Język ampiriański

Język ampiriański (amp. Ampiriati táren, [ampir'jati 'θaren]) - język z grupy lukarańskiej języków zachodnionukiasańskich. Język urzędowy w Ampirii i w Xei (obok języka Sšent).

Fonologia

Spółgłoski

• Zwarte nosowe: m, n, ɲ
• Zwarte ustne: p, b, t, d, k, g
• Szczelinowe: β, f, v, θ, ð, s, z, ʃ, x, ɣ, ʁ
• Półotwarte: r, l, w, j
• Zwarto-szczelinowe: ʦ, ʧ, dʑ
• Przydechowe: kʰ, pʰ

Samogłoski

• Przymknięte: i, ɨ, u
• Półprzymknięte: e, o
• Półotwarte: ɛ, ɔ
• Prawie otwarte: ɐ
• Otwarte: a

Szyk zdania

W ampiriańskim występuje szyk zdania SVO.

Alfabet

Litera	Wymowa	Przykład
A, Á	a/ɐ	hatek ( 'jatɛk) - iść / cáro ( 'ʧɐro) - tylko
B	b/β	ambéite (am'βɛjtɛ) - wieczór / behs ( 'bɛjs) - wujek
C	ʦ/ʧ	celere (ʦɛ'lɛre) - zakręt / cózin ( 'ʧozin) - ulica
D	d/ð	adení (a'dɛɲi) - pierwszy / fondó ( 'fɔnðo) - gwóźdź
E, É	e/ɛ	ekuha (ɛ'kuja) - woda / ékná ( 'ekʰɲa) - krzak
F	f/fj	fúl ( 'fjul) - pazur, szpon / káfilumi (kʰɐfi'lumi) - piątek
G	g/ɣ	gégá ( 'ɣeɣɐ) - łyżka / eg ( 'ɛɣ) - spać
H	j/x	hál ( 'xal) - kto / céhan ( 'ʧejan) - głowa
I, Í	i	íc ( 'iʧ) - banda, grupa
K	k/kʰ	hákaro (xa'karɔ) - szata, strój / kan ( 'kan) - raz
L	l/w	kalia ( 'kalja) - krok / lá ( 'wa) - czcionka
M	m	mon ( 'mɔn) - bez
N	n/ɲ	rhentrenár (rjɛn'trɛɲar) - rzemieślnik
O, Ó	ɔ/o	só (ʃɔ) - co / gón ('ɣon) - z
P	p/pʰ	áspresi (aʃ'prɛsi) - podejrzany / mompíra (mɔm'pʰɨra) - kształt
R	r/ʁ	raré ( 'raʁɛ) - mówią
S	s/ʃ	síro ( 'ʃirɔ) - fala / asturi (as'turi) - żółty
T	t/θ	tenten ( 'tɛntɛn) - płaca / tít ( 'θit) - data
U, Ú	u/w	rute ( 'rutɛ) - drzwi
V	v/f	vortag ( 'vɔrtaɣ) - kosić / víneg ( 'finɛɣ) - być
W	v	wulun ( 'vulun) - smak
X	ks	fuxeren (fu'ksɛrɛn) - potwierdzenie
Y	j	ya ( 'ja) - i
Z	z/dʑ	zenzá ( 'zɛndʑa) - spotkanie

Wymowa

• Akcent paroksytoniczny
• Samogłoski przeważnie są otwarte, zamykają się tylko po 'c, 'g, 'k, 'p
• Akcent (') zmienia sposób wymowy spółgłoski, która znajduje się bezpośrednio przed samogłoską z akcentem. Akcent też może znajdować się przed spółgłoską. W przypadku braku możliwości umieszczenia akcentu w żadnym miejscu w środku słowa, stawia się 'í np.: fri'ís (friʃ - mucha), na początku słowa stawia się ', np.: 'staha ( 'ʃtaja - sweter)
• Spółgłoska dźwięczna na końcu słowa zmienia się w taki sam sposób, jak gdy jest "akcentowana"
• Wymowa nieznacznie zmienia się w różnych częściach kraju (np. na wschodzie samogłoska przed spółgłoską nosową nasalizuje się, np: mon - mõ, gón - ɣõ)
• W ampiriańskim istnieją dyftongi wstępujące, zstępujące (np. ii [ij], ai [aj], ua [wa]) i tryftongi (np. iai [jaj], uei [wɛj])

