Język Tolów

Język Tolów, język talski (nazwa własna: Tola-yánah /tola'janah/) - mowa Tolów) - język sztuczny, aprioryczny, którego morfologia w dużym stopniu opiera się na alternacji samogłosek i szerokim zastosowaniem metatezy. Wymyślony i rozwijany hobbistycznie w drugiej i trzeciej dekadzie 21. wieku.

Głoski i ortografia w alfabecie łacińskim

Stosuje się zapis fonemiczny.

Samogłoski

• A - [a], przy /q/, /r/, /ɦ/ - [ɑ];
• E - [æ~ε], w sylabie nieakcentowanej, szczególnie przed akcentem - [ə], nie występuje przy /q/, /r/, /ɦ/;
• I - [i], przy /q/, /r/, /ɦ/ oraz przed /j/, /w/ w tej samej sylabie - [ɪ~ɘ];
• O - [ʊ~o], przy /q/, /r/, /ɦ/ oraz przed /j/, /w/ w tej samej sylabie - /ɔ/;

SAMOGŁOSKI (WERSJA ROZSZERZONA)
	KRÓTKIE			DŁUGIE
	PRZEDNIE	ŚRODKOWE	TYLNE	PRZEDNIE	ŚRODKOWE	TYLNE
WYSOKIE	[i] i/î		[ʊ~o] o/ô	[iː] iy		[uː] ou
WYSOKO-ŚREDNIE	[ɪ~ɘ] i/î			[ɪː~ɘː] ih
ŚREDNIE	[ɛ~æ] e		[ɔ] o/ô			[ɔː] oh
NISKO-ŚREDNIE
NISKIE		[ä] a/â	[ɑ] a/â			[ɑː] ah

Samogłoski nie kontrastują ze względu na długość, z wyjątkiem, o którym poniżej. Sylabę akcentowaną zaznacza się akutem nad samogłoską i tylko wtedy, gdy nie jest pierwszą w wyrazie. Jeśli w wyrazie występuje samogłoska z cyrkumfleksem, a jednocześnie brak innej z akutem, cyrkumfleks oznacza też wtedy sylabę akcentowaną.

Istnieje sposób odczytu, w którym <iy ou ih oh ah> są pojedynczymi, długimi samogłoskami, odpowiednio [iː uː eː ɔː ɑː], natomiast <iu oy au ay> dyftongami.

Spółgłoski

	WARGOWE		ZĘBOWE		BOCZNE	TWARDOPODNIEBIENNE		MIĘKKOPODNIEBIENNE	JĘZYCZKOWE	KRTANIOWE
NOSOWE	/m/ m		/n/ n			/ŋ~ɲ/ ŋ
ZWARTE	/p~ʙ̥/ p	/b/ b	/t/ t	/d/ d		/c~t͡ʃʲ~t͡sʲ/ c	/ɟ~d͡ʒʲ~d͡zʲ/ z	/kʲ/ k	/q/ q	/ʔ/ '
ZWARTO-SZCZELINOWE					/ɬ~t͡ɬ/ ł/tł
SZCZELINOWE	/φ~f/ f		/θ~s/ s			/ʃ/ ş		/x/ x		/ɦ~ʕ/ h
PŁYNNE I PÓŁSAMOGŁOSKI	/w~ʋ/ u/v				/l/ l	/j/ y			/ʀ~r/ r

- <p> w nagłosie może być wymawiana jako głoska bezdźwięczna, wargowa, drżąca [ʙ̥];

- <v> i <u> oznaczają tę samą głoskę, pierwszą zapisuje się w nagłosie sylaby, a drugą w wygłosie;

- <s> standardowo ma wymowę pośrednią między [θ] a [s], „s sepleniące” ([s̟]), możliwa również wymowa [θ] albo [s̪];

- [tɬ] zapisuje się <tł>, [ɬ] - <ł> - występuje tylko przed spółgłoską;

- <c> i <ş> mogą mieć brzmienie zadziąsłowe lub twardopodniebienne;

- <ŋ> wymawia się [ɲ] przy <i î>, <y>, <c>, <z>, <ş>, oraz przed <e>, a [ɴ] przy <q>;

- <r> może przyjmować artykulację języczkową, jak i dziąsłową;

- < ' > nie pisze się na początku wyrazu, między samogłoskami pisze się tylko wtedy, gdy jest podwojony (toe - [toʔε], to'iy - [toʔʔəj]);

- <h> dźwięczne, przed spółgłoską bezdźwięczną staje się bezdźwięczne, jeśli znajduje się po samogłosce przed spółgłoską lub w wygłosie, może być nieme, a poprzedzająca samogłoska ulega wtedy wzdłużeniu (ah - [ʔɑː]);

Wzór sylaby

Sylaba ma postać CV(C). Każda sylaba zaczyna się pojedynczą spółgłoską. Wewnątrz wyrazów możliwe są dowolne zbitki dwóch spółgłosek, choć mogą pojawić się asymilacje w przypadku trudno wymawialnych zbitek.

