Gażachski: Różnice pomiędzy wersjami
Hapana Mtu (dyskusja | edycje) |
Hapana Mtu (dyskusja | edycje) |
||
Linia 632: | Linia 632: | ||
|swoje widły | |swoje widły | ||
|} | |} | ||
+ | Posiadacz i posiadany mogą tworzyć syntagmy wedle dwóch schematów: | ||
+ | # Posiadacz pojawia się pierwszy, funkcję przypadka dzierżawczego pełni ablatyw, np. ''курсалў шезгаж'' 'oczy dziewczyny'; | ||
+ | # Posiadany pojawia się pierwszy, opcjonalnie między wyrazy może wskoczyć dodatkowa partykuła ''и'' lub ''с'', np. ''шезгаж курса'', ''шезгаж и курса'' 'oczy dziewczyny'; tej konstrukcji nie używa się, gdy posiadacz wyrażony jest zaimkiem osobowym, np. ''*талшьн ун'' 'moja krew'; | ||
+ | Posiadacz wyrażony zaimkiem zwykle jest pomijany, jego pojawienie się jest podkreśleniem osoby, np. ''талшьн'' 'moja krew' obok ''нелў талшьн'' 'właśnie moja krew'. | ||
+ | |||
====Przypadki==== | ====Przypadki==== | ||
{| class="wikitable" style="background-color: #fcfcfc;" | {| class="wikitable" style="background-color: #fcfcfc;" | ||
Linia 737: | Linia 742: | ||
====Liczebniki porządkowe==== | ====Liczebniki porządkowe==== | ||
Tworzone są od liczebników głównych za pomocą morfemów ''-к-, -г-, -ґ-'' i odpowiedniej końcówki przymiotnika, np. ''хўскаш мимбабна'' 'moje drugie dziecko', ''бан үґү нгеґүх'' 'wielce szanowny pan nie był pierwszy', ''тьвгик'' 'ten piąty'. | Tworzone są od liczebników głównych za pomocą morfemów ''-к-, -г-, -ґ-'' i odpowiedniej końcówki przymiotnika, np. ''хўскаш мимбабна'' 'moje drugie dziecko', ''бан үґү нгеґүх'' 'wielce szanowny pan nie był pierwszy', ''тьвгик'' 'ten piąty'. | ||
− | + | ===Zaimek=== | |
+ | ====Zaimki osobowe==== | ||
+ | {| class="wikitable" style="background-color: #fcfcfc;" | ||
+ | !<small>Osoba</small> | ||
+ | !<small>Zaimek</small> | ||
+ | !<small>Temat odmiany<br><small>jeśli inny niż mianownik</small></small> | ||
+ | !<small>Uwagi</small> | ||
+ | |- | ||
+ | |ja (neutralne) | ||
+ | |''ун'' | ||
+ | |''не-'' | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |ja (wywyższające się) | ||
+ | |''әђу'' | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |ja (uniżone) | ||
+ | |''ҙгва'' | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |my (inkluzywne) | ||
+ | |''ђа'' | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |my (ekskluzywne) | ||
+ | |''гаҙ'' | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |ty, wy | ||
+ | |''ҙаг'' | ||
+ | |''ҙгы-'' | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |pan, pani, panie, państwo (z szacunkiem) | ||
+ | |''бүћ'' | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |pan, pani, panie, państwo (z wielkim szacunkiem) | ||
+ | |''бан'' | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |ty, wy (z zaufaniem) | ||
+ | |''қъ̌щ'' | ||
+ | |''ӗқъ-'' | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |on, ona, ono | ||
+ | |''жь̌д'' | ||
+ | |''жде-'' | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |oni, one | ||
+ | |''жы̌т'' | ||
+ | |''жы̌'' | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | |} | ||
+ | ===Czasownik=== | ||
+ | Formą słownikową czasownika jest postać drugiej (patrz niżej) osoby czasu przeszłego trybu oznajmiającego. | ||
+ | ====Osoba==== | ||