Gramatyka

Liczebniki

	Główne	Porządkowe (rodzaj męski/rodzaj żeński)
0	agun	agne
1	aen	adení/adená
2	tó	tíi/tíai
3	'hre	'hrei/'hreia
4	nay	níy/níya
5	káf	káfi/káfya
6	per	pri/praia
7	zu	zi/zaya
8	gáre	gárei/gárya
9	dún	dúni/dúna
10	hal	hali/haliha
11	aeniya	adeniyo/adeniyona
12	tóya	tóyo/tóyona
13	'hreya	'hreyo/'hreyona
14	nayl	nayle/nayla
15	káya	káyin/káyina
16	perya	peryo/peryona
17	zuya	zuyo/zuyona
18	gárya	gáryo/gáryona
19	dúnya	dúnyo/dúnyona
20	dal	dalio/dalia
21	dalaen	daliadení/daliadená
22	daltó	daliotíi/daliatíai
23	dal'íhre	dalióhrei/daliáhreia
30	'hral	hírali/hárala
31	'hralaen	híraliadení/háraladená
40	nayil	nayili/nayila
50	káfhal	káfhali/káfhala
60	peral	perali/perala
70	zul	zuli/zula
80	gárel	gáreli/gárela
90	dúnyil	dúnyili/dúnyila
100	miló	milin
101	milóaen	milinadení/milinadená
200	tíro	tírin
300	héro	hírin
400	nayo	nayin
500	kato	katin
600	pero	perin
700	zuno	zunin
800	gáro	gárin
900	dúno	dúnin
1000	menhír	menhíren
2000	tómenhír	tíimenhíren/tíaimenhíren
10 000	halmenhír	halimenhíren/halihamenhíren
100 000	milómenhír	milinmenhíren
1 000 000	miyin	miyin

Rzeczownik

W języku ampiriańskim istnieją 2 rodzaje gramatyczne: męski i żeński. Rzeczowniki rodzaju męskiego kończą się na spółgłoski i niektóre samogłoski, rodzaju żeńskiego na -a i, w większości przypadków, na -e. Liczba mnoga rzeczownika tworzy się poprzez dodanie końcówki -z lub -oiz, np.: síro - síroz, rhentrenár - rhentrenároiz.

Przymiotnik

• końcówki dla rodzaju męskiego:
  

-i (dahí - dobry)
-ti (czasowniki tworzone na podstawie innych słów: mletuandeg - mletuandeti - zamordowany
-ii (vyeii - gorący)
-yi (amprustayi - ochrzczony)

• końcówki dla rodzaju żeńskiego:
  

-ai (dahái)
-tai (mletuandetai)
-iai (vyeiai)
-yai (ampristuyai)

Przymiotniki w języku ampiriańskim ulegają gradacji 4-stopniowej (stopień równy, wyższy, najwyższy i najwyższy absolutny). Stopniuje się poprzez użycie przydawek: ia (więcej), yas (najwięcej) i yari (bardzo) yas:
dahí (dobry) -> ia dahí (lepszy) -> yas dahí (najlepszy) -> yari yas dahí (absolutnie najlepszy)
Istnieje też możliwość stopniowania z użyciem przydawek nya (mniej) i nyas (najmniej). Jest to sposób bardziej dyplomatyczny, aczkolwiek nie tworzy się w ten sposób stopnia absolutnego.

