Łacina ludowa

Łacina ludowa (łac. sermo vulgaris „mowa powszednia”) to określenie, służące do opisania niestandardowych socjolektów łacińskich, które dały początek językom romańskim. Łacina ludowa rzadko pojawiała się w dziełach literackich, chociaż część autorów stosowała niektóre jej elementy w celach stylistycznych. Główne informacje na temat codziennej łaciny pochodzą z zachowanego korpusu inskrypcji (graffitti, notatki itp.), błędów w pisowni klasycznej, późnych dokumentów preromańskich (np. Appendix Probi, Glosy Emiliańskie, Glosy z Reichenau), analizy zapożyczeń łacińskich w innych językach (celtyckich, germańskich) oraz analizy porównawczej współczesnych i historycznych języków romańskich.

Częstym, acz błędnym założeniem jest, jakoby łacina ludowa była jednym ze stadiów rozwoju łaciny, bezpośrednio poprzedzającym jej rozpad na poszczególne języki romańskie. Określenie to dotyczy jednak wszystkich „powszednich” wariantów języka Rzymian od okresu republiki. Łacina klasyczna i łacina ludowa zawsze współistniały, a pogłębiające się między nimi różnice doprowadziły do wystąpienia zjawiska dyglosji. Określenie „łacina ludowa” z tych samych względów nie może być stosowane wymiennie z pojęciem „język preromański”, które to dotyczy ostatniego wspólnego stadium dla wszystkich języków romańskich – hipotetycznego i trudnego do umieszczenia w czasie.

Fonetyka i fonologia

Jako że łacina ludowa nie posiadała odmiany „standardowej”, trudno jest przedstawić jej system fonetyczny. Większość informacji o wymowie ludowej pochodzi z analizy porównawczej języków romańskich, a także z traktatów gramatyków późnorzymskich, głównie Appendix Probi. Ważne jest, aby pamiętać, że nie wszystkie cechy łaciny ludowej były w takim samym stopniu obecne we wszystkich jej dialektach.

Samogłoski

Samogłoski utraciły rozróżnienie iloczasowe na rzecz rozróżnienia jakościowego znacznie szybciej, niż w łacinie klasycznej i ostatecznie poddane zostały kilku procesom, które w efekcie zredukowały ilość fonemów wokalicznych z jedenastu do siedmiu w zachodniej części obszaru łacińskojęzycznego, sześciu na wschodzie i pięciu na Sardynii.

Samogłoski zachodniej łaciny ludowej   Przednie Centralne Tylne Przymkn. Ī (Y) /i/   Ū (Y) /u/ Półprzymk. Ē Ĭ /e/   Ō Ŭ /o/ Półotw. Ĕ /ɛ/   Ŏ /ɔ/ Otwarte   Ā Ă /a/

Samogłoski wschodniej łaciny ludowej   Przednie Centralne Tylne Przymkn. Ī (Y) /i/   Ū Ŭ (Y) /u/ Półprzymk. Ē Ĭ /e/   Ō Ŏ /o/ Półotw. Ĕ /ɛ/     Otwarte   Ā Ă /a/

Samogłoski łaciny ludowej na Sardynii   Przednie Centralne Tylne Przymkn. Ī Ĭ (Y) /i/   Ū Ŭ (Y) /u/ Półprzymk. Ē Ĕ /e/   Ō Ŏ /o/ Półotw.       Otwarte   Ā Ă /a/

Istotnym zjawiskiem jest także synkopa i następujące po niej ewentualne uproszczenia grup spółgłoskowych. Ta zmiana była najbardziej konsekwentna na terenach Galii, a najmniej – na wschodzie. W języku francuskim formy niesynkopowane zwykle są wtórnymi zapożyczeniami (cultismes), w języku rumuńskim natomiast formy niesynkopowane pojawiają się w dość podstawowym słownictwie (mascur „prosiak” < MASCŬLU, popor „lud” < PŎPŬLU).

Gramatyka

Fleksja

System fleksyjny w łacinie klasycznej był zdecydowanie bardziej rozbudowany, niż w łacinie ludowej. Znacznej redukcji uległa przede wszystkim deklinacja – w wyniku zmian fonetycznych wiele końcówek przybrało identyczną formę, nie zachowano odmiennej odmiany dla wyrazów pochodzenia greckiego, część klas deklinacyjnych została połączona z innymi. Mniej gwałtowne zmiany zaszły we fleksji werbalnej. Chociaż część form czasownika w istocie wyszła z użycia, to w ich miejsce pojawiły się nowe konstrukcje analityczne, które w wielu współczesnych językach romańskich są odbierane jako syntetyczne.