Rdzeń wyrazowy

Rdzeń stanowi jedna, dwie, trzy bądź cztery spółgłoski. Rdzenie czwórspółgłoskowe są rzadkie, najczęściej w słowach zapożyczonych albo powstałych ze złożeń, zrostów lub reduplikacji rdzeni dwuspółgłoskowych. W wyrazach zapożyczonych możliwe są rdzenie liczące więcej niż cztery spółgłoski. Spółgłoski /j/, /w/ i /ɦ/ występują niekiedy jako samogłoski, odpowiednio /i/, /o/, /a/, zapisuje się je wtedy z cyrkumfleksem.

Akcent

Akcent wyrazowy pada na sylabę z samogłoską po pierwszej spółgłosce rdzenia (pierwsza sylaba w rzeczownikach, druga lub w pewnych trybach trzecia w czasownikach), w gerundiach - po drugiej. Wyjątkiem są rzeczowniki z wrostkami po pierwszej spółgłosce, w których akcent pada na sylabę z samogłoską pojawiającą się po wrostku.

Morfologia

Czasownik

Odmienia się przez tryby, statyczność-dynamiczność, aspekty, strony, jak również może mieć znaczenie osłabione bądź wzmocnione. Nie zawiera informacji o podmiocie, dopełnieniach ani o czasie, wynikają one z kontekstu lub obecności słów pomocniczych (zaimków, przysłówków itp.). W odmianie czasownika wyróżnia się rdzenie krótkie (jedno- i dwuspółgłoskowe), przy których pojawiają się spółgłoski epentetyczne, oraz długie (trój-, czterospółgłoskowe). Czasowniki dzielą się na "statyczne" - oznaczające stany (gdy czasownik jest nieprzechodni) lub czynności niekauzatywne, oraz "dynamiczne" - wskazujące na zmianę stanu lub opisujące ruch (nieprzechodni) lub czynności kauzatywne (przechodni). Tabele z odmianą znajdują się tutaj.

• Tryb i modalność

Czasownik odmienia się przez 4 tryby:

1. tryb oznajmujący, z układem spółgłosek rdzenia: -CCV-, -CKV-, -CKVQ-, -CKVQL- (gdzie C, K, Q, L to spółgłoski rdzenne, a V to samogłoska akcentowana) oraz przedrostkiem i- (czasowniki statyczne) lub o- (czasowniki dynamiczne); jeśli pierwszą rdzenną spółgłoską jest zwarcie krtaniowe - również odpowiednio yi- oraz vo-;

2. tryb rozkazujący, pełniący też funkcję trybu łączącego, z układem spółgłosek rdzenia jak w trybie oznajmjącym oraz przedrostkiem ya- (czasowniki statyczne) lub va- (czasowniki dynamiczne);

3. tryb warunkowy, z układem spółgłosek rdzenia: -CeCCV-, -CeKKV-, -CeKKVQ-, -CeKKVQL- (przy czym e może być zastąpiona przez a, jeśli C lub K jest jedną ze spółgłosek języczkowych lub /ɦ/) oraz przedrostkiem, jak w trybie oznajmującym;

4. tryb życzeniowo-łączący, będącym połączeniem trybu rozkazującego z warunkowym;

• Aspekt

1. dokonany - czynności jednokrotne lub kilkukrotne, skończone, punktowe lub trwające przez jakiś czas, domyślnie w czasie przeszłym, choć może odnosić się także do przyszłości, w zależności od kontekstu lub użycia dodatkowych słów;

oznaczany przez /o/ (strona czynna), /i/ (strona bierna) i /a/ (czasownik nieprzechodni) w sylabie akcentowanej (oqnóta - zabić, oqníta - zostać zabitym, oqnáta - umrzeć).

2. niedokonany - stany lub czynnoścu ciągłe lub postępujące (w czasownikach dynamicznych), bez informacji o zakończeniu, także zwyczajowe; oznaczany przez /aw/ (strona czynna), /aj/ (strona bierna) i /aɦ/ (czasownik nieprzechodni) w sylabie akcentowanej (oqnáuta - zabijać, oqnáyta - być zabijanym, oqnáhta - umierać).

3. wielokrotny - oznacza stany lub czynności powtarzające się, cykliczne, podkreślający wielokrotne rozpoczęcie i zakończenie stanu lub czynności, także zwyczajowe; oznaczany przez podwojenie trzeciej rdzennej spółgłoski (oqnótta - zabijać, zabijać wiele razy, oqnítta - zostać zabitym wiele razy, oqnátta - umrzeć wiele razy).

Stany i czynności zwyczajowe opisuje aspekt niedokonany jak i wielokrotny. Użycie któregoś z nich zależy od charakteru stanu lub czynności.

• Adam şíkmoqtou orsá'a. - Adam chodzi do szkoły. - aspekt wielokrotny;
• Tifto' Cebraha otróh. / Tifto' Cebraha otráu. - Ziemia okrąża Słońce. (dosł. Słońce sprawia, że Ziemia krąży.) - aspekt wielokrotny i niedokonany;
• Teetł ihyáhmavot. - Licho nie śpi. - aspekt niedokonany;

• Strona

Stronę czasownika (i rzeczownika odczasownikowego) określa barwa samogłoski akcentowanej.

