Budinos 2009

Dwujęzyczne, rosyjsko-budinoskie świadectwo ukończenia oczno-zaocznej szkoły języka Budinos w Iżewsku.

Budinos - język sztuczny utworzony przez A. A. Arzamazowa. Budinos 2009 to poprawiona wersja wcześniejszego wydania z roku 2007. Z założenia język ten ma pełnić funkcję ugrofińskiego koine.

Nazwa

W oryginalnych pismach Arzamazowa nazwa języka Budinos zapisywana jest zawsze z wielkiej litery i prawie zawsze w cudzysłowie, najczęściej łacinką, rzadziej cyrylicą («Budinos», «Будинос»). Nazwa pochodzi od wzmiankowanego u Herodota ludu Budynów (oryginalnie Βουδίνος, w liczbie mnogiej Βουδίνοι) i wiąże się ze współczesnymi udmurckimi paranaukowymi teoriami o udmurcko-greckim pokrewieństwie językowym.

Alfabet

A B C Ch D E F G H I J K L M N O P R S Sh T U V Z Zh

Transkrypcja cyrylicą

А Б Ц Ч Д Е Ф Г Х И Й/Ь К Л М Н О П Р С Ш Т У В З Ж

Fonetyka i fonotaktyki

Samogłoski

Prawdopodobna wymowa samogłosek (zapis ortograficzny):

	Przednie	Tylne
Przymknięte	i	u
Średnie	e	o
Otwarte	a

Spółgłoski

Prawdopodobna wymowa spółgłosek (zapis ortograficzny):

		Dwuwargowe	Wargowo-zębowe	Dziąsłowe	Zadziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Krtaniowe
Nosowe		m (mj)		n (nj)
Zwarte		p (pj) b (bj)		t (tj) d (dj)			k (kj) g (gj)
Afrykaty				c	ch (dzh)
szczelinowe			f v (vj)	s (sj) z (zj)	sh (shj) zh (zhj)		h (hj)
drżące				r (rj)
boczne				l (lj)
płynne						j

Fonemy umieszczone w okrągłym nawiasie nie należą do oficjalnego alfabetu języka Budinos (patrz niżej).

Kwestie sporne

Spółgłoski palatalne

Obecna w alfabecie języka Budinos litera j ma dwie funkcje - może oznaczać zarówno spółgłoskę [j] jak i zmiękczenie poprzedzającej ją spółgłoski. Arzamazow nie wyjaśnia, kiedy mamy do czynienia ze spółgłoskowym, a kiedy ze zmiękczającym j, niemniej w ustaleniu tego można posłużyć się kontekstem fonetycznym oraz etymologią słów.
Jednym z kontekstów, w których połączenie spółgłoska+j ma wartość spółgłoski palatalizowanej lub palatalnej, jest nagłos. Większość języków ugrofińskich źle znosi zbitki spółgłoskowe w nagłosie, najczęstszą zaś rozpoczynającą słowo sekwencją w języku Budinos mogącą sugerować zbitkę jest połączenie spółgłoska+j, np. djujti 'zbierać', kjusimusa 'pytanie', kjulma 'zimny, zimno, zimna pogoda', ljukai 'zbierać, zrywać', pjato 'młody', rjagi 'rozmawiać', sjudi 'karmić', shjeshjo 'mięsożerny, dziki', vjuggi 'zależeć', zhjuza 'ławka'. Logicznie byłoby przyjąć, że w wyrazach tego typu mamy do czynienia ze zmiękczonymi lub miękkimi spółgłoskami, nie zaś ze zbitkami, w przeciwnym bowiem wypadku fonotaktyki języka Budinos kłóciłyby się poważnie z fonotaktykami języków ugrofińskich. Dla porównania inne nagłosowe zbitki nie tylko pojawiają się znacznie rzadziej, ale też zwykle dotyczą międzynarodowego słownictwa, np. sporta 'sport', proekta 'projekt', frutta 'owoc'. Takiej interpretacji sprzyja też etymologia niektórych słów, np. węgierskie gyűjt => djuti, udmurckie сюдыны (śudyny) => sjudi, сьӧсь (śöś) => shjeshjo, ӟус (dźus) => zhjuza.
Drugim takim kontekstem są wewnątrzwyrazowe sekwencje spółgłoska+j+spółgłoska, w których wymowa [j] byłaby praktycznie niemożliwa, np. erjma 'skarb', azhjmiesa~azhjemiesa 'prezydent', poljka 'kropla', kadjma 'cebula', setjmo 'cichy', sezjga 'sroka'. Tu również taką interpretację uprawdopodobnia etymologia, np. węg. hagyma => kadjma, udm. азьмурт (aźmurt) + fin. mies => azhjmiesa.
Gdyby wszystkie połączenia spółgłoska+j odczytywać jako spółgłoski palatalizowane, system spółgłosek języka Budinos rozrósłby się o następujące głoski: bj, dj, gj, hj, kj, lj, mj, nj, pj, rj, sj, shj, tj, vj, zj, zhj.
Możliwe, że palatalizację poprzedzających spółgłosek wywołuje też samogłoska i, ale nie ma na to żadnych wskazówek w pismach Arzamazowa.