Fleksja werbalna

W porównaniu do fleksji w grupie rzeczownikowej, odmiana czasownika dosyć dobrze zachowała się w łacinie ludowej, a także we współczesnych językach romańskich (z wyjątkiem langues d'oïl, w których kolejne zmiany fonetyczne doprowadziły do zrównania się w wymowie wielu form). Niemniej, całkowicie zniknęły klasyczne formy syntetycznej strony biernej we wszystkich czasach i trybach, czas przyszły i perfectum czasu przyszłego trybu oznajmującego, imiesłowy czasu przyszłego, formy trybu rozkazującego czasu przyszłego i bezokoliczniki, za wyjątkiem bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej. Inne czasy w różnym stopniu zachowały się w łacinie ludowej, niekiedy zmieniając znaczenie

System czterech koniugacji zachował się w centralnym obszarze romańskim (Galia, Italia) i na wschodnich peryferiach (Dacja). W początkowym etapie najpewniej funkcjonował także w Iberii, jednak ostatecznie koniugacje II i III (–ĔRE i –ĒRE) zlały się tam w jedną. Dowody na zmiany fonetyczne na Sardynii pozwalają stwierdzić, że podobne połączenie dwóch koniugacji zaszło także tam.

koniugacja I (–ĀRE)

Koniugacja I w dużej mierze nie różniła się w stosunku do klasycznej. Krótkie czasowniki DŌ i STŌ uległy jednak pewnej deregulacji, najpewniej w celu odróżnienia samogłoski rdzennej od samogłoski w końcówce. Grandgent postuluje formy *stao, *dao* jako etymony dla rum. stau, dău, port. dou, estou, okc. dau, estau. Końcówka -y w tego typu czasownikach w języku hiszpańskim nie doczekała się satysfakcjonującego wyjaśnienia.

Do koniugacji I przechodziły często czasowniki z innych klas koniugacyjnych, jak TONĔRE, SONĔRE czy LAVĔRE, jak również germańskie zapożyczenia, jak np. *wardāną > *wardāre.

We wschodniej części obszaru romańskojęzycznego poświadczona jest wariantowa koniugacja z greckim infiksem *–idi–. Stała się szczególnie popularna w bałkańskich językach romańskich i w dialektach południowowłoskich. W pozostałych językach romańskich infiks występuje jako element derywacyjny i nie jest pewne, czy kiedykolwiek był używany we fleksji

koniugacja II i III (–ĒRE, –ĔRE)

Koniugacje II i III w łacinie ludowej uległy pewnemu przemieszaniu, a w językach iberyjskich — zlaniu się w jedną. Za podstawowy wzór koniugacji II uważa się MONĒO, MONĪTU, który uległ w znacznym stopniu generalizacji. W konsekwencji czasowniki o innej odmianie, z perfectum na -SĪ i reduplikujące, znalazły swoje nowe miejsce w koniugacji III.

Pewna część czasowników II koniugacji musiała w łacinie ludowej przejść do koniugacji IV lub mieć oboczną formę w koniugacji IV. Oryginalne e-tematowe czasowniki przetrwały bowiem w i-tematowej postaci w większości języków romańskich zarówno na zachodzie, jak i na Bałkanach.

Większość form anomalnych w obydwu koniugacjach uległa całkowitej regularyzacji. Supletywne formy derywatów FERRE, samego w sobie nigdzie niezachowanego, zostały utracone, a w ich miejsce pojawiły się nowe, regularne formy.

Łacina ludowa a piśmiennictwo

Łacina ludowa nie była jednolitym dialektem czy socjolektem, ale zbiorem różnych dia-, socjo- i idiolektów. Nie stanowiła przy tym odrębnego języka (przynajmniej przez dłuższy czas), dlatego nie można mówić o „literaturze w łacinie ludowej”. Niemniej, im później w historii łaciny klasycznej, tym więcej w literaturze elementów, które pozwalają na stwierdzenie, że standard pisany znacząco oddalił się od języka mówionego. Są to przede wszystkim solecyzmy (odpowiedzialne za wiele nowych konstrukcji do dziś obecnych w językach romańskich), pleonazmy (z takich par wywodzą się różne derywaty o jednym znaczeniu w poszczególnych językach romańskich), systematycznie powtarzające się błędy ortograficzne (świadczące o zachodzących zmianach fonetycznych).