1. strona czynna - o lub au (oŋyóma - "postawić", oŋyáuma - "stawiać");

2 strona bierna - i lub ay (oŋyíma - "zostać postawionym", oŋyáyma - "być stawianym");

3 czasownik nieprzechodni - a lub ah (oŋyáma - "wstać, stanąć", oŋyáhma - "wstawać, stawać");

Na zwrotność czynności wskazuje użycie zaimka tej samej osoby, klasy i liczby zarówno jako podmiotu, jak i dopełnienia bliższego, albo biernika zaimka trzeciej osoby bliższej zgodnego z klasą i liczbą podmiotu, jeśli podmiotem jest rzeczownik lub grupa nominalna.

• Wzmocnienie-osłabienie

Czasowniki i gerundia występują w trzech stopniach intensywności:

1. stopień domyślny - oznaczany przez -a po ostatniej spółgłosce rdzenia lub przez brak samogłoski (R-N: irnáha, irná, R-N-T: irnáta, irnát);

2. wzmocnienie - oznaczany przez -o (R-N: irnáho, R-N-T: irnáto);

3. osłabienie - oznaczany przez -i (R-N: irnáhi, R-N-T: irnáti);

Rzeczownik

Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki. Każdy rzeczownik jest przypisany do jednej z trzech klas nominalnych oraz jednej z trzech liczb. Rzeczowniki nie odmieniają się przez liczby, zmiana liczby powoduje też zmianę znaczenia. Tabela z pełną odmianą rzeczownika znajduje się tutaj.

• Klasy nominalne

Każdy rzeczownik należy do jednej z trzech klas nominalnych:

1. żywotne - wszystko, co związane z życiem, nazwy roślin, zwierząt, grzybów, mikrobów, grup istot żywych, żywych struktur, osób, niektórych żywiołów i zjawisk przyrodniczych;

2. nieżywotne, rzeczowe - wszystkie rzeczy odbierane zmysłami, namacalne, odczuwalne, widzialne, nie należące do organizmów żywych (a więc również np. martwe ciało), miejsca, kraje, struktury świata materialnego, nazwy cząstek elementarnych (ale nie oddziaływań), nazwy zjawisk widzialnych;

3. pozostałe - rzeczowniki abstrakcyjne, nazwy pojęć, zjawisk, procesów, rzeczowniki odczasownikowe i wszystko to, czego nie da się przyporządkować do dwóch pierwszych klas;

Przynależność do jednej z klas może być oznaczone barwą samogłoski akcentowanej. Dla żywotnych jest to o: moyau - kot. Dla nieżywotnych jest to i: pixat - włos. Dla rzeczowników z klasy ogólnej jest to a: raqla - praca. Część rzeczowników nie ma oznaczonej klasy (gdy wewnątrz rdzenia pojawia się samogłoska e lub a, np.: marven - smok, nesel - potok, pelme - wola) albo samogłoska akcentowana nie odpowiada klasie, do której dany wyraz należy (szczególnie w wyrazach zapożyczonych). Również imiona i nazwy przynależą do tej klasy rzeczowników, do których się odnoszą.

• Rodzaje

Rzeczowniki i zaimki nie mają określonego rodzaju. Można określić płeć dodając przyrostek -(e)l dla rzeczownika żeńskiego albo -(a)r dla męskiego.

• Liczby

Rzeczowniki i zaimki przyjmują pewną liczbę, która określa ich zakres znaczeniowy. Zmiana liczby powoduje, jak w przypadku zmiany przynależności do klasy nominalnej, zmianę znaczenia.

1. prosta policzalna - oznacza przedmioty, osoby, organizmy, zjawiska, wydarzenia, stany itp. dające się policzyć i uszeregować za pomocą liczb naturalnych, odbierane jako stanowiące spójną całość i autonomiczne w stosunku do innych osób, przedmiotów, zjawisk itd., wyraz w l.p.p. kończy się spółgłoską (haqal - głos, pilaq - kość, ŋotar - dąb);

liczba policzalna, która odpowiada polskiemu odpowiednikowi liczby pojedynczej i małolicznej liczbie mnogiej, ma w języku talskim odmianę syngulatywną, zakończoną -' /ʔ/, zwłaszcza w zaimkach, ale także wielu rzeczownikach, choć ten sam przyrostek może pojawić się jako znacznik zwykłej liczby policzalnej;

2. zbiorowa policzalna - oznacza grupę osób, przedmiotów, zjawisk policzalnych, której poszczególne rozróżnialne elementy tworzą pewną spójną całość, a te całości również można policzyć i uszeregować za pomocą liczb naturalnych, l.z.p. tworzy się reduplikując ostatnią spółgłoskę rdzenia, kończy się spółgłoską (haqlil - harmider, pilqaq - szkielet, ŋotrar - dąbrowa);

