Język ajniadzki

Język ajniadzki Yeniyatân
Utworzenie:	Borlach w 2023
Używany w (Kyon):	Ajnadestra Cywilizacja ajniadzka (Pierwsze Królestwo, Imperium Świtu)
Regiony (Kyon):	Kyon Wschodni
Liczba użytkowników (Kyon)	brak (język wymarły)
Sposoby zapisu:	ajniadzkie pismo linearne, alfabet cherynejski, alfabet łaciński
Typologia:	fleksyjny SOV
Klasyfikacja:	Języki seframańskie (proponowane) Język ajniadzki
Lista conlangów

Język ajniadzki, zwany także jako ajniadański (ajn. yeniyatân /jenijatɐn/, niekiedy także têbbayi /tʲeb:aji/ "nasz język") — wymarły język używany przez Starożytnych Ajniadów na rozległych obszarach Kyonu Wschodniego, stanowiący w czasach antycznych lingua francę regionu od Wszechoceanu na wschodzie aż po Góry Pochodzenia i Góry Żelazne na zachodzie. Znany jest ze znacznej ilości tekstów, zwłaszcza monumentalnych inskrypcji naskalnych, a w mniejszym stopniu także także glinianych, kamiennych lub metalowych tabliczek oraz tekstów naściennych, papirusów i fragmentów ceramiki. Zachowane do czasów współczesnych teksty stanowią jedynie ułamek dawnej, najprawdopodobniej niezwykle bogatej, ajniadzkiej tradycji piśmienniczej.

Język ten używany był na terenie Wschodu Starożytnego prawdopodobnie już od około 12 tysiąclecia przed rokiem wspólnym, stanowiąc główny język tej części świata aż do Katastrofy Farandyjskiej i upadku cywilizacji ajniadzkiej około roku 2800 kalendarza wspólnego. Nawet w czasach późniejszych język ajniadzki nie zniknął całkowicie z zapisów archeologicznych. Używany był jeszcze przez kilka kolejnych stuleci przez pewne społeczności zamieszkujące brzegi rzeki Yitrazhi (Korany) oraz stoki Gór Pochodzenia, najpierw jako żywy język ojczysty, następnie zaś jako święty język liturgiczny, niekiedy używany także do celów artystycznych oraz naukowych.

Z ajęzyk ajniadzkiego wywodzi się nazwana po nim rodzina językowa, do której należą niektóre wciąż żywe języki używane na Kyonie Środkowym, na czele z ajdyniriańskim, język szomemski i orański, wciąż występujące na Wschodzie oraz kilka języków wymarłych. Język ajniadzki klasyfikowany bywa także jako część hipotetycznej rodziny języków seframańskich, która obejmować miałaby szereg wymarłych języków Starożytnego Wschodu. Języki te są jednak w większości słabo poświadczone archeologicznie lub znane jedynie z nazwy, a koncepcja rodziny języków seframańskich jest przedmiotem wielu sporów pośród badaczy.

Historia

Historię języka ajniadzkiego rekonstruuje się na podstawie dostępnego badaczom dziedzictwa piśmienniczego. W oparciu o datowanie odnalezionych tekstów ajniadzkich, dzieje języka dzielone są zazwyczaj na następujące okresy:

• Protoajniadzki (od -3100 EK do -2100 EK) — okres w którym pojawiają się pierwsze napisy w piśmie protoajniadzkim, głównie o znaczeniu administracyjnym. Trwał około 1000 lat.
• Ajniadzki archaiczny (od -2100 EK do -300 EK) — okres w którym pismo protoajniadzkie zaczyna ewoluować z pisma czysto logograficznego w stronę pisma mieszanego, posiadającego elementy fonetyczne. Trwał około 1800 lat.
• Darchajski (od -300 EK do 100 EK) — okres w którym z pisma protoajniadzkiego wykształca się ostatecznie ajniadzkie pismo linearne, co odpowiada centralizacji ajniadzkiej cywilizacji pod rządami władców darchajskich. Trwał około 400 lat.
• Ajniadzki klasyczny (od 100 EK do 2800 EK) — znany także jako ajniadzki imperialny. Okres rozkwitu literatury, z którego pochodzi przeważająca większość znanych tekstów ajniadzkich. Najdłuższy etap rozwoju języka, trwał około 2700 lat.
• Cherynejski (po roku 2800 EK) — znany także jako okres postajniadzki, w którym całkowicie zanika pismo linearne. Teksty z tego okresu zapisywane są wyłącznie pismem cherynejskim, wykazują także znaczne różnice względem okresu klasycznego.