Zaimki

Zaimki osobowe

Osoba	L. poj.	L. mn.
1.	yarí - ja	yarinó - my
2	béto - ty	béteno - wy
3.	bei, bai, bé - on, ona, to	béi, bái - oni, one

Zaimki zwrotne

Pełnią również funkcję dopełnienia

Osoba	L. poj			L. mn
	przed orzeczeniem	po orzeczeniu	forma ruchoma	przed orzeczeniem	po orzeczeniu	forma ruchoma
1.	yi	yatse	ye	yeri	yarse	yars
2.	beti	betse	bets	béti	bétse	béts
3.	bi	beise	be	byí	béise	bér
		baise			báise
		bése	bí	-	-	-

• Nie ma rozróżnienia między dopełnieniem bliższym, a dalszym.
• Forma ruchoma jest używana wyłącznie w mowie potocznej, nigdy w sytuacjach formalnych.
• Dopełnienie w przypadku użycia przyimków jest wyrażane formą poorzeczeniową -se (wyjątek dla pierwszej osoby l. poj. i trzeciej osoby l.mn - zamiast yatse i béise/báise - yi i byí).

Zaimki dzierżawcze

mój/moja/moi/moje/forma bezosobowa - yaré/yará/yaréz/yaráz/ke yi (k'yi)
twój/twoja/twoi/twoje/forma bezosobowa - bété/bétá/bétéz/bétáz/ke betse
jego/forma bezosobowa - beidé/beidá/beidéz/beidáz/ke beise
jej/forma bezosobowa - baidé/baidá/baidéz/baidáz/ke baise
nasz/nasze/nasi/nasze/forma bezosobowa - yariré/yarirá/yariréz/yariráz/ke yarse
wasz/wasze/wasi/wasze/forma bezosobowa - béteté/bétetá/bétetéz/bétetáz/ke bétse
ich/forma bezosobowa - bísedé/bísedá/bísedéz/bísedáz/ke byí

Czasowniki

Czasowniki w bezokoliczniku kończą się na -g lub -k. Końcówki czasownika nie determinują odmiany. Język ampiriański posiada 4 czasy (zaprzeszły, przeszły, teraźniejszy, przyszły), z czego 3 posiadają formy ciągłe (zaprzeszły, przeszły i przyszły). Ciągłość opisuje sytuacje powtarzające się lub trwające przez dłuższy czas.

Czas teraźniejszy

Czasownik	L. poj			L. mn
	1. os	2. os	3. os	1. os	2. os	3. os
víneg - być	víni	vínos	víne	vínino	vínineno	víné
ahag - mieć	ahi	ahos	ahe	ahino	ahineno	ahé
vayeg - robić (nieregularny)	vayi	vayos	vaye	vaino	vineno	vine
hatek - iść	hati	hatos	hate	hatino	hatineno	haté
girig - dać	giri	giros	gire	girino	girineno	giré

Czas przeszły

W języku staroampiriańskim czasy i tryby tworzone były przez dodawanie końcówek fleksyjnych do tematu. Z czasem zaszły przemiany polegające na przeniesieniu tych końcówek przed czasownik, tworząc formy czasowe (same w sobie nie mają żadnego znaczenia, posiadają tylko funkcje gramatyczne). Czas złożony tworzy się na zasadzie: forma czasowa + imiesłów czasowy.

Czasownik	L. poj			L. mn
	1. os	2. os	3. os	1. os	2. os	3. os
víneg	vehi-vín	vehos-vín	vehe-vín	vehino-vín	vehineno-vín	vehé-vín
ahag	vehi-ah	vehos-ah	vehe-ah	vehino-ah	vehineno-ah	vehé-ah
vayeg	vehi-vaiya	vehos-vaiya	vehe-vaiya	vehino-vaiya	vehineno-vaiya	vehé-vaiya
hatek	vehi-hat	vehos-hat	vehe-hat	vehino-hat	vehineno-hat	vehé-hat
girig	vehi-gir	vehos-gir	vehe-git	vehino-git	vehineno-gir	vehé-gir