3. niepoliczalna - oznacza przedmioty, zjawiska itd. niedające się policzyć ani uszeregować za pomocą liczb naturalnych, duże liczby mnogie, również rzeczowniki odczasownikowe, rzeczownik i zaimek w l.np. kończy się samogłoską (laxşi - pokrewieństwo, girda - step, preria, poro - zarośla);

• Przypadki

Wyróżnia się pięć przypadków głównych:

1 mianownik - bez końcówki lub z końcówką -e -a w liczbie niepoliczalnej;

2 biernik - z końcówką -h -ah -a -ha;

3 allatyw z funkcją celownika - z końcówką -u -ou -o -vo;

4 ablatyw z niektórymi funkcjami depełniacza - z końcówką -y -iy -i -yi;

5 essyw - z końcówką -ŋ -eŋ -aŋ -ŋe;

Pozostałe przypadki konstruowane są inaczej niż przypadki główne.

1 partytyw - tworzy się przez powtórzenie pierwszej sylaby (kâra - woda, kakâra - (trochę) wody);

2 narzędnik - jest nierozróżnialny od przysłówka i tworzy się go tak samo;

3 komitatyw i abessyw - przed wyrazem w mianowniku stawia się spójnik em (który oznacza "i", "z", "wraz z") bez przyrostka lub z przyrostkiem -ek dla komitatywu oraz z przyrostkiem -es dla abessywu;

4 wołacz - z partykułą da przed wyrazem w mianowniku;

5 przypadki czasu i miejsca okrelane są przez różne przyimki/przedrostki przy rzeczowniku lub gerundium;

• Wyrazy złożone

W języku talskim istnieją dwa rodzaje złożeń: słabe i silne. W obu człon określający poprzedza człon określany.

I. W złożeniu słabym wyraz określający i określany są sklejone bez zmiany ich formy, jednak z dwoma wyjątkami: 1. gdy pierwszy kończy się spółgłoską - wówczas albo następuje przestawka obu końcowowych głosek (wyraz z rdzeniem trójspółgłoskowym bez przyrostków), albo dodawany jest międzyrostek -e- lub -a-, oraz 2. gdy drugi zawiera wrostek lub reduplikowaną sylabę otwartą - wtedy wypada jego pierwsza samogłoska. Jeśli pierwszy człon zawiera przyrostek -' (zwarcie krtaniowe), jest on usuwany. Akcent główny pada na sylabę drugiego członu. Złożenie słabe jest odpowiednikiem polskiego rzeczownika z przydawką przymiotnikową i liczebnikową, a także pełni funkcję dzierżawczą (niezbywalną), dlatego zaimek osobowy może być częścią tego złożenia. W szczególnym wypadku, jeśli drugim członem jest zaimek "şe'" - "to", eksponowane jest znaczenie członu określajacego; taką konstrukcję tłumaczy się wówczas jak swobodny przymiotnik atrybutywny. Przynależność do klasy nominalnej oraz liczbę całego złożenia wyznacza drugi człon. Pisownia nie jest uregulowana, część słów pisana jest z dywizem, zwłaszcza niektóre nazwy własne, a część łącznie.

• Pasxa-Písam - Wyspa Wielkanocna (Pasax - "Wielkanoc", pisam - "wyspa");
• kalatłite-tínzi - grenlandzki lód (Kalatłit - "Grenlandia", tinzi - "lód");
• Yiroşálim - Jerozolima, Jeruzalem;
• yiteşşíkil - coś dwuczęściowego (yit - "dwa" w klasie nieżywotnej, e - międzyrostek, şişíkil - "część", "kawałek" w partytywie);
• nefemáham - moja matka;
• titłaşó' - miodny (w klasie żywotnej i liczbie policzalnej, choć sam wyraz titła - miód należy do klasy nieżywotnej i liczby niepoliczalnej);

II. W złożeniu silnym z członu drugiego wypada pierwsza samogłoska, jeśli składa się z rdzenia trójspółgłoskowego i nie zawiera wrostka, a pierwsza sylaba nie jest reduplikowana. Główną cechą różniącą je od złożenia słabego jest przesunięcie akcentu na pierwszy człon. Tak skonstruowany słowo może mieć znaczenie odbiegające od wchodzących w jego skład składników. Złożenie silne służy do tworzenia neologizmów na podobnej zasadzie, jak dodawanie przyrostków. Przynależność do klasy nominalnej określa klasa pierwszego członu. Liczbę niepoliczalną i policzalną określa odpowiednio istnienie bądź brak samogłoskowej końcówki, natomiast liczba zbiorowa, inaczej niż w słowach zawierajacych przyrostek, oznaczana jest przez podwojenie ostatniej spółgłoski drugiego, a nie pierwszego rdzenia. Pisownia jest zawsze łączna.