Z uwagi na całkowitą logograficzność pisma protoajniadzkiego, oraz fakt, że nie zostało ono w pełni rozszyfrowane, nie ma stuprocentowej pewności co do tego, czy teksty w nim pisane faktycznie pisane były w języku ajniadzkim. Niektórzy badacze sugerują, że mógł być to inny język, albo zupełnie z ajniadzkim niespokrewniony albo będący jego krewnym, który został przez ajniadzki wyparty w okresie archaicznym. Teoria taka jest jednak odrzucana przez większość uczonych, postulujących ewolucyjną ciągłość zarówno ajniadzkiego pisma jak i języka od samego okresu protoajniadzkiego.

Pomiędzy tekstami w piśmie linearnym pochodzącymi z okresu darchajskiego oraz klasycznego występuje kilka znaczących różnic gramatycznych oraz ortograficznych, świadczących o zmianach zachodzących w owym czasie w języku. Charakterystycznymi różnicami są: występowanie w okresie darchajskim litery Q́/q́; zmiany w sufiksach odmiany; zanik w okresie klasycznym dźwięku /w/ w niektórych pozycjach, gdy znajdował się pomiędzy takimi samymi samogłoskami w środku słowa. Powodowało to labializację części spółgłosek, niekiedy także zanik kolejnej sylaby.

Teksty pochodzące z okresu klasycznego wykazują się zaskakującą konsekwencją oraz ortograficznym i gramatycznym konserwatyzmem. Język nie wykazuje większych zmian, znacznej pomimo długości trwania tego okresu. Sugeruje to pojawienie się zjawiska dyglosji: Ajniadzi zaczęli używać ustandaryzowanego i zakonserwowanego w czasie "wysokiego" rejestru języka w tekstach pisanych, prawdopodobnie także na dworze monarszym i w celach religijnych, podczas gdy ogół ludności posługiwał się naturalnie ewoluującym "niskim" i niepisanym rejestrem języka, złożonym z różnych dialektów regionalnych. Najprawdopodobniej wszystkie języki ajniadzkie wywodzą się z nie z wysokiego języka okresu klasycznego lecz właśnie z dialektów.

O dyglosji świadczą także znaczące różnice występujące między tekstami klasycznymi a późniejszymi tekstami postajniadzkimi. Widoczne jest to przede wszystkim na Steli Cherynejskiej, w której obok siebie wyryto ten sam napis w klasycznym ajniadzkim (pismem linearnym), ajniadzkim cherynejskim (alfabetycznym pismem cherynejskim) oraz w języku szyszeńskim. Stela ta stanowiła klucz pozwalający na odszyfrowanie języka ajniadzkiego oraz jego pism.

Fonologia

Samogłoski

W języku ajniadzkim występowało 7 samogłosek, bez podziału ze względu na ich długość.

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte	i	ɘ	u
Środkowe	e		o
Otwarte		ɐ • a

Spółgłoski

Język ajniadzki posiadał rozbudowany system 45 lub 47 spółgłosek. Były wśród nich spółgłoski palatalizowane, labializowane oraz ejektywy, w tym labializowane ejektywy.

		Wargowe	Zębowe		Dziąsłowe		Podniebienne			Języczkowo-krtaniowe
			zwykłe	palatal.	zwykłe	palatal.	zwykłe	palatal.	labial.	zwykłe	labial.
Nosowe		m			n		ŋ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t	tʲ			k	kʲ	kʷ	q	qʷ
	dźwięczne	b	d	dʲ			g	gʲ	gʷ
	ejektywne	pʼ	tʼ				kʼ		kʼʷ	(qʼ)	(qʼʷ)
Afrykaty	bezdźwięczne		t͡s		t͡ʃ	t͡ʃʲ
	dźwięczne				d͡ʒ	d͡ʒʲ
	ejektywne		t͡sʼ		t͡ʃʼ
Szczelinowe		f	θ • s	sʲ	ʃ	ʃʲ	x		xʷ	χ	χʷ
Drżące					r					ʜ~ħ
Aproksymanty					l • ɬ • ɬʷ		j • w