+ | Odmiana czasownika przez osoby jest dość zredukowana - własne charakterystyczne końcówki przyjmują tylko osoby "ja" i "oni". Istnieje też stosunkowo nowa tendencja, by rozszerzać końcówkę osoby "oni" także na inne osoby mnogie, a więc "my", "wy" i "państwo". W artykule przyjmuje się następującą numerację osób: | ||
+ | # "ja" (odpowiada zaimkom ''ун'', ''әђу'', ''ҙгва''); | ||
+ | # "nie ja i nie oni" (''ђа'', ''гаҙ'', ''ҙаг'', ''бүћ'', ''бан'', ''қъ̌щ'', ''жь̌д''); | ||
+ | # "oni" (''жы̌т''); czasem też "my, wy, państwo" (''ђа'', ''гаҙ'' oraz honoryfikatywne ''ҙаг'', ''бүћ'', ''бан'', ''қъ̌щ'', o ile zwrot pada do więcej niż jednej osoby). | ||
[[Kategoria:Odprysk]] | [[Kategoria:Odprysk]] | ||
[[Kategoria:Języki sztuczne a priori]] | [[Kategoria:Języki sztuczne a priori]] |
Wersja z 01:07, 15 mar 2014
Język gażachski (Гажаха)
Alfabet
Litera w cyrylicy |
Litera w łacince |
Nazwa litery | Fonem | Przykładowe słowo | IPA | Znaczenie | Uwagi |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Дд | Dd | дъ | d | двўжў | dvũʐũ | krokus | |
Ее | Ee | е | ɛ | едив | ɛdiv | widzieć | |
Ӗӗ | Ẽẽ | ӗ, ўвищаш е | ɛ̃ | ӗгулеш | ɛ̃gulɛʂ | długo | w razie braku czcionki można zastąpić przez ей |
Рр | Rr | ръ | r | ръ | rʌ | powietrze | |
Тт | Tt | тъ | t | тук | tuk | drewno | |
Зз | Zz | зъ | z | зарәѕ | zarəj | smród | |
Ҙҙ | Ģģ | ҙъ | ʝ | ҙгва | ʝgʷa | ja (uniżone) | |
Уу | Uu | у | u | удва | udva | domyślić się | |
Ўў | Ũũ | ў, ўвищаш у | ũ | ўпьх | ũpʌx | mieć miejsce, dziać się | w razie braku czcionki można zastąpić przez уй |
Үү | Yy | ү | y | үґү | yɣy | nie | |
Ү̌ү̌ | Ỹỹ | ү̌, ўвищаш ү | ỹ | ү̌ђ | ỹɖ | nadgarstek | w razie braku czcionki można zastąpić przez yй |
Шш | Şş | шъ | ʂ | шур | ʂur | głowa | |
Щщ | Śś | ьщь | ɕ | щилва | ɕilva | wieś | |
Ии | Ii | и | i | илкь | ilkæ | niebo | |
Йй | Ĩĩ | й, ўвищаш и | ĩ | йґи | ĩɣi | ogień | |
Пп | Pp | пъ | p | палтуґ | paltuɣ | widły | |
Ыы | Øø | ы | ɨ | ық | ɨq | połowa | |
Ы̌ы̌ | Ø̃ø̃ | ы̌ , ўвищаш ы | ɨ̃ | ы̌ш | ɨ̃ş | dźwięk | w razie braku czcionki można zastąpić przez ый |
Ьь | Ââ | ь | æ | ьмир | æmir | los | |
Ь̌ь̌ | Ą̂ą̂ | ь̌, ўвищаш ь | æ̃ | ь̌лнъ | æ̃lnæ | wlec się | w razie braku czcionki można zastąpić przez ьй |
Ъъ | Ăă | ъ | ʌ | ълбъ | ʌlbʌ | las | |
Ъ̌ъ̌ | Ą̆ą̆ | ъ̌, ўвищаш ъ | ʌ̃ | ъ̌ђъва | ʌ̃ʈʌva | mleć | w razie braku czcionki można zastąpić przez ъй |
Әә | Əə | ә, шав | ə | әкћ | əkʈ | warga | |
Ә̌ә̌ | Ə̃ə̃ | ә̌, ўвищаш шав | ə̃ | ә̌ґубуґа | ə̃ɣubuɣa | cierpliwość | w razie braku czcionki można zastąpić przez әй |
Аа | Aa | а | a | аргвух | argʷux | zapasy | |
Ӑӑ | Ãã | ӑ, ўвищаш а | ã | ӑшни | ãşni | oszust | w razie braku czcionki można zastąpić przez ай |
Сс | Ss | съ | s | сакҫа | sakça | woda | |
Ҫҫ | Ķķ | ҫъ | ç | ҫнекра | çnεkra | morze | |
Гг | Gg | гъ | g | гараш | garaʂ | piękny | |
Гв гв | Gw gw | гву | gʷ | гвәлӑҫ | gʷәlãç | dziesięć tysięcy, por. miriada, man (万) | |
Ґґ | Cc | ґъ | ɣ | ґә̌ть | ɣə̃tæ | wiercić | |
Хх | Xx | хъ | x | хуҫ | xuҫ | ubranie | |
Хв хв | Xw xw | хву | xʷ | хва | xʷa | że | |
Кк | Kk | къ | k | карвучук | karvuʧuk | gatunek ślimaka | |
Кв кв | Kw kw | кву | kʷ | квән | kʷәn | wiedzieć, znać | |
Ққ | қъ | q | қъ̌щ | qʌ̃ɕ | ty (z zaufaniem) | ||
Чч | Ŧŧ | чъ | ʧ | чун | ʧun | północ | |
Ћћ | Ţţ | ћъ | ʈ | ћрар | ʈrar | szczur | |
Ђђ | Ɗɖ | ђъ | ɖ | ђьшьх | ɖæʂæx | malina | |