• róspisôtł - jaszczurka (pierwszy rdzeń R-S-P oznacza "iść" lub "noga", drugi S-V-Ł sôtł - "wąż", w drugim rdzeniu środkowa spółgłoska /ʋ~w/ uległa zmianie w samogłoskę w wyrazie podstawowym, w złożeniu możliwa jest równiesz formy "-svatł", "-svetł");
• róspisôtłatł - stado jaszczurek;
• pílqabar - pilaq "kość" + bir(a') "słup" - kręgosłup;
• cátłaftaha - catła "czas" + fitha "przestrzeń" - czasoprzestrzeń;

Gerundium

Należy do ogólnej klasy nomnalnej i liczby niepoliczalnej. Odmienia się przez przypadki i wszystkie kategorie odmiany czasownika oprócz trybu. Końcówki przypadka są takie same jak dla rzeczowników policzalnych:

1.Mianownik: brak

2. Biernik: -h bez przyrostka lub -ah z przyrostkiem;

3 Allatyw: -u lub -ou;

4 Ablatyw: -y lub -iy;

5 Essyw: -ŋ lub -eŋ;

Tworzy się z czasownika przez przestawienie pierwszej samogłoski i pierwszej spółgłoski rdzennej (ipqáhva - falować -> piqáhva - falowanie, vo'móra - pobrązowić -> omóra - pobrązowienie); Budowa w zależności od liczby spółgłosek:

jednospółgłoskowe C: C-V1-C-V2-(h,v,y)-V3 (şişáha - zaszumienie, poszumienie, şişáhha - szumienie)

dwuspółgłoskowe CK: C-V1-K-V2-(h,v,y)-V3 (ŋicóva - pokochanie, zakochanie się w, ŋicáuva - kochanie, ŋicíya - zostanie, bycie pokochanym, ŋicáyya - bycie kochanym)

O tym, którą głoskę z nawiasu się pisze i wymawia, decyduje barwa samogłoski akcentowanej lub sekwencji samogłoska-spółgłoska przed nią. I tak /a/ lub /aɦ/ powoduje pojawienie się /ɦ/, po /o/ i /ow/ pojawia się /w/, a po /i/ i /ij/ zawsze /j/.

trójspółgłoskowe CKM: C-V1-K-V2-M-V3 (qinóla - pokadzenie kadzidłem, qiníla - stanie się pokadzonym)

czterospółgłoskowe CKML: C-V1-K-V2-M-L-V3 (toróksa - poturkusowienie czegoś, pomalowanie na turkusowo, tiráhkesa - bycie turkusowym - tu pojawia się epentetyczne /ε/ rozbijające zbitkę trzech spółgłosek)

Samogłoski w gerundiach są takie same jak w odpowiadających im czasownikach. Samogłoska V1 odnosi się do przedrostka przy czasowniku: -i- odpowiada i-, yi-, ya-, z kolei -o- odpowiada o-, vo-, va-. Dodając przedrostek przysłówkowy tworzy się imiesłów przysłówkowy (attiváuqa - niosąc, dźwigając). Akcent pada zawsze na sylabę drugą z samogłoską V2.

Przymiotnik

Nie istnieje jako osobna część mowy. Jego funkcje przejmują odpowiednie formy rzeczownika i czasowniki.

Przysłówek

Przysłówek tworzy się z rzeczownika przez dodanie przedrostka a- /ʔa-/ z powtórzeniem pierwszej spółgłoski rdzenia (ralsa - zło, arrálsa - źle). Odmienia się przez przypadki, jeśli jest częścią grupy nominalnej. Za pomocą przysłówka określa się narzędzie i sposób wykonania czynności, który w języku polskim odpowiada przypadkowi narzędnika.

Zaimki i zasłówki

I. Zaimki osobowe występują w czterech osobach i trzech liczbach. Do zaimków w każdej osobie - poza liczbą niepoliczalną - można dołączyć sufiks definiujący płeć. Dla rodzaju żeńskiego jest to -(e)l, dla rodzaju męskiego -(a)r. Tabela z odmianą zaimków osobowych jest w tym miejscu.

Trzecia osoba występuje w dwóch formach: bliższej i dalszej. Bliższa jest formą podstawową, występującą na ogół w zdaniach prostych. Dalszą stosuje się:

1. w zdaniach, które tłumaczymy na język polski używając zaimków względnych lub niektórych spójników, np. kto ..., ten...; ..., więc ...

• Qoş itláhşa, iŋtłáha. - Kto oddycha, ten żyje. (dosł. tam-on-który oddychać, żyć)
• Qo itláhşa, qo iŋtłáha. - Kto oddycha, ten żyje. Oddycha, więc żyje. (dosł. tam-on oddychać, tam-on żyć);

Jest to najczęściej podmiot w przysłowiach, powiedzeniach, stwierdzeniach, prawdach ogólnych nieodnoszący się do konkretnej osoby czy przedmiotu.

2. w zdaniach po polsku opisywanych jako bezpodmiotowe, choć jeśli zaimek może być pominięty, jest pomijany:

• Qae iqfáhca. / Iqfáhca. - Śnieży. / Pada śnieg. 

W takim przypadku wybór między zaimkiem bliższym a dalszym jest kwestią płynną i zależy bardziej od upodobania mówiącego i podkreślenia stopnia ważności podmiotu.

3. gdy jest podmiotem w zdaniu, w którym akcent kładzie się na czasownik lub dopełnienie:

• Qae iqfáhca. - Ona (pogoda) jest-śnieżna. 