• Spółgłoski /t͡ʃ/, /d͡ʒ/, and /t͡ʃʼ/ były oryginalnie najprawdopodobniej alofonami /k/, /ɡ/, i /kʼ/ gdy te występowały przed samogłoskami /e/, /i/ oraz /ɘ/. Widoczne jest to w zapisie języka ajniadzkiego pismem linearnym, a także w alfabecie cherynejskim, który w przeciwieństwie do pisma linearnego rozróżniają oba zestawy spółgłosek poprzez użycie innych znaków.
• Zmiękczenie spółgłosek zachodzi wyłącznie gdy poprzedzone są one przez przednie samogłoski /e/ oraz /i/. W podobny sposób labializacja zachodzi zwykle przed tylnymi samogłoskami /o/ oraz /u/, chociaż w tym wypadku, z uwagi na zmiany które zaszły w języku pomiędzy okresem darchajskim a klasycznym, labializacja może występować niekiedy także przed innymi samogłoskami (etymologia oddawana jest jednak w piśmie).
• Nie ma pewności co do dokładnej wymowy fonemu określanemu w zapisie łacińskim jako ḫ. Zwykle zakłada się, że był on realizowany jako /ʜ/ lub /ħ/, jednak możliwa jest także obecność innego laryngału.
• Ejektywne spółgłoski języczkowe /qʼ/ i /qʼʷ/ były najprawdopodobniej częścią ajniadzkiego zestawu fonetycznego we wcześniejszych stadiach jego rozwoju. Dostępne nam teksty późnoajniadzkie sugerują jednak ich zanik i zlanie się z ejektywami /kʼ/ i /kʼʷ/. Bardzo możliwe jednak, że zostały zachowane przez niektóre dialekty ludowe.
• Spółgłoska /ŋ/ nigdy nie występowała samodzielnie. Była asymilowanym wariantem /n/ gdy dźwięk ten pojawiał się przed spółgłoskami zwartymi podniebiennymi oraz języczkowo-krtaniowymi.

Geminaty

W języku ajniadzkim wszystkie spółgłoski zwykłe, a więc nie labializowane, palatalizowane i nie będące ejektywami, posiadają swoje geminaty. Są to długie, podwojone wersje owych spółgłosek. Geminacji nie oddaje się zwykle w piśmie linearnym, z pewnymi wyjątkami. O istnieniu tego zjawiska wiemy ze śladów w językach potomnych, okazyjnym zapisie w piśmie linearnym oraz poprzez zaznaczenie jego obecności w kilku tekstach spisanych w alfabecie cherynejskim, oddawane poprzez odpowiedni znak diakrytyczny. Geminacja zachodzi zazwyczaj podczas dodawania do rzeczowników sufiksów. Na przykład:

• xxx /xxx/ (x) + -xxx → xxx /xxx/ (x)
• xxx /xxx/ (x) + -xxx → xxx /xxx/ (x)
• xxx /xxx/ (x) + -xxx → xxx /xxx/ (x)

Istnieją także wyrazy zaczynające się lub kończące geminatami. Ich liczba jest jednak ograniczona. Obecność podwojonej spółgłoski może odróżniać znaczeniowo dane słowo od podobnego słowa z pojedynczą spółgłoską, szczególnie jeśli geminacja występuje na początku słowa. Na przykład:

• ccandrâ /t͡ʃ:andrɐ/ (osoba godna zaufania) ≠ candrâ /t͡ʃandrɐ/ (hełm)
• ddəruyeṣî /d:ɘrujeʃʲi/ (kampania wojenna) ≠ dəruyeṣi /dɘrujeʃi/ (spichlerz)
• têbb /tʲeb:/ (język, mowa) ≠ têb /tʲeb/ (motyl)

Struktura sylaby

Maksymalna dopuszczalna struktura sylaby to CCCVCC, gdzie V oznacza samogłoskę a C spółgłoskę.

Pismo

Zapis łaciński

Alfabet łaciński stosowany jest jako podstawowa forma zapisu na potrzeby tego artykułu oraz pozostałych artykułów poświęconych Starożytnym Ajniadom oraz ich cywilizacji. W zapisie łacińskim języka ajniadzkiego stosuje się 38 liter, z których 9 oznacza samogłoski, 29 zaś samogłoski. Palatalizację zaznacza się przy samogłoskach /e/ oraz /i/ poprzez dodanie daszka nad odpowiadającą literą (co tworzy ê oraz î). Daszek nad literą â nie jest związany z palatalizacją, używany jest bowiem do zapisu samogłoski /ɐ/.

a	â	e	ê	ə	o	i	î	u
[a]	[ɐ]	[e]	[ʲe]	[ɘ]	[o]	[i]	[ʲi]	[u]
m	n	p	ṕ	t	ť	d	b	g	q
[m]	[n]	[p]	[pʼ]	[t]	[tʼ]	[d]	[b]	[g]	[q]
k	ḱ	z	ź	c	ć	ç	j	f	s
[k]	[kʼ]	[t͡s]	[t͡sʼ]	[t͡ʃ]	[t͡ʃʼ]	[θ]	[d͡ʒ]	[f]	[s]
ṣ	ŝ	h	ḥ	ḫ	r	l	y	v
[ʃ]	[ɬ]	[x]	[χ]	[ʜ]~[ħ]	[r]	[l]	[j]	[w]