Spółgłoska dzh

W języku Budinos istnieją dwa słowa, w których prawdopodobnie pojawia się fonem dzh: dzhirja 'brama' i kolledzha 'college'. W pierwszym przypadku świadczyć o tym może otoczenie fonetyczne (w przeciwnym wypadku mielibyśmy nagłosową zbitkę d+zh), w drugim etymologia. Sekwencja dzh (a nawet dzhj!) pojawia się jeszcze w jednym słowie - kudzhi, kudzhji 'chleje, upija się' - ale w tym przypadku etymologicznie głoska d była niezależnym dźwiękiem: udmurckie кудӟыны (kuddźyny) => kudzhji.

Rzadkie spółgłoski

Obecne w oficjalnym alfabecie języka Budinos f, h oraz c występują jedynie w kilku słowach, najczęściej internacjonalizmach. Najrzadsze z nich jest h, które pojawia się tylko w czterech słowach, z czego trzy to internacjonalizmy: jahta 'jacht', arheologa 'archeologia', tehnika 'technika', arhjaste 'przed'. W innych wyrazach głoska ta jest zastępowana przez k, np. węg. hazudik => kazudi 'kłamać', hagyma => kadjma 'cebula', fin. hetki => ketkia 'chwila', hallitus => kallita 'rząd'. Fonemy f oraz c prócz internacjonalizmów i rusycyzmów pojawiają się tylko w trzech słowach przejętych z węgierskiego: fok 'stopień' => foka 'temperatura', fokhagyma => fokakadjma 'czosnek', cím => cima 'adres'. Warto zauważyć, że żaden z trzech rzadkich fonemów języka Budinos nie jest obecny w języku udmurckim.

Strategie przyswajania głosek

W języku Budinos brak jest jasno określonych strategii przyswajania głosek, jedna głoska języka-dawcy może być zapożyczana na kilka sposobów, znowuż inne głoski zlewają się ze sobą. Poniżej tabela ilustrująca niektóre wymiany głosek.

Oryginalnie	Budinos	Przykłady
udm. č, ć	ch	черектыны (ćerektyny) => cherekti krzyczeć, ӵын (čyn) => chena 'smog', чур (ćur) => chura 'wrzeciono', ӵужатай (čužataj) => chuzhaja 'babcia'
udm. ś	shj, sj	басьтыны (baśtyny) => bashjti 'brać, łapać', сюдыны (śudyny) => sjudi 'karmić', сю (śu) => sju '100'
udm. š	sh	пашпу (pašpu) => peshpua 'leszczyna, orzech leszczynowy', шӧй (šӧj) => sheja 'zwłoki, trup'
udm. ź	zh, zhj	изьы (iźy) => izhia 'czapka', лэзьыны (leźyny) => lezhji 'pozwolić, dać spokój, wysłać', пызь (pyź) => pezhja 'mąka', пӧзьы (pӧźy) => pezhia 'rękawica jednopalcowa, rękawica', азьмурт (aźmurt) + fin. mies => azhjmiesa 'prezydent'
udm. ž	zh	ӵужатай (čužataj) => chuzhaja, ӝож (džož) => zhozha 'alarm'
udm. dź	zh, zhj	ӟеп (dźep) => zhepa 'kieszeń', ӟус (dźus) => zhjuza 'ławka'
udm. dž	zh	ӝӧк (džӧk) => zheka 'stół', ӝож (džož) => zhozha
udm. y	e, u, i	ӵын (čyn) => chena, быж (byž) => buzha 'ogon', чылкыт (ćylkyt) => chilko 'czysty'
węg. ü, ű fin. y	u, i, ju	fin. kysymys => kjusimusa (sic!) 'pytanie', węg. kosztüm => kostjuma 'garnitur', küld => kuldi 'słać, wysłać', gyűjt => djujti 'zbierać, zrywać'
węg. ö	u	költ => kulti 'wydać'
węg. é	i, e	érdek => irdeko 'ciekawy', épít => epiti 'budować'.

Akcent

Zawsze pada na pierwszą sylabę.

Morfologia

Uwaga! Dwa opisy gramatyki języka Budinos pochodzące z roku 2009 nieznacznie się różnią. Jeśli to konieczne używa się zapisu Budinos 2009/1 i Budinos 2009/2 dla ich rozróżnienia.