Łacińscy gramatycy nie poświęcali dużo czasu łacinie ludowej, uważali ją za przywarę klas niższych i jedynie przyjmowali do wiadomości jej istnienie, ewentualnie piętnując powszechne błędy w rekcji czy ortografii. Niemniej, część autorów dzieł literackich wykorzystywała elementy języka potocznego w swoich dziełach w podobny sposób, jak robi się to dzisiaj. Najlepiej znane są tu dramaty Plauta i Terencjusza, których bohaterami jest prosty lud, a nie ludzie wykształceni. W okresie późnołacińskim pojawiały się również glosariusze, objaśniające starsze – „klasyczne” – wyrazy i sformułowania nowszymi – „ludowymi”.

Źródłem wiedzy o łacinie ludowej są także inskrypcje w formie graffiti. Bogaty zbiór inskrypcji ludowych, przy okazji poświadczających, że mieszkańcy Imperium Rzymskiego dysponowali bardzo zasobnym asortymentem wulgaryzmów, został zachowany w Pompejach i Herkulanum.

Łacina ludowa a języki romańskie

Trudno jest wskazać punkt, w którym języki romańskie przestały być łaciną ludową. Już w 722 roku Święty Bonifacy, mówiący łaciną „galijską”, wskazywał na problemy z porozumieniem się z papieżem Grzegorzem II. Jednocześnie Przysięga Strasburska, powszechnie uznawana za najstarszy tekst w języku starofrancuskim, wydaje się stać tak samo daleko łaciny klasycznej, jak języka francuskiego z późniejszych lat. Szczególny problem z datacją następuje w przypadku języków bałkańskich – rumuńskiego i dalmackiego – które przez dużą część średniowiecza poświadczone są wcale lub bardzo słabo.

Pierwsze zachowane teksty pisane w językach romańskich:

• dalmacki — list z Raguzy (1325)
• francuski — Przysięga Strasburska (842)
• hiszpański — Glosy Emiliańskie (przełom X / XI w.)
• kataloński — skargi Ponça (1050-1060)
• mozarabski — kharja w poezji arabskiej z Półwyspu Iberyjskiego (XI w.)
• oksytański — Tomida femina (przełom X / XI w.)
• portugalski / galicyjski — nadanie ziemi kościołowi w Sozello (870)
• romansz: Manuskrypt Würzburski (XII w.)
• rumuński — list Neacşu (1521)
• sardyński: Carta Volgare (1070-1080)
• włoski — placiti casinesi (960)

Bibliografia

• Boyd-Bowman, P. (1980). From Latin to Romance in Sound Charts. Washington: Washington University Press.
• Grandgent, C.H. (1907). An Introduction to Vulgar Latin. Boston: D.C Heath & Co.
• Herman, J. (1997). Vulgar Latin. Philadelphia: Pennsylvania University Press.
• Jensen, F. (1999). A Comparative Study of Romance. New York: Peter Lang.
• Sala, M. (2006). De la latină la română. Bucureşti: Univers Enciclopedic.
• Väänänen, V. (1995). Introducción al latín vulgar. Madrid: Gredos.
• Wilkinson, H. (1969). The Vulgar Latin Conjugation System. Ronshu, vol. 10.

Stadia rozwoju języka łacińskiego
język praitalski	wczesna łacina do 75 p.n.e.	łacina klasyczna 75 p.n.e. — 200 n.e.	późna łacina 200 — 900	łacina średniowieczna 900 — 1300	łacina renesansowa 1300 — 1500	łacina nowożytna 1500 — 1900	łacina współczesna od 1900
		łacina ludowa 75 p.n.e. — ~900 n.e.		języki romańskie od ~900 n.e.
historia łaciny — łacina eklezjastyczna — pronuntiatio restituta — języki italskie
historia języka francuskiego — historia języka hiszpańskiego — historia języka katalońskiego — historia języka oksytańskiego — historia języka portugalskiego — historia języka rumuńskiego — historia języka sardyńskiego — historia języka włoskiego