Zdanie podkreśla spostrzeżenie, że pada śnieg, a nie cechę pogody.

• Qo' toh oqnóta. - Zabił go.

W takiej konstrukcji lepiej jednak użyć strony biernej:

• To' oqníta. - On został zabity.

4. w zdaniach, gdy podmiot jest w trzeciej osobie bliższej, dopełnienie wyraża się w dalszej; jeśli podmiot i dopełnienie są wyrażone tą samą osobą, zdanie znajduje się w stronie zwrotnej:

• To' qoh oqnóta. - On go zabił.
• To' toh oqnóta. - On się zabił.
• Ninja' qoh oqnóta. - Ninja go zabił.
• Ninja' toh oqnóta. - Ninja się zabił.

5. w zdaniach współrzędnie złożonych, w których określa dopełnienie pierwszego zdania w drugim zdaniu:

• To' semyah ilkó em (to') qoh iquóca. - Spotkał człowieka i go ugryzł.
• To' semyah ilkó em (to') toh iquóca. - Spotkał człowieka i się ugryzł.
• To' semyah ilkó em qo' toh iquóca. - Spotkał człowieka i tamten go ugryzł.
• To' semyah ilkó em qo' qoh iquóca. - Spotkał człowieka i tamten się ugryzł.

II. Zaimki wskazujące:

1. Zaimek wskazujący przy podmiocie

• nau niu nou - liczba policzalna;
• navau nivau novau - liczba zbiorcza;
• nave nive nove - liczba niepoliczalna;

Ponadto istnieje krótka wersja tego zaimka nô, która odnosi się do trudnej do sprecyzowania i sklasyfikowania rzeczy lub istoty, może być tłumaczony jako "to coś".

2. Zaimek wskazujący przy dopełnieniu

• nay niy noy - liczba policzalna;
• nayay niyay noyay - liczba zbiorcza;
• naye niye noye - liczba niepoliczalna;

Krótka wersja tego zaimka to nî i także odnosi się do trudnej do sprecyzowania i sklasyfikowania rzeczy lub istoty, może być tłumaczony jako "tamto coś". Zarówno "nô", jak i "nî", odmieniają się poprzez dodanie końcówki przypadka liczby policzalnej do formy mianownikowej.

3. Zaimek wielofunkcyjny wskazujący i nieoznaczony

• şa' şi' şo' - liczba policzalna;
• şaa' şia' şoa' - liczba zbiorcza;
• şae şie şoe ' liczba niepoliczalna;

Zaimki wskazujące odmieniają się w deklinacji dwuspółgłoskowej.

III. Zasłówki są to odmieniane jak czasownik zaimki, które pełnią rolę łącznika w orzeczeniach imiennych bądź jako nośnik form gramatycznych czasownikowych w zdaniach. Najczęściej w formie zasłówka występuje zaimek ş-'.

Tryb oznajmujący, intensywność neutralna:

• iş'á oş'á iş'ó oş'ó iş'í oş'í - aspekt dokonany;
• iş'áh oş'áh iş'óu oş'óu iş'íy oş'íy - aspekt wielokrotny;
• iş'áh oş'áh iş'áu oş'áu iş'áy oş'áy - aspekt niedokonany;

Tryb warunkowy, intensywność neutralna:

• işe'á oşe'á işe'ó oşe'ó işe'í oşe'í - aspekt dokonany;
• işe'áh oşe'áh işe'óu oşe'óu işe'íy oşe'íy - aspekt wielokrotny;
• işe'áh oşe'áh işe'áu oşe'áu işe'áy oşe'áy - aspekt niedokonany;

Teoretycznie każdy zaimek może pełnić rolę zasłówka, w tym zaimki osobowe, które w zdaniach imiennych mogą zastępować podmiot wraz z łącznikiem.

• Nefeŋ infáh. - Jestem sobą.

Zasłówki używa się także w konstrukcjach, gdy tworzy się czasownik od trudnego w odmianie wyrazu (rzeczownika złożonego lub pochodzącego z innego języka) lub nazwy własnej; wówczas sam rzeczownik albo otrzymuje przedrostek przysłówkowy, albo przypadek biernika.

• To kadnonah oş'ó af-Falandysz - Sfalandyzowali prawo.

Stopniowanie

I. Stopień porównujący

II. Stopień utożsamiający ("tak, jak")

III. Stopień narastający ("coraz")

IV. Stopień wzmacniający ("bardzo")

V. Stopień wykraczający ("zbyt")

Negacja

Język posiada dwa rodzaje negacji zarówno w rzeczownikach, czasownikach, gerundiach jak i przysłówkach:

• dla oznaczenia braku cechy używa się sufiksu -ut, -ot;
• dla oznaczenia przeciwieństwa cechy używa się sufiksu -s, -es;

Nie występują partykuły przeczące ani twierdząca. Żeby odpowiedzieć na pytanie ogólne, trzeba powtórzyć czasownik z odpowiednią końcówką przeczenia. Jeśli pytanie wymaga odpowiedzi twierdzącej, do czasownika trzeba dodać sufiks twierdzący -(e)k. W funkcji partykuł może wystąpić zaimek wskazujący şe' z odpowiednią końcówką:

şeek="tak"

şeot="nie"

şees="nie, wprost przeciwnie".