Жж | Z̧z̧ | жъ | ʐ | жь̌д | ʐæ̃d | on, ona, ono | |
Ӝӝ | Đđ | ӝъ, хўспилакаш жъ | ʤ | występuje tylko w zapożyczeniach | |||
Оо | Oo | o, иқаш у | ɔ | występuje tylko w zapożyczeniach | |||
Ӧӧ | Öö | ӧ, иқаш ү | ɶ | występuje tylko w zapożyczeniach | |||
Өө | Ff | өъ | f | występuje tylko w zapożyczeniach | |||
Вв | Vv | въ | v | вуду | vudu | kładka | |
Бб | Bb | бъ | b | бирк | birk | pisać | |
Лл | Ll | лъ | l | летуш | lɛtuʂ | krzesło | |
Нн | Nn | ә̌н | n | натъх | natʌx | zięć | |
Мм | Mm | ә̌м | m | мўҙў | mũʝũ | piorun | |
Ѕѕ | Jj | ьѕь | j | ѕазә̌ | jazə̃ | tekst, praca pisemna | występuje tylko w zapożyczeniach |
Objaśnienia do nazw liter: ўвищаш 'nosowy', шав 'cisza', хўспилакаш 'dwukropkowy', иқаш 'mały'.
Uwaga! Przy ustalaniu kolejności alfabetycznej samogłoski nosowe traktuje się na równi z ich nienosowymi odpowiednikami, a nie jako osobne znaki (czyli np. ық stoi później niż ы̌ш, bo қ stoi później niż ш). Jeśli dwa hasła różnią się tylko nosowością, samogłoska nienosowa ma pierwszeństwo.
Fonetyka
Samogłoski
Przednie | Centralne | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymknięte | i ĩ y ỹ | ɨ ɨ̃ | u ũ |
Średnie i półotwarte | ɛ ɛ̃ ɶ | ə ə̃ | ʌ ʌ̃ ɔ |
Prawie otwarte i otwarte | æ æ̃ | a ã |
Spółgłoski
Wargowe | Przedniojęzykowe | Retrofleksyjne | Podniebienne | Welarne | Welarne labializowane | Języczkowe | |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | |||||
Zwarte | p b | t d | ʈ ɖ | k g | kʷ gʷ | q | |
Afrykaty | ʧ ʤ | ||||||
Szczelinowe | f v | s z | ʂ ʐ | ç ʝ ɕ | x ɣ | xʷ | |
Drżące | r | ||||||
Półsamogłoski | j | ||||||
Boczne | l |
Gramatyka
Rzeczownik
Kolejność morfemów przy odmianie rzeczownika to liczba - posiadacz - przypadek dla przypadków innych niż biernik i liczba - przypadek - posiadacz w wypadku gdy przypadkiem jest biernik.
Liczba
Posiadacz
Osoba | Końcówki | Przykład | Znaczenie |
---|---|---|---|
mój (neutralne) | -н, -на | талшьн | moja krew |
mój (wywyższające się) | -ђу, -ћу | шезгађу | oczy mej dostojnej osoby |
mój (uniżone) | -ҙ, -ҙа, -ҫа | ьмирҙа | los mojej skromnej i nic nie znaczącej osoby |
nasz (inkluzywne) | -ђа, -ћа | азакъђа | nasz a w tym i twój dom |
nasz (ekskluzywne) | -ҙ, -ҙа, -ҫа | раткаҙ | nasza ale nie twoja ziemia |
twój, wasz | -ҙгы, -ыҙгы, -ыҙгы | адамҙгы | wasz ziemniak |
szanownego pana, pani itp. | -бүћ, -пүћ | гешубүћ | imię szanownego pana |
wielce szanownego pana, pani itp. | -бан, -пан | сўдбан | bóg wielce szanownego pana |
twój, zaufana osobo | -щ, -ищ | вургы̌дещ | twe słowo, o ty w którym pokładam nadzieje |
jego, jej | -ж, -жү, -шү | хуҫшү | jego ubranie |
ich | -тты̌, -ды̌, -ты̌ | щилватты̌ | ich wieś |
swój | -л, -ли | палтуґасли | swoje widły |
Posiadacz i posiadany mogą tworzyć syntagmy wedle dwóch schematów:
- Posiadacz pojawia się pierwszy, funkcję przypadka dzierżawczego pełni ablatyw, np. курсалў шезгаж 'oczy dziewczyny';
- Posiadany pojawia się pierwszy, opcjonalnie między wyrazy może wskoczyć dodatkowa partykuła и lub с, np. шезгаж курса, шезгаж и курса 'oczy dziewczyny'; tej konstrukcji nie używa się, gdy posiadacz wyrażony jest zaimkiem osobowym, np. *талшьн ун 'moja krew';
Posiadacz wyrażony zaimkiem zwykle jest pomijany, jego pojawienie się jest podkreśleniem osoby, np. талшьн 'moja krew' obok нелў талшьн 'właśnie moja krew'.