Czas ciągły jest tworzony przez dodanie "-vín-" między formę czasową a imiesłów: vehi-vín-ah, vehino-vín-gir, vehé-vín-hat

Czas zaprzeszły

Czasownik	L. poj			L. mn
	1. os	2. os	3. os	1. os	2. os	3. os
víneg	ahí-vín	ahós-vín	ahé-vín	ahíno-vín	ahíneno-vín	ahýé-vín
ahag	ahí-ah	ahós-ah	ahé-ah	ahíno-ah	ahíneno-ah	ahýé-ah
vayeg	ahí-vaiya	ahós-vaiya	ahé-vaiya	ahíno-vaiya	ahíneno-vaiya	ahýé-vaiya
hatek	ahí-hat	ahós-hat	ahé-hat	ahíno-hat	ahíneno-hat	ahýé-hat
girig	ahí-gir	ahós-gir	ahé-git	ahíno-git	ahíneno-gir	ahýé-gir

Czas przyszły

Czasownik	L. poj			L. mn
	1. os	2. os	3. os	1. os	2. os	3. os
víneg	vi-vín	vos-vín	ve-vín	vino-vín	vineno-vín	vé-vín
ahag	vi-ah	vos-ah	ve-ah	vino-ah	vineno-ah	vé-ah
vayeg	vi-vaiya	vos-vaiya	ve-vaiya	vino-vaiya	vineno-vaiya	vé-vaiya
hatek	vi-hat	vos-hat	ve-hat	vino-hat	vineno-hat	vé-hat
girig	vi-gir	vos-gir	ve-git	vino-git	vineno-gir	vé-gir

Tryby

W ampiriańskim, oprócz oznajmującego, występują 3 tryby: przypuszczający, łączący i rozkazujący.

Tryb przypuszczający

Czasownik	L. poj			L. mn
	1. os	2. os	3. os	1. os	2. os	3. os
víneg	havi-vín	havos-vín	have-vín	haino-vín	haineno-vín	havé-vín

Tryb rozkazujący

Czasownik	L. poj			L. mn
	1. os	2. os	3. os	1. os	2. os	3. os
víneg	-	vínó	nahó vín	vínín	vínén	nahén vín

Tryb łączący

Tryb łączący występuje we wszystkich czasach, aczkolwiek nie jest tak często używany, ze względu na możliwości obejścia. Formą dla wszystkich osób w liczbie pojedynczej jest forma 3 os. l. poj., analogicznie dla liczby mnogiej - 3 os. l. mn. Tryb łączący wyraża życzenia, możliwość wykonania czynności, chęci, prawdopodobieństwo, itd. Tryb wprowadzany jest przez zaimek względny só (co, że, który), np.: chcę, żebyś przyszedł - amati só béto híye; dzisiaj (prawdopodobnie) pójdziemy do domu - daidé yarinó vé-hat e kés; chcę pójść z wami (ale nie mogę, to nie jest możliwe) - yarí amate hatek gón byí.

Czasowniki -ng

Jest to grupa czasowników, które cechują się odrębną odmianą niż pozostałe. Są to czasowniki wywodzące się z języka staroampiriańskiego, zapożyczone z języków grupy romańskiej, niektóre z nich są już przestarzałe. Czasowniki te charakteryzują się nieregularną formą imiesłowu czasowego: gómpareng (porównać) - gómparba, rhandang (dać, wręczyć) - rhandanha, yediying (wymyślać) - yedihínda

Odmiana w czasie teraźniejszym

Czasownik	L. poj			L. mn
	1. os	2. os	3. os	1. os	2. os	3. os
gómpareng	gómparin	gómparinos	gómparen	gómparinino	gómparineno	gómparén
rhandang	rhandin	rhandinos	rhanden	rhandinino	rhandineno	rhandén
yediying	yediyin	yediyinos	yediyen	yediyinino	yediyineno	yedihýen