Esperantyzacja

Podobnie jak w języku esperanto poszczególne części mowy mają w języku Budinos 2009 jednolite zakończenia.

Część mowy	Esperanto	Budinos 2007	Budinos 2009/1	Budinos 2009/2
Rzeczownik	o	-	a	a
Przymiotnik	a	-	o	o
Liczebnik	-	-	u	e
Przysłówek	e	-	e	e
Czasownik (bezok.)	i	-	i	i

Inaczej niż w esperanto po odcięciu tych końcówek nie zawsze otrzymujemy jednoznaczne rdzenie, np. z pary abr-a 'cud, dziw' abr-i 'dziwić się' można wyabstrahować rdzeń abr-, z pary ad-a 'mózg' i ad-o 'mądry' rdzeń ad- (por. ros. ум (um) 'rozum' i умный (umnyj) 'mądry'), zaś w parze sod-a 'uczucie' i sod-i 'czuć' wspólny rdzeń brzmi sod-, lecz trudno szukać wspólnego znaczenia dla takich par i grup jak shem-a 'smak' obok shem-i 'dziwić się, być zaskoczonym', shem-o 'zdumiewający, cudowny'; von-a 'brat' obok von-e 'na próżno'; nelj-e 'cztery' obok nelj-a 'głód'. Istnienie takich niejednoznacznych rdzeni w zesperantyzowanym języku może utrudniać słowotwórstwo, np. budinoska nazwa 'czwartku' to neljloma (lona oznacza 'dzień'), ale wychodząc od znaczenia cząstki nelj- zawartej w słowie nelj-a można by zinterpretować to słowo jak 'post', 'dzień postny' albo nawet 'głodówka'. Tak samo przymiotnik vono zawarty w hymnie języka Budinos może być interpretowany jako 'braterski' lub 'niepotrzebny, próżny' i tylko kontekst (oraz ewentualnie uzus) wskazuje na to, która interpretacja jest poprawna.

Harmonia samogłoskowa

W wersji z 2009 uległa likwidacji.

Odmiana imion

Kolejność sufiksów imiennych to liczba, posiadacz, przypadek.

Liczba

Końcówką liczby mnogiej jest -da, np. nejda 'dziewczyna', nejdada 'dziewczyny'. Niektóre słowa, np. silma 'oczy', pelja 'uszy' nie podlegają odmianie przez liczbę.

Posiadacz

Kategorię posiadacza wyrażają sufiksy dzierżawcze.

Końcówka	Znaczenie	Przykład	Tłumaczenie
-m	mój	nejdam	moja córka
-d	twój	nejdad	twoja córka
-s	jego, jej	nejdas	jego córka
-nmi	nasz	nejdanmi	nasza córka
-ndi	wasz	nejdandi	wasza córka
-nsi	ich	nejdansi	ich córka

Odnośnie do zmiany znaczenia wyrazu nejda por. węg. lány 'dziewczyna' + -om 'moja' = lányom 'moja córka'.

Przypadek

Przypadków jest 15. W stosunku do poprzedniej wersji ich system uległ znacznej przebudowie - część przypadków zniknęła, pojawiło się parę nowych, zmieniły się niemal wszystkie końcówki, a na dodatek łacińskie nazwy zostały zastąpione rosyjskimi, co jeszcze bardziej utrudnia ich identyfikację.

Przypadek	Końcówka	Pytanie
именительный	-ø	kto? co?
родительный	-n	czyj? czyja? czyje?
дательный	-le	komu? czemu?
исходный	-sta	skąd? z czego?
винительный	-t	kogo? co?
местный	-sa	gdzie?
входный	-s	dokąd?
лишительный	-tom	bez kogo? bez czego?
направительный	-ne	w jakim kierunku?
предельный	-ze	dokąd?
творительный	-ge	kim? czym? z kim? z czym?
разделительный	-les	od kogo? od czego? z czego?
соотвествельный	-ja	według kogo? według czego?
переходный	-te	którędy?
отдалительный	-ste	skąd? od czego? z czego?

Warto zauważyć, że końcówki -sta, -ste, które w wersji z roku 2007 stanowią dwa warianty końcówki elatywu (a więc przypadku odpowiadającego na pytanie z kogo? z czego? z czyjego wnętrza? z wnętrza czego?), w wersji z 2009 stanowią już końcówki dwóch oddzielnych przypadków o podobnych, ale nie identycznych pytaniach.

Stopień

Stopniowanie przymiotników funkcjonuje niemal identycznie jak w wersji z 2007. Stopień równy jest formą podstawową, stopień wyższy tworzony jest przez sufiks -mpo, stopień najwyższy tworzy się dodając przed przymiotnik w stopniu równym słowo sekte, np. aro, arompo, sekte aro 'czysty, czystszy, najczystszy'.