Reduplikacja i metateza

Zarówno reduplikacja (całego rdzenia lub jego części) jak i przestawka odgrywają pewną rolę w odmianie i tworzeniu wyrazów pochodnych. Reduplikacja całych rdzeni jest rzadka, nie dotyczy raczej czasownika i ma na celu podkreślenie intensywności lub powtarzalności.

nilanil - przyprawa, od rdzenia N-L - smakować;

Reduplikacja częściowa pojawia się:

• przy tworzeniu partytywu przez powtórzenie pierwszej sylaby rdzenia (w rejestrze potocznym dopuszcza się potwórzenie pierwszej spółgłoski z samogłoską dla sylaby zamkniętej);

dirat - didírat, birlot - birbírlot lub bibírlot;

• w aspekcie wielokrotnym w czasownikach i gerundiach przez powtórzenie trzeciej spółgłoski rdzenia (w wyrazach z rdzeniem jedno- i dwuspółgłoskowym powtórzona jest odpowiednia półsamogłoska);

izyómma, ziyómma;

• u rzeczowników zbiorowych przez powtórzenie ostatniej spółgłoski rdzenia;

malim - malmim, voşyoş - voşyoşeş, dénô - dénvô;

• w przedrostku tworzącym przysłówek, w którym podwojeniu podlega pierwsza spółgłoska rdzenna;

lidom - allídom;

Metateza występuje:

• w odmianie rzeczownika paukalnego z rdzeniem trójspółgłoskowym przez przypadki, jeśli nie ma on przyrostka;

voqan - voqnah, niqof - niqfoh, pakir - pakrih;

• kiedy do rzeczownika paukalnego trójspółgłoskowego dołączany jest spółgłoskowy przyrostek, spółgłoska powtórzona albo drugi człon złożenia - temat zawsze musi kończyć się samogłoską;

tobar - tobras, sanaş - sanşanhat;

• w zapożyczeniu, jeżeli posiada ono niedozwoloną zbitkę spółgłoskową w nagłosie, jest wtedy jedną z metod jej usunięcia;

Britannia - Birtan;

Składnia

Szyk zdania

Szyk zdania jest swobodny, z dominującym układem SOV, a w zdaniu podrzędnym VSO. Okolicznik znajduje się zwykle po czasowniku. Rzeczownik poprzedza przydawkę lub przydawki.

Orzeczenie imienne

Nie istnieje odpowiednik polskiego łącznika być, zostać, itd. Orzecznikiem może być tylko rzeczownik, zaimek lub gerundium w przypadku essywu, albo przysłówek. Łącznikiem jest na ogół odmieniany zasłówek ş-', jednak może zostać pominięty, jeśli kontekst na to pozwala.

• Nef bodvaŋ (iş'áh). - Jestem/bywam wielbłądem.
• Tor bodvaŋ oş'áhot. (Tor bodvaŋ vet.) - On nie jest/bywa wielbłądem. (vet jest partykułą przeczącą spotykaną w rejestrze potocznym);
• Nelet sopranóvaŋ (oş'á). - Gwiazda stała się supernową.
• Nô (oş'áh) ah-híşşa. - Robi się tu mglisto.

Rolę łącznika, jak i zarazem podmiotu mogą również pełnić zasłówki utworzone z rdzeni zaimków osobowych. Taka forma należy raczej do rejestru potocznego języka, ale w wysokim również się pojawia.

• Modlaleŋ olmá. - Zostałaś modelką. (zasłówek nie informuje o rodzaju, robi to orzecznik z przyrostkiem żeńskim);
• Cesraŋ infáh. - Jestem Cezarem.
• Qoyaqbeŋ eş bosay ittáh. - On/ona/ono/oni/one jest/są prawą ręką bossa (to zdanie można tłumaczyć na kilka sposobów, ponieważ zasłówek nie informuje ani o klasie, ani o liczbie);

Dla pewnych wyrazów możliwe jest utworzenie z rdzenia zwykłego czasownika nieprzechodniego, który tłumaczy się tak samo jak odpowiednie orzeczenie imienne.

• Nef ipvahma. - Jestem kobietą. (dosł. Ja kobiecuję., pôm - kobieta, rdzeń P-V-M);

Grupa nominalna

Rzeczownik określany zawsze poprzedza określający. W języku talskim występują dwa rodzaje posesywności: zbywalna i niezbywalna. Granica między nimi jest rozmazana, niektóre zależności mogą być rozpatrywane jako należące do jednej grupy albo drugiej, w zależności od stosunku mówiącego do omawianego przedmiotu.

Zdanie pytające

Do zdania pytającego otwartego wstawia się zaimek pytajny.

• Zom emek nef orsáh'a? - Kto idzie ze mną / z nami?
• Diroŋ zomou iqmáhda? - Komu bije dzwon?

