Język enencki

Język enencki Eneʼi
Utworzenie:	Spiritus w 2016
Regiony (Kyon):	obszar cywilizacji Enenków
Liczba użytkowników (Kyon)	do ustalenia
Sposoby zapisu:	w conworldzie: pismo enenckie; autor używa alfabetu łacińskiego
Typologia:	OSV
Klasyfikacja:	izolowany
Przykład
Owca i konie Šano k’ewane meysuni paywāti it’uqā winita. Ti o pauri pēk’i s’asaffa, me o paqi loāpāti paurata, lan o as’oa k’awwi šeyya. Paywāti it’uqā I’ōtātōnoletu: „Šiwī yonere mitta t’ōwe šiwi winine la li as’oa t’uhiqa letōnot’u. It’uqā qutāleta: „Ōpaywāte, roxūya, šīšiwī yonēnere mitta t’ōwe šīšiwi winine as’oa paywātī yosuni latała. Li more paywātini meysunime. La paywāti s’ōšinitua, o salāta peōniwa k’awa.
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język enencki (en. Eneʼi [ʔeˈneʔi] lub Enentālāti [ʔenentaːˈlaːti]) to język izolowany używany na obszarze cywilizacji Enenków. Język jest częścią projektu wspólnego conworldu Kyon.

Artykuł ten opisuje standardowy język enencki (en.Tʼaraqawitālāti [tʼaraqawitaːˈlaːti], dosł. język piór i kamieni).

Fonologia

Spółgłoski

		Wargowe	Dziąsłowe		Podniebienne	Tylnojęzykowe	Krtaniowe
Nosowe		m	n
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k	ʔ
	dźwięczne	b	d			g
Kontynuanty	bezdźwięczne	f	s	ɬ	ʃ	x	h
	dźwięczne	v	z	l	ʒ	ɣ
Drżące			r
Półsamogłoski					j	w

Samogłoski

Enencki dysponuje prostym zestawem pięciu barw samogłosek z dodatkowym rozróżnieniem na długość. Samogłoski długie wymawiane są około dwa razy dłużej od ich krótkich odpowiedników w sylabach akcentowanych; w sylabach nieakcentowanych różnica długości może być jednak mniejsza.

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte	i~ɪ iː		u~ʊ uː
Środkowe	ɛ eː		ɔ oː
Otwarte		a aː

Fonotaktyka

Enencką sylabę można przedstawić w następujący sposób:
CVR, gdzie
C to dowolna pojedyncza spółgłoska lub w śródgłosie geminata;
CC to zbitka dwuspółgłoskwa — dopuszczalne są następujące zbitki:

• sybilant dziąsłowy + spółgłoska zwarta lub nosowa: /sp/, /zb/, /st/, /zd/, /sk/, /zg/, /sm/, /zm/, /sn/, /zn/,
• spółgłoska zwarta + niepodobna nosowa: /pn/, /bn/, /tm/, /dm/, /km/, /gm/, /kn/, /gn/,
• niepodobna spółgłoska zwarta + dziąsłowy sybilant: /ps/, /bz/, /ks/, /gz/,
• niepodobna zwarta lub niepodobny kontynuant + /r/: /pr/, /br/, /kr/, /gr/, /fr/, /vr/, /xr/, /ɣr/;

V to dowolna samogłoska — długa lub krótka;
R to spółgłoska /l/, /ɬ/, /z/, /s/ /r/, /n/, /j/, /w/ lub /ʔ/; nie występują jednak kody *iy, *īy, *uw, *ūw.

Sylaby z długą samogłoską nazywa się długimi (w opozycji do krótkich), a te z kodą — ciężkimi (w opozycji do lekkich).

Akcentuacja

W języku enenckim występuje akcent toniczny, który polega na nadaniu samogłosce tonu wysokiego. Co ważne, samogłoski długie posiadają dwie mory, podczas gdy akcent pada tylko na jedną morę. Tworzy to następujące możliwości:

	Niekacentowana			Akcentowana
	Zapis	Wymowa (fonemiczna)	Wymowa (fonetyczna	Zapis	Wymowa (fonemiczna)	Wymowa (fonetyczna
Krótka	a	[a]		á	[á]
Długa	ā	[a͜a]	[aː]	â	[á͜a]	[ǎː]
				ā́	[a͜á]	[âː]

Zapis

Kawita

Pierwotny system pisma enenckiego. Jego nazwa — Qawitā [qawiˈtaː] — może być przetłumaczona jako "pisanie w kamieniu". Jak sama nazwa wskazuje, pismo to jest używane do rycia w kamieniu lub innym twardym materiale. Choć nadal jest to prawdą, inskrypcje pisane kawitą spotkać można w wielu miejscach, często na przedmiotach codziennego użytku. Starożytne znaki kawity uznaje się bowiem za mające magiczną moc.