Odmiana czasownika

Czasy proste

Formy osobowe czasów prostych tworzy się dodając do tematu czasownika wykładnik danego czasu, a następnie końcówkę osobową. W tej wersji języka pojawia się kategoria źródła przejawiająca się w rozróżnieniu czasu przeszłego świadka (ros. очевидное прошедшее времья) i czasu przeszłego nieświadka (ros. неочевидное прошедшее времья); kategoria ta jest obca językowi węgierskiemu oraz fińskiemu, występuje za to w udmurckim, np. тодӥ (todi) 'wiedziałem [i o tym wiedziałem]', тодӥськем (todiśkem) 'wiedziałem [ale zdawało mi się, że nie wiem]'.

• Czas teraźniejszy (czas teraźniejszo-przyszły) ma wykładnik zerowy (-ø-). Może on oznaczać zarówno czynność teraźniejszą, jak i przyszłą;
• Czas przeszły świadka (czynność znana mówiącemu, widziana przez niego) ma wykładnik -ksi-;
• Czas przeszły nieświadka (czynność, której mówiący nie widział, nie zauważył, domyśla się jej tylko bądź zna ją z opowiadań) ma wykładnik -j-;

Sufiksy osobowe zawiera tabela.

sg	sufiks	pl	sufiks
1	-m	1	-me
2	-d	2	-te
3	-b	3	-o

Czasy złożone

• Formy pierwszego złożonego czasu przeszłego tworzy się przez umieszczenie po formach czasu teraźniejszego słowa voliks.
• Formy drugiego złożonego czasu przeszłego tworzy się przez umieszczenie po formach pierwszego czasu przeszłego słowa voliks.
• Formy osobowe czasu przyszłego złożonego tworzy się umieszczając po bezokoliczniku (równym rdzeniowi, czyli zarazem formie słownikowej) czasownik posiłkowy muli w odpowiedniej formie osobowej czasu teraźniejszego.

Tryb rozkazujący

Nie ma form pierwszej osoby. Tworzy się go od rdzenia przy pomocy następujących sufiksów.

sg	sufiks	pl	sufiks
2	-e / -kke	2	-de
3	-s	3	-nsu

Formy -kke stanowią wzmocnioną formę rozkazu, np. avie 'otwórz', avikke 'otwórzże'.
Inaczej niż w wersji z 2007 inkorporacja zaimkowego dopełnienia w trybie rozkazującym nie zachodzi.

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający tworzy się dodając do tematu sufiks -ni-, a następnie odpowiednie końcówki osobowe. Końcówki te są takie same jak dla czasów prostych.

Strona sprawcza

Strona sprawcza, w opisie języka określana jako tryb sprawczy (ros. побудительное наклонение) wyraża czynność, której podmiot jest sprawcą, zleceniodawcą, inicjatorem, wykonuje ją cudzymi rękom. Formantem strony sprawczej jest -ti, np. variti 'sprawić, że ktoś czeka; kazać na siebie czekać'.

Imiesłowy

W języku Budinos 2007 mamy trzy imiesłowy przymiotnikowe i trzy przysłówkowe.

• imiesłów przymiotnikowy czasu teraźniejszego ma sufiks -jo - np. avijo 'otwierający';
• imiesłów przymiotnikowy czasu przeszłego ma sufiks -mo - np. avimo 'ten, który otwarł';
• imiesłów przymiotnikowy czasu przyszłego ma sufiks -no - np. vuino 'to, co się zdarzy, przyszłość';
• imiesłów przysłówkowy współczesny ma sufiks -sa - np. avisa 'otwierając';
• imiesłów przysłówkowy uprzedni ma sufiks -v - np. aviv 'otwarłszy';
• imiesłów przysłówkowy o znaczeniu okolicznika czasu ma sufiks -ku - np. aviku 'kiedy otwierasz'.

Pytanie i negacja

Pytania tworzy się za pomocą morfemu 2009/1 -o, 2009/2 -a (w postpozycji; pisane z myślnikiem; nieugrofińskiego pochodzenia), wykładnikiem negacji jest a (w prepozycji; dla protouralksiego negacja rekonsytuowane jast jako *e-), np. avid 'otwierasz', avid-a 'otwierasz?', a avid 'nie otwierasz', a avid-a 'czy nie otwierasz?'. Takie podobieństwo negacji i pytania może prowadzić do dwuznaczności, zwłaszcza w języku mówionym, np. pojawiające się w jednej z ksiąg Arzamazova pytanie Ti pare-a birite ekshat? 'czy dobrze znosicie chłód? (dosł. wy dobrze czy znosicie chłód?)' mogłoby zostać zinterpretowane jako Ti pare a birite ekshat? 'nie znosicie chłodu dobrze (dosł. wy dobrze nie znosicie chłodu)'.