Gażachski

Język gażachski (Гажаха)

Alfabet

Litera w cyrylicy	Litera w łacince	Nazwa litery	Fonem	Przykładowe słowo	IPA	Znaczenie	Uwagi
Дд	Dd	дъ	d	двўжў	dvũʐũ	krokus
Ее	Ee	е	ɛ	едив	ɛdiʋ	widzieć
Ӗӗ	Ẽẽ	ӗ, ўвищаш е	ɛ̃	ӗгулеш	ɛ̃gulɛʂ	długo	w razie braku czcionki można zastąpić przez ей
Рр	Rr	ръ	r	ръ	rʌ	powietrze
Тт	Tt	тъ	t	тук	tuk	drewno
Зз	Zz	зъ	z	зарәѕ	zarəj	smród
Ҙҙ	Ģģ	ҙъ	ʝ	ҙгва	ʝgʷa	ja (uniżone)
Уу	Uu	у	u	удва	udva	domyślić się
Ўў	Ũũ	ў, ўвищаш у	ũ	ўпьх	ũpʌx	mieć miejsce, dziać się	w razie braku czcionki można zastąpić przez уй
Үү	Yy	ү	y	үґү	yɣy	nie
Ү̌ү̌	Ỹỹ	ү̌, ўвищаш ү	ỹ	ү̌ђ	ỹɖ	nadgarstek	w razie braku czcionki można zastąpić przez yй
Шш	Şş	шъ	ʂ	шур	ʂur	głowa
Щщ	Śś	ьщь	ɕ	щилва	ɕilva	wieś
Ии	Ii	и	i	илкь	ilkæ	niebo
Йй	Ĩĩ	й, ўвищаш и	ĩ	йґи	ĩɣi	ogień
Пп	Pp	пъ	p	палтуґ	paltuɣ	widły
Ыы	Ịị	ы	ɨ	ық	ɨq	połowa
Ы̌ы̌	Ḭḭ	ы̌ , ўвищаш ы	ɨ̃	ы̌ш	ɨ̃ş	dźwięk	w razie braku czcionki można zastąpić przez ый
Ьь	Ââ	ь	æ	ьмир	æmir	los
Ь̌ь̌	Ą̂ą̂	ь̌, ўвищаш ь	æ̃	ь̌лнь	æ̃lnæ	wlec się	w razie braku czcionki można zastąpić przez ьй
Ъъ	Ăă	ъ	ʌ	ълбъ	ʌlbʌ	las
Ъ̌ъ̌	Ą̆ą̆	ъ̌, ўвищаш ъ	ʌ̃	ъ̌ђъвъ	ʌ̃ʈʌvʌ	mleć	w razie braku czcionki można zastąpić przez ъй
Әә	Əə	ә, шав	ə	әкћ	əkʈ	warga
Ә̌ә̌	Ə̃ə̃	ә̌, ўвищаш шав	ə̃	ә̌ґубуґа	ə̃ɣubuɣa	cierpliwość	w razie braku czcionki można zastąpić przez әй
Аа	Aa	а	a	аргвух	argʷux	zapasy
Ӑӑ	Ãã	ӑ, ўвищаш а	ã	ӑшни	ãşni	oszust	w razie braku czcionki można zastąpić przez ай
Сс	Ss	съ	s	сакҫа	sakça	woda
Ҫҫ	Ķķ	ҫъ	ç	ҫнекра	çnεkra	morze
Гг	Gg	гъ	g	гараш	garaʂ	piękny
Гв гв	Gw gw	гву	gʷ	гвәлӑҫ	gʷәlãç	dziesięć tysięcy, por. miriada, man (万)
Ґґ	Cc	ґъ	ɣ	ґә̌ть	ɣə̃tæ	wiercić
Хх	Xx	хъ	x	хуҫ	xuҫ	ubranie
Хв хв	Xw xw	хву	xʷ	хва	xʷa	że
Кк	Kk	къ	k	карвучук	karvuʧuk	gatunek ślimaka
Кв кв	Kw kw	кву	kʷ	квән	kʷәn	wiedzieć, znać
Ққ	Qq	қъ	q	қъ̌щ	qʌ̃ɕ	ty (z zaufaniem)
Чч	Ŧŧ	чъ	ʧ	чун	ʧun	północ
Ћћ	Ţţ	ћъ	ʈ	ћрар	ʈrar	szczur
Ђђ	Ɗɖ	ђъ	ɖ	ђьшьх	ɖæʂæx	malina
Жж	Z̧z̧	жъ	ʐ	жь̌д	ʐæ̃d	on, ona, ono
Ӝӝ	Đđ	ӝъ, хўспилакаш жъ	ʤ				występuje tylko w zapożyczeniach
Оо	Oo	o, иқаш у	ɔ				występuje tylko w zapożyczeniach
Ӧӧ	Öö	ӧ, иқаш ү	ɶ				występuje tylko w zapożyczeniach
Өө	Ff	өъ	f				występuje tylko w zapożyczeniach
Вв	Vv	въ	v, ʋ	вуду	vudu	kładka	wymowa [ʋ] w kodzie sylaby
Бб	Bb	бъ	b	бирк	birk	pisać
Лл	Ll	лъ	l	летуш	lɛtuʂ	krzesło
Нн	Nn	ә̌н	n	натах	natax	zięć
Мм	Mm	ә̌м	m	мўҙў	mũʝũ	piorun
Ѕѕ	Jj	ьѕь	j	ѕазә̌	jazə̃	tekst, praca pisemna	występuje tylko w zapożyczeniach