Ze względu na nieprzystosowanie kawity do enenckiego systemu fonologicznego oraz na podstawie lokalnych podań można spekulować, iż pismo to zostało zapożyczone przez Enenków od ludów zamieszkujących Szur przed ich przybyciem.

Alfabet łaciński

a

ā

b

d

e

ē

f

g

ĝ

h

i

ī

j

k

l

ł

m

[a]

[aː]

[b]

[d]

[ɛ]

[eː]

[f]

[g]

[ɣ]

[h]

[i]

[iː]

[ʒ]

[k]

[l]

[ɬ]

[m]

n

o

ō

p

r

s

š

t

u

ū

v

w

x

y

z

ʼ

[n]

[ɔ]

[oː]

[p]

[r]

[s]

[ʃ]

[t]

[u]

[uː]

[v]

[w]

[x]

[j]

[z]

[ʔ]

Morfologia

Rzeczownik

Liczba

Liczba	Podstawa
	pojedyncza			mn. nieokreślona	mn. określona
	zwykła	reduplikacja	derywat syngulatywny
	drzewo	ojciec	pole	łza	oko
Pojedyncza	tárka	súli	kilā́ti	kūmanā́ti	winā́ti
Mn. nieokreślona	tarhíka	suhíla	kihilā́ta	kumā́na	wihinā́ta
Mn. określona	itarkâ	susúli	kīkilā́ti	kūkūmanā́ti	wíni

Przypadki

W języku enenckim występuje pięć przypadków, choć niektórzy uznają za przypadki również enklityczne przyimki (patrz niżej).

Końcówki przypadków zachowują się zasadniczo aglutynacyjne, a rzeczowniki odmienione przez kategorię liczby odmieniają się przez przypadki niezależnie od swych pozostałych form.

	nasiono	ojciec	drzewo	kwiat
Absolutyw	nátu	súli	tárka	télū
Biernik-Dopełniacz	natús	sulís	tarkás	telûs
Wołacz	natú’e	súli’e	tarká’e	telû’e
Narzędnik	nátō	súwwa	tarákō, tárkō	téluwa
Miejscownik	náte	súle	tárke	télue

W przeciwieństwie do sufiksów pozostałych przypadków, końcówki narzędnika i miejscownika "urywają" ostatnią morę odmienianego słowa. W przypadków końcówki narzędnika -wa, generuje to niedopuszczalne z punktu widzenia enenckiej fonotaktyki zbitki, co rozwiązuje się poprzez zmianę tej końcówki w -ō, które nie zmienia jednak pozycji padania akcentu. Pondadto, jeżeli sylaba rdzenia jest ciężka, często do chodzi do insercji epentycznej samogłoski -a-. Jeżeli morfem kończy się spółgłoską l lub r, zostają onne zmienione w -ww-.

Alternacje rdzenia

Z powodów historycznych podczas dodawania do rzeczownika afiksów pojawić się mogą następujące alternacje:

• pojawienie się nowej sylaby w rzeczownikach o akcencie powierzchownie paroksytonicznym: grátma (ABS) : gratímas (ACC) (nie *gratmás);
• wymiana ā : i: paywā́ti (ABS) : paywitís (ACC) (nie *paywatás) — alternacja ta występuje przede wszystkim w derywatach syngulatywnych zakończonych na -ā́ti;
• ponadto, zasada krótkiej sylaby przed samogłoską akcentowaną wpływa na długość samogłosek w odmienionych rdzeniach: mūpi : mupís, mupā́ti : mūpitís.

Czasownik

Aspekt i czas

I grupa

Do tej grupy zaliczają się wszystkie czasowniki, które aspekt dokonany tworzą poprzez infiks <mi>.

Aspekt\Czas	Teraźniejszy	Przeszły	Przyszły	Imperatyw
Niedokonany	kū́ro	kuróta	kuróge	kū́re
Dokonany	kumī́ro	kūmiróta	kūmiróge	kumī́re
Hipotetyczny	kuváro	kūvaróta	kūvaróge	kuváre

II grupa

Do tej grupy należą wszystkie czasowniki, które tworzą aspekt dokonany poprzez dodanie przedrostka.

Aspekt\Czas	Teraźniejszy	Przeszły	Przyszły	Imperatyw
Niedokonany	rumê	rumḗta	rumḗwe	rumḗne
Dokonany	sawrumê	sawrumḗta	sawrumḗwe	sawrumḗne
Hipotetyczny	ruvarê	ruvarḗta	ruvarḗwe	ruvarḗne

III grupa

Do tej grupy należą derywaty innych czasowników, które po dodaniu przedrostka zyskują aspekt dokonany, a formy niedokonane tworzą poprzez rozszerzenie rdzenia o afiks -āg(-a).