W pytaniach, na które odpowiada się tak lub nie, umieszcza się partykułę pytajną me lub ma (przed wyrazem zaczynającym się /h q r/) na początku zdania, przed czasownikiem lub na końcu.

• Me lem obtón? Lem obtóna me? Lem me obtón? - Wyzdrowiałaś/-eś?

Przyrostki i wrostki derywacyjne

Przyrostki i wrostki rzeczownikowe

Tabela przedstawia tylko przyrostki, które nie występują jako odrębne rdzenie. Poza nimi funkcjonuje wiele przyrostków, które są zgramatykalizowaną formą istniejących słów; wyrazy zawierające taką cząstkę uważane są za wyrazy złożone z dwóch rdzeni.

PRZYROSTKI RZECZOWNIKOWE
PRZYROSTEK	PRZYKŁAD	ZNACZENIE	KOMENTARZ
-e -a		końcówka mianownika liczby niepoliczalnej	Acc: -a; występuje po rdzeniach z czterema społgłoskami i po przyrostkach;
-' -e' -a'		końcówka mianownika w liczbie policzalnej, także rzeczownik o znaczeniu syngulatywnym	Acc: -h -ah; tworzący rzeczowniki policzalne z niepoliczalnych i gerundiów;
-b -eb -ab		przedmiot, narzędzie, urządzenie
-ce -ece -ace		tworzący pojęcia abstrakcyjne	Acc: -ca -eca -aca; klasa ogólna;
-hd -ad -had		posiadacz w znaczeniu zbywalnym	Acc: -hdah -adah; odpowiednik polskich "-ant": fabrykant, "-nik": kamienicznik;
-hf -af -haf		zwierzę, istota żywa	Acc: -hfah -afah
-a -h -ah -ha		końcówka biernika
-k -ek -ak		potwierdzenie, także: intensyfikujący
-l -el -al		rodzaj żeński	klasa żywotna;
-ule -ole		substancja, materiał, wyrób	Acc: -ula -ola; "-iwo": paliwo, "-ina": tkanina; klasa nieżywotna;
-lve -elve		abstrakty oznaczające relację, pozycję społeczną, dyscyp. naukową, jakość, stan	Acc: -lva -elva; klasa ogólna;
-tł -etł -atł		mieszkaniec, nazwa pochodzenia z pewnego obszaru	klasa żywotna;
-m -em -am		miejsce, obszar, kraj, państwo	klasa nieżywotna;
-mfar		budynek, budowla, pomieszczenie, miejsce pracy, produkcji, usługi, handlu	Acc: -mfarah; pochodzenie od ŋifar - "dom"; klasa nieżywotna;
-n -en -an		stopień wyrównujący	znaczenie: "tak samo ~ jak", "tak ~ (jak)", "taki ~ (jak)";
-un -on -von		stopień wyższy / najwyższy	Acc: -unah -onah;
-yn -in -yin		stopień niższy / najniższy	Acc: -ynah -inah;
-ŋ -eŋ -aŋ -ŋe		końcówka essywu
-qt -qat		miejsce	Acc: -qtah, Abl: -; klasa nieżywotna;
-r -ar		rodzaj męski	klasa żywotna;
-yr -ir -yir		agentyw, wykonawca czynności w znaczeniu czynnym, nazwa zawodu	Acc: -yrah -irah, All: -yrou -irou;
-s -es -as		przeczenie o znaczeniu przeciwieństwa
-ys -is -yis		rzeczy, zjawiska, itp, naturalnie występujące parami, stworzone z dwóch	Acc: -ysah -isah; nie jest liczbą podwójną;
-ş -eş -aş		w konstrukcji possessywnej dodawany do obiektu posiadanego, także do podmiotu zdania zależnego	jako przyrostek tylko w rejestrze wysokim, w rejestrze potocznym częściej jako przyimek "eş";
-t -et -at		formujący rzeczownik z gerundium tworzący rzeczowniki pochodne
-ut -ot -vot		przeczenie o znaczeniu braku cechy	Acc: -utah -otah;
-o -v -ou -vo		końcówka allatywu-celownika
-i -y -iy -yi		końcówka ablatywu-dopełniacza
-zô -ezô -azô		jedzący, -fag, -jad, -żerca	Acc: -zvah/-zôh -ezvah/-ezvôh -azvah/-azôh, All: -zvou/-zôu -ezvou/-ezôu -azvou/-azôu, Abl: -zviy/-zôy -ezviy/-ezôy -azviy/-azôy;

WROSTKI RZECZOWNIKOWE
WROSTEK	PRZYKŁAD	ZNACZENIE	KOMENTARZ
-ah-		rzeczownik klasy ogólnej, rozszerzający lub intensyfikujący
-el- -etł-		zdrobnienie
-ep- -ef-		mały, drobny
-aq- -ar-		zgrubienie
-et- -es-		duży, pojemny, ważki
-ov-		rzeczownik klasy żywotnej, rozszerzający lub intensyfikujący
-iy-		rzeczownik klasy nieżywotnej, rozszerzający lub intensyfikujący