Objaśnienia do nazw liter: ўвищаш 'nosowy', шав 'cisza', хўспилакаш 'dwukropkowy', иқаш 'mały'.
Uwaga! Przy ustalaniu kolejności alfabetycznej samogłoski nosowe traktuje się na równi z ich nienosowymi odpowiednikami, a nie jako osobne znaki (czyli np. ық stoi później niż ы̌ш, bo қ stoi później niż ш). Jeśli dwa hasła różnią się tylko nosowością, samogłoska nienosowa ma pierwszeństwo.

Fonetyka

Samogłoski

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte	i ĩ y ỹ	ɨ ɨ̃	u ũ
Średnie i półotwarte	ɛ ɛ̃ ɶ	ə ə̃	ʌ ʌ̃ ɔ
Prawie otwarte i otwarte	æ æ̃	a ã

Spółgłoski

	Wargowe	Przedniojęzykowe	Retrofleksyjne	Podniebienne	Welarne	Welarne labializowane	Języczkowe
Nosowe	m	n
Zwarte	p b	t d	ʈ ɖ		k g	kʷ gʷ	q
Afrykaty		ʧ ʤ
Szczelinowe	f v	s z	ʂ ʐ	ç ʝ ɕ	x ɣ	xʷ
Drżące		r
Półsamogłoski	ʋ			j
Boczne		l

Gramatyka

Rzeczownik

Kolejność morfemów przy odmianie rzeczownika to liczba - posiadacz - przypadek dla przypadków innych niż biernik i liczba - przypadek - posiadacz w wypadku gdy przypadkiem jest biernik.

Posiadacz

Osoba	Końcówki	Przykład	Znaczenie
mój (neutralne)	-н, -на³	талшан	moja krew
mój (wywyższające się)	-ђу, -ћу	шезгађу	oczy mej dostojnej osoby
mój (uniżone)	-ҙ, -ҙа³, -ҫа³	ьмирҙь	los mojej skromnej i nic nie znaczącej osoby
nasz (inkluzywne)	-ђа³, -ћа³	азакађа	nasz a w tym i twój dom
nasz (ekskluzywne)	-ҙ, -ҙа³, -ҫа³	раткаҙ	nasza ale nie twoja ziemia
twój, wasz	-ҙгы, -ыҙгы	адамҙгы	wasz ziemniak
szanownego pana, pani itp.	-бүћ, -пүћ	гешубүћ	imię szanownego pana
wielce szanownego pana, pani itp.	-ба³н, -па³н	сўдбан	bóg wielce szanownego pana
twój, zaufana osobo	-щ, -ищ	вургы̌дещ	twe słowo, o ty w którym pokładam nadzieje
jego, jej	-ж, -жү, -шү	хуҫшү	jego ubranie
ich	-тты̌, -ды̌, -ты̌	щилватты̌	ich wieś
swój	-л, -ли	палтуґасли	swoje widły