Aspekt\Czas	Teraźniejszy	Przeszły	Przyszły	Imperatyw
Niedokonany	łutałā́ga	łutałā́tta	łutałā́wwe	łutałā́ge
Dokonany	łutáła	łutałáta	łutałáwe	łutáłe
Hipotetyczny	łutaváła	łutavałáta	łutavałáwe	łutaváłe

Osoba

	Pojedyncza	Mnoga okr.	Mnoga nieokr.
1.EXCL	šo-	šāw-	—
1.INCL	—	roz-	—
2	ne-, ner-	nā-	—
3.AN	ō-	i’ō-	ōha-
3.INAN	la-	ilā-	laha-

Przedrostki 3.os. występują wyłącznie w zdaniach podrzędnych; w zdaniach nadrzędnych 3.os. oznacza się poprzez brak prefiksu, natomiast w zdaniach podrzędnych takowy brak oznacza, że wykonawcą czynności pozostaje podmiot zdania głównego (patrz: Składnia).

Dialekty

Choć nazywa się ją zbiorczo "językiem enenckim", należy zauważyć, iż współczesna enencczyzna jest raczej grupą jezyków, które same w sobie stanowią zróżnicowane kontinua dialektalne.

Tradycyjnie wyróżnia się dwie główne grupy lektów enenckich — północną i południową, a od niedawna również wschodnią.

Wszystkie języki enenckie, włączając w to enencczyznę klasyczną, wywodzą się od języka praenenckiego, podczas gdy początków współczesnego podziału dialektalnego należy doszukiwać się na etapie języka staroenenckiego. Klasyczny język enencki oparty jest na dialektach południowych i to od niego bezpośrednio wywodzi się współczesne lekty południowe. Świadectwem istnienia różnic dialektalnych w staroenencczyźnie może być chociażby występowanie w enenckim północnym fonemu /ŋ/, który odpowiada klasycznemu /w/ (por. klas. woma /ˈwoma/ vs. ewań. ngouma /ˈŋowma/ — "macica").

Od niedawna dopiero badane dialekty wschodnie mogły się już jednak odłączyć wcześniej, o czym świadczyć może chociażby inny rozwój PE zbitek sC (por. klas. šan(o) [ˈʃan(o)] vs. północnopehoański eḱano /eˈtʃaːno/ — "wzgórze, góra"; z PE *skano).

Podział

• Język praenencki (†)
  • Język staroenencki (†)
    • Dialekty staroenenckie południowe (→ klasyczny język enencki)
      • Dialekty południowe (współczesne)
    • Dialekty staroenenckie północne
      • Dialekty północne (współczesne)
  • (?) Dialekty wschodnie

Literatura

Większość utworów literackich w Szurze powstaje w Tarakawitalati, którego główną podstawą są epickie dzieła poetyckie. Dialekty rzadko są zapisywane.

Tradycyjnie Enenkowie rozróżniają 5 gatunków literackich: poezję (łamēma) — którą często dzieli się na epicką (kerłamēma) i liryczną (yānłamēma), dramat (korēma), oracje (tālēma), eseje (š’awēma) oraz pisma użytkowe (seret’ēma).

Przykładowe teksty

Tytuł enencki	Tytuł polski	Tekst enencki	Tekst polski
Paywātini ter it’uqā	Owca i konie	Šano k’ewane meysuni paywāti it’uqā winita. Ti o pauri pēk’i s’asaffa, me o paqi loāpāti paurata, lan o as’oa k’awwi šeyya. Paywāti it’uqā I’ōtātōnoletu: „Šiwī yonere mitta t’ōwe šiwi winine la li as’oa t’uhiqa letōnot’u. It’uqā qutāleta: „Ōpaywāte, roxūya, šīšiwī yonēnere mitta t’ōwe šīšiwi winine as’oa paywātī yosuni latała. Li more paywātini meysunime. La paywāti s’ōšinitua, o salāta peōniwa k’awa.	Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
Sōmi šanīl	Górski krajobraz	Išā ilāšine qufo rō. La sōmi ōbime la, yos’ō fitōwa māna’īl saqō. Urāti mī lat’a pata kō lasōno sīp’ewīl takō, nar sūt’i qāqar šanīl mō…	Z gór płynie potok. Widok jest piękny, uszy cięszą się szumem wody. Ku morzu spokojnemu stopy chcą podążać, poczuć smak miękkiego piasku, gdy wtem czuję woń górskich krzewów…

Przypisy

<references>