Przypadki
Przypadek | Końcówki | Przykład | Znaczenie |
---|---|---|---|
Mianownik | zero | курса | dziewczyna |
Ablatyw | -лў | щилвалў | ze wsi |
Miejscownik | -нй | летушнанй | na moim krześle |
Biernik | -с, -ас, -ъс, -ьс | теркештьс | tajemnicę |
Narzędnik | -сү, -ү | дӑчлисү | swoją ręką |
Przymiotnik
Przymiotnik posiada trzy formy. Spośród nich jedynie ostatnia odmienia się przez przypadki.
Końcówka | Użycie | Przykład | Znaczenie |
---|---|---|---|
-аш | przydawka | бә̌ҫлаш галӑхуҫ | wąskie spodnie |
orzeczenie teraźniejsze | ун иқаш | jestem mały | |
-үх | orzeczenie przeszłe | бүћ бурүх | szanowny pan był zły |
pytania, potwierdzenia i przeczenia w czasie przeszłym | жы̌т ъмыт лашчүх? | czy oni byli wielcy? | |
-ик | samodzielne użycie przymiotnika | тулбик | ten niebieski |
pytania, potwierdzenia i przeczenia w czasie teraźniejszym | шезгаж гвиз апь̌кик | tak, jego oczy są straszne |
Liczebnik
Próg w systemie liczebników gażachskich umiejscowiony jest na wysokości 10000. Warto zauważyć, iż nazwy nastek tworzone są w sposób regularny, a dziestek nieregularny.
Liczebniki główne
- 0 ґыл
- 0,5 ық
- 1 нге
- 2 хўс, хўста
- 3 дъҙъв
- 4 гуҙъв
- 5 тьв
- 6 зүргў
- 7 дъ̌лӗ
- 8 масә
- 9 сес
- 10 ырыҫ
- 11 ырыҫ нге
- 12 ырыҫ хўс
- 20 хўсхар
- 30 дъҙар
- 40 гуҙар
- 50 тьвар
- 60 щар
- 70 дъ̌лгүз
- 80 масәґүз
- 90 сескүз
- 100 зў
- 200 хўс зў
- 1000 мӗґа
- 2000 хўс мӗґа
- 10000 гвәлӑҫ
- 10 0000 ырыҫ гвәлӑҫ
- 100 0000 зў гвәлӑҫ
- 1000 0000 мӗґа гвәлӑҫ
- 10000 0000 сьльқ
Liczebniki porządkowe
Tworzone są od liczebników głównych za pomocą morfemów -к-, -г-, -ґ- i odpowiedniej końcówki przymiotnika, np. хўскаш мимбабна 'moje drugie dziecko', бан үґү нгеґүх 'wielce szanowny pan nie był pierwszy', тьвгик 'ten piąty'.
Zaimek
Zaimki osobowe
Osoba | Zaimek | Temat odmiany jeśli inny niż mianownik |
Uwagi |
---|---|---|---|
ja (neutralne) | ун | не- | |
ja (wywyższające się) | әђу | ||
ja (uniżone) | ҙгва | ||
my (inkluzywne) | ђа | ||
my (ekskluzywne) | гаҙ | ||
ty, wy | ҙаг | ҙгы- | |
pan, pani, panie, państwo (z szacunkiem) | бүћ | ||
pan, pani, panie, państwo (z wielkim szacunkiem) | бан | ||
ty, wy (z zaufaniem) | қъ̌щ | ӗқъ- | |
on, ona, ono | жь̌д | жде- | |
oni, one | жы̌т | жы̌ |
Czasownik
Formą słownikową czasownika jest postać drugiej (patrz niżej) osoby czasu przeszłego trybu oznajmiającego.
Osoba
Odmiana czasownika przez osoby jest dość zredukowana - własne charakterystyczne końcówki przyjmują tylko osoby "ja" i "oni". Istnieje też stosunkowo nowa tendencja, by rozszerzać końcówkę osoby "oni" także na inne osoby mnogie, a więc "my", "wy" i "państwo". W artykule przyjmuje się następującą numerację osób:
- "ja" (odpowiada zaimkom ун, әђу, ҙгва);
- "nie ja i nie oni" (ђа, гаҙ, ҙаг, бүћ, бан, қъ̌щ, жь̌д);
- "oni" (жы̌т); czasem też "my, wy, państwo" (ђа, гаҙ oraz honoryfikatywne ҙаг, бүћ, бан, қъ̌щ, o ile zwrot pada do więcej niż jednej osoby).