Posiadacz i posiadany mogą tworzyć syntagmy wedle dwóch schematów:

1. Posiadacz pojawia się pierwszy, funkcję przypadka dzierżawczego pełni ablatyw, np. курсалў шезгаж 'oczy dziewczyny';
2. Posiadany pojawia się pierwszy, opcjonalnie między wyrazy może wskoczyć dodatkowa partykuła и lub с, np. шезгаж курса, шезгаж и курса 'oczy dziewczyny'; tej konstrukcji nie używa się, gdy posiadacz wyrażony jest zaimkiem osobowym, np. *талшан ун 'moja krew';

Posiadacz wyrażony zaimkiem zwykle jest pomijany, jego pojawienie się jest podkreśleniem osoby, np. талшан 'moja krew' obok нелў талшан 'właśnie moja krew'.

Przypadki

Przypadek	Końcówki	Przykład	Znaczenie
Mianownik	zero	курса	dziewczyna
Ablatyw	-лў	щилвалў	ze wsi
Miejscownik	-нй	летушнанй	na moim krześle
Biernik	-с, -а³с	теркештьс	tajemnicę
Narzędnik	-сү, -ү	дӑчлисү	swoją ręką

Przymiotnik

Przymiotnik posiada trzy formy. Spośród nich jedynie ostatnia odmienia się przez przypadki.

Końcówka	Użycie	Przykład	Znaczenie
-а¹ш	przydawka	бә̌ҫлаш галӑхуҫ	wąskie spodnie
	orzeczenie teraźniejsze	ун иқаш	jestem mały
-үх	orzeczenie przeszłe	бүћ бурүх	szanowny pan był zły
	pytania, potwierdzenia i przeczenia w czasie przeszłym	жы̌т ъмыт лашчүх?	czy oni byli wielcy?
-ик	samodzielne użycie przymiotnika	тулбик	ten niebieski
	pytania, potwierdzenia i przeczenia w czasie teraźniejszym	шезгаж гвиз апӑкик	tak, jego oczy są straszne

Liczebnik

Próg w systemie liczebników gażachskich umiejscowiony jest na wysokości 10000. Warto zauważyć, iż nazwy nastek tworzone są w sposób regularny, a dziestek nieregularny.

Liczebniki główne

• 0 ґыл
• 0,5 ық
• 1 нге
• 2 хўс, хўста
• 3 дъҙъв
• 4 гуҙъв
• 5 тьв
• 6 зүргў
• 7 дъ̌лӗ
• 8 масә
• 9 сес
• 10 ырыҫ
• 11 ырыҫ нге
• 12 ырыҫ хўс
• 20 хўсхар
• 30 дъҙър
• 40 гуҙар
• 50 тьвьр
• 60 щар
• 70 дъ̌лгүз
• 80 масәґүз
• 90 сескүз
• 100 зў
• 200 хўс зў
• 1000 мӗґа
• 2000 хўс мӗґа
• 10000 гвәлӑҫ
• 10 0000 ырыҫ гвәлӑҫ
• 100 0000 зў гвәлӑҫ
• 1000 0000 мӗґа гвәлӑҫ
• 10000 0000 сьльқ

Liczebniki porządkowe

Tworzone są od liczebników głównych za pomocą morfemów -к-, -г-, -ґ- i odpowiedniej końcówki przymiotnika, np. хўскаш мимбабна 'moje drugie dziecko', бан үґү нгеґүх 'wielce szanowny pan nie był pierwszy', тьвгик 'ten piąty'.