W zapisie łacińskim nie zaznacza się zwykle labializacji. Zachodzi ona w przypadku występujących w ajniadzkim zestawie fonetycznym dźwięków /kʷ/, /gʷ/, /kʼʷ/, /qʷ/, /χʷ/, /ɬʷ/, a dawniej prawdopodobnie także /qʼʷ/. Wynika to z dość regularnego przebiegu procesu labializacji, który występuje zawsze gdy odpowiednia spółgłoska występuje przez o i u. Jedyny przypadek, w którym labializacja zaznaczana jest w piśmie to sytuacja, w której przed odpowiednią spółgłoską znajdowała się w okresie darchajskim sekwencja litery v (/w/) otoczonej dwoma takimi samymi samogłoskami. Zanikła ona w okresie klasycznym, wywołując labializację oddawaną w zapisie łacińskim poprzez literę u. Przykładowo, nazwa miasta będącego głównym ośrodkiem okresu darchajskiego to Darḥavayiṣ /darχawajiʃ/ (okres darchajski), Darḥuaṣ /darχʷaʃ/ (okres klasyczny).

Literami Q́/q́ oznacza się ponadto niekiedy ejektywne spółgłoski /qʼ/ oraz /qʼʷ/, które występowały na starszych etapach rozwoju języka ajniadzkiego i które posiadają własne znaki w piśmie linearnym (które jednak całkowicie wychodzą z użycia i zanikają w tekstach późnoajniadzkich).

Gliniana tabliczna z pismem protoajniadzkim wraz z transkrypcją tekstu poniżej.

Zapis ajniadzki

Język ajniadzki zapisywany był na przestrzeni dziejów 3 różnymi rodzajami pisma: logograficznym pismem protoajniadzkim, wywodzącym się z niego sylabicznym, całkowicie fonetycznym pismem linearnym oraz wynalezionym w ostatnim etapie istnienia ajniadzkiej cywilizacji pismem alfabetycznym, znanym jako pismo cherynejskie.

Pismo protoajniadzkie

Pismo protoajniadzkie składa się z prawdopodobnie z kilku tysięcy znaków logograficznych, każdy z nich reprezentujący nie wartość fonetyczną lecz koncept zawarty w pełnym słowie. Niekiedy wizualnie przypominają one przedstawiane idee. W większości są jednak abstrakcyjne, lub też uproszczone do tego stopnia, że nie da się odgadnąć ich znaczenia jedynie na podstawie warstwy wizualnej. Z tego powodu pismo protoajniadzkie nie zostało w pełni odszyfrowane. Póki co skatalogowano jedynie ok. 1000 znaków.

Wiadomo, że znaki protoajniadzkie zapisywane były po linii, od lewej do prawej. Znaki numeryczne występowały po przedmiotach przez podliczanych. Odnalezione teksty protoajniadzkie są jednak dość krótkie. Jest to kolejnym powodem trudności w odszyfrowaniu tego pisma. Badacze dysponują bowiem niewielką ilością długich tekstów, spośród łącznej liczby około 1500. Zwykle są to gliniane tabliczki lub kamienie z wyrytymi jedynie kilkoma znakami. Najdłuższa znana inskrypcja liczy 52 znaki.

Teksty protoajniadzkie odnaleziono na obszarze środkowego biegu rzeki Yitrazhi (Korany), a także na obszarach na południe od niego. Z uwagi na to, że pismo pozostaje nieodczytane nie ma tak naprawdę pewności co do tego, czy zapisywano w nim język ajniadzki. Niewielka część badaczy postuluje, że zapisywano nim inny język, pokrewny lub zupełnie niespokrewniony z ajniadzkim, który został przez niego zastąpiony około -2100 EK. Teoria taka nie spotkała się jednak z szerokim uznaniem, do czego częściowo przyczynił się sprzeciw badaczy ajdyniriańskich.

Określenie "protoajniadzki" przyjęło się w dużej mierze z uwagi na to, że pismo to używane było na obszarze serca cywilizacji ajniadzkiej przed jej powstaniem, jest to także bezpośredni przodek późniejszego ajniadzkiego pisma linearnego. Pismo protoajniadzkie jest zarazem uznawane za najstarsze w pełni rozwinięte pismo na Kyonie (w odróżnieniu od kilku występujących wcześniej "protopism"). Jest tym samym pierwotnym źródłem wielu innych późniejszych wschodnio i środkowokyońskich rodzajów pisma, poprzez bezpośrednie pochodzenie lub pośrednią inspirację.

Ajniadzkie pismo linearne

XXX

		A-	Â-	E-	Ə-	O-	I-	U-	Ê-	Î-
M-
N-
P/B-
Ṕ-
T/D-
Ť-
K-
Ḱ-
G-
Q-
Z-
Ź-
J-
C-
Ć-
F-
Ç-
S-
Ṣ-
Ŝ-
H-
Ḥ-
Ḫ-
R/L-
Y-
V-

		A-	Â-	E-	Ə-	O-	I-	U-	Ê-	Î-
Q́-				[ ]	[ ]		[ ]