walczyć) → shuoulāsh (wojownik);
- -ev / -yev
Przyrostek "-ev" tworzy wykonawcę danej czynności, który wyróżnia się amatorszczyzną.
- vein- (śpiewać) → veínev (prosty śpiewak);
- phuot- (gotować) → phuótev (prosty kucharz);
- -ken / -aken
Przyrostek "-ken" tworzy rzeczownik o znaczeniu miasta czegoś.
- kyòtonh (miłość) → kyōtónhaken (Miasto Miłości);
- veināsh (śpiewak) → veināsháken (Miasto Śpiewaków);
- -ī / -yī, -et / -yet
Przyrostki "-ī" oraz "-et" tworzą nazwę członka danego narodu lub społeczności.
- vért- (wspaniały, Wert) → Vértī (Wert);
"-et" może być stosowane wymiennie, lecz może być uznane za pogardliwe.
- -onh / -yonh
Przyrostek "-onh" tworzy rzeczowniki abstrakcyjne.
- kyòt- (kochać) → kyòtonh (miłość);
- tuth- (władać) → túthonh (władza);
- -ūnt / -yūnt
Przyrostek "-ūnt" tworzy rzeczowniki opisujące miejsca związane z danym zawodem.
- ruos- (piec) → ruósūnt (piekarnia);
- phuot- (gotować) → phuótūnt (jadłodajnia);