Zaimek

Zaimki osobowe

Osoba	Zaimek	Temat odmiany jeśli inny niż mianownik	Uwagi
ja (neutralne)	ун	не-
ja (wywyższające się)	әђу
ja (uniżone)	ҙгва
my (inkluzywne)	ђа
my (ekskluzywne)	гаҙ
ty, wy	ҙаг	ҙгы-
pan, pani, panie, państwo (z szacunkiem)	бүћ
pan, pani, panie, państwo (z wielkim szacunkiem)	бан
ty, wy (z zaufaniem)	қъ̌щ	ӗқъ-
on, ona, ono	жь̌д	жде-
oni, one	жы̌т	жы̌

Czasownik

Formą podstawową i słownikową czasownika jest postać drugiej (wg przyjętej w artykule numeracji - patrz niżej) osoby czasu przeszłego trybu oznajmiającego. Istnieje też grupa czasowników o innym schemacie odmiany - tzw. czasowniki wybiegające (w przód / w teraźniejszość) - dla nich formą podstawową jest forma drugiej osoby czasu teraźniejszego trybu , a słownikową - tej samej osoby czasu przeszłego tego samego trybu.

Osoba

Odmiana czasownika przez osoby jest dość zredukowana - własne charakterystyczne końcówki przyjmują tylko osoby "ja" i "oni". Istnieje też stosunkowo nowa tendencja, by rozszerzać końcówkę osoby "oni" także na inne osoby mnogie, a więc "my", "wy" i "państwo". W artykule przyjmuje się następującą numerację osób:

1. "ja" (odpowiada zaimkom ун, әђу, ҙгва);
2. "nie ja i nie oni" (ђа, гаҙ, ҙаг, бүћ, бан, қъ̌щ, жь̌д);
3. "oni" (жы̌т); czasem też "my, wy, państwo" (ђа, гаҙ oraz honoryfikatywne ҙаг, бүћ, бан, қъ̌щ, o ile zwrot pada do więcej niż jednej osoby).

Czas

Czas przeszły

Jest to najprostszy czas pod względem morfologicznym. Odmiana w czasie tym wygląda następująco:

Osoba	Po samogłosce	Po spółgłosce nienosowej	Po spółgłosce nosowej
1	-ҫ	-а, -ь, -ъ
2	-
3	-ҙат, -ҙьт, -ҙът	-ат, -ьт, -ът	-ыт

Czasowniki wybiegające tworzą czas przeszły poprzez umieszczenie po formach odmienionych zgodnie z powyższym schematem pomocniczego czasownika шут 'być' w 2. osobie czasu przeszłego, np. нђәка шут 'umiałem' (por. czas szeroki dla czasowników wybiegających).

Czas szeroki

Zwany również czasem teraźniejszo-przyszłym, dotyczy wydarzeń przyszłych lub zwyczajów i stanów stałych lub powtarzalnych.
Orzeczenie w tym czasie ma postać imiesłowu teraźniejszego i nie podlega odmianie przez osoby, np. ун ьмирлипъђ әсънпъръ 'narzekam na swój los'.
Dla czasowników wybiegających w przód ma postać taką jak dla niewybiegających czas przeszły, np. нђәка 'umiem'.
Czasownik 'być' ma w tym czasie postać zerową, a w odniesieniu do przyszłości zastępuje go гвү̌хва 'stać się', np. ун щилвел 'jestem wieśniakiem, dosł. ja wieśniak', ун щилвел әзгвү̌хва 'będę wieśniakiem'.

Czas chwili obecnej

Opisuje zdarzenia mające miejsce w danej chwili.
Formalnie orzeczeniem jest zredukowany do zera czasownik 'być', przed którym pojawia się lokatyw od gerundium na -ка. Gerundium takie, jeśli utworzone jest od czasownika przechodniego, łączy się z obiektem wyrażonej w nim czynności na zasadzie związku dzierżawczego, jeśli zaś powstało od czasownika nieprzechodniego, to przyjmuje podmiot swojej czynności za posiadacza. Przykład: ун ьмирлипъђ ънпъръґанй 'w tej chwili narzekam na swój los, dosł. ja [jestem] w narzekaniu swojego losu'.

Czas chwili ówczesnej

Opisuje zdarzenia zaszedłsze w danej chwili w przeszłości.
Wygląda tak jak czas chwili obecnej, z tym że posiłkowy czasownik 'być' jest w czasie przeszłym, np. ун ьмирлипъђ ънпъръґанй шута 'w owej chwili narzekałem na swój los'.

Czas odległej przeszłości

Opisuje zdarzenia mające miejsce bardzo dawno. Posiada następujące końcówki.

Osoba	Po samogłosce	Po spółgłosce
1	-ва, -вь, -въ	-ус
2	-в	-у
3	-ват, -вьт, -вът	-уст

Czas przeszły nieświadka

Opisuje zdarzenia mające miejsce w przeszłości, których mówiący nie jest pewny, nie widział ich, a zna je ze słyszenia lub wnioskuje o nich. Tworzy się go od form czasu odległej przeszłości przez przedrostek ща lub щ pisany łącznie, np. щатомалуст 'podobno liczyli'.

Czas szeroki nieświadka

Opisuje zdarzenia mające miejsce w teraźniejszości, spodziewanej przyszłości lub mające charakter ogólny, których mówiący nie jest pewny, nie widział ich, a zna je ze słyszenia lub wnioskuje o nich. Tworzy się go od form czasu przeszłego (w przypadku czasowników wybiegających od czasu teraźniejszego) przez przedrostek ща (przed samogłoską może skrócić się do щ) pisany łącznie, np. щатомалат 'podobno liczą'.

Czas zaprzeszły

Nazywa czynność uprzednią względem jakiejś innej czynności przeszłej. Obecnie jest czasem archaicznym i bywa używany dla celów stylistycznych. Tworzy go pomocniczy czasownik шут 'być' we właściwej osobie czasu przeszłego wraz z imiesłowem przeszłym -(ы)н, np. шута утрўхын 'ugryzłem byłem'.

Pytanie, potwierdzenie i negacja

Formy pytania rozstrzygającego, odpowiedzi twierdzącej oraz negacji (zarówno użytej w odpowiedzi na pytanie, jak i nie) tworzy się z pomocą posiłkowych czasowników ъм 'czy', гвиз 'tak', үґү 'nie', które

• w czasie przeszłym odmieniają się przez osoby jak inne czasowniki i łączą się z czasownikiem głównym w formie imiesłowu przeszłego -(ы)н, np. үґүҫ ънпърын 'nie narzekałem'. Czasowniki wybiegające wymagają dodatkowo posiłkowego шут, np. ъмъ нђәкын шут? 'czy umiałem?';
• w czasie szerokim odmieniają się przez osoby tak samo jak w przeszłym, ale łączą się z czasownikiem głównym w formie imiesłowu teraźniejszego, np. қъ̌щ Шептыс ъм әседив? 'czy widujesz Szepty?'. Czasowniki wybiegające mogą używać zarówno imiesłowów przeszłych jak i teraźniejszych (w tym drugim przypadku odnoszą się do przyszłości), np. ъмъ нђәкын? 'czy umiem?', ъмъ әнђәк? 'czy będę umiał?'. Czasownik 'być' ma formę әшшә, np. үґүҫ щилвел әшшә 'nie jestem wieśniakiem';
• w czasie chwili obecnej łączą się z czasownikiem 'być' w formie imiesłowu teraźniejszego: әшшә, np. қъ̌щ, Шепты едивгажнй ъм әшшә? 'czy w tej chwili widzisz Szepty?';
• w czasie chwili obecnej łączą się z czasownikiem 'być' w formie imiesłowu przeszłego na -(ы)н: шутын, np. қъ̌щ, Шепты едивгажнй ъм шутын? 'czy w owej chwili widziałaś Szepty?';
• w czasie odległej przeszłości odmieniają się przez osoby jak inne czasowniki i łączą się z czasownikiem głównym w formie imiesłowu przeszłego -(ы)н, np. үґүва ънпърын 'dawno dawno temu nie narzekałem';
• w czasach nieświadka przyłączają partykułę щ(а), a dalej zachowują się odpowiednio jak w czasie przeszłym (bez posiłkowego 'być' dla czasowników wybiegających) i jak w czasie odległej przeszłości, np. щүґүҫ ънпърын 'podobno nie narzekam', щъмъ нђәкын шут? 'czy okazuje się, że umiem?', щүґүва ънпърын 'podobno nie narzekałem'.

Czas zaprzeszły nie tworzy własnych form pytania, potwierdzenia i negacji, zamiast tego używa się form właściwych dla czasu przeszłego.