Język enencki

Język enencki Ehínenki
Utworzenie:	Spiritus w 2016
Regiony (Kyon):	obszar cywilizacji Enenków
Liczba użytkowników (Kyon)	do ustalenia
Sposoby zapisu:	w conworldzie: pismo enenckie; autor używa alfabetu łacińskiego
Typologia:	OSV
Klasyfikacja:	izolowany
Przykład
Cytat z Zasad filozofii Mí kâni yoôn wini sáwhanzeîl zebé tezgân izmór tolúmalṓwa lā́s ter júnwakên šawtáwa.
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język enencki (en. Ehínenki [ʔɛhínɛŋki]) to język izolowany używany na obszarze cywilizacji Enenków. Język jest częścią projektu wspólnego conworldu Kyon.

Artykuł ten opisuje standardowy język enencki (en.Tarakmawtā́le [tarakmawtǎːlɛ], dosł. język piór i kamieni).

Fonologia

Spółgłoski

		Wargowe	Dziąsłowe		Podniebienne	Tylnojęzykowe	Krtaniowe
Nosowe		m	n
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k	ʔ
	dźwięczne	b	d			g
Kontynuanty	bezdźwięczne	f	s	ɬ	ʃ	x	h
	dźwięczne	v	z	l	ʒ	ɣ
Drżące			r
Półsamogłoski					j	w

Samogłoski

Enencki dysponuje prostym zestawem pięciu barw samogłosek z dodatkowym rozróżnieniem na długość. Samogłoski długie wymawiane są około dwa razy dłużej od ich krótkich odpowiedników w sylabach akcentowanych; w sylabach nieakcentowanych różnica długości może być jednak mniejsza.

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte	i~ɪ iː		u~ʊ uː
Środkowe	ɛ eː		ɔ oː
Otwarte		a aː

Fonotaktyka

Enencką sylabę można przedstawić w następujący sposób:
CVR, gdzie
C to dowolna pojedyncza spółgłoska lub w śródgłosie geminata;
CC to zbitka dwuspółgłoskwa — dopuszczalne są następujące zbitki:

• sybilant dziąsłowy + spółgłoska zwarta lub nosowa: /sp/, /zb/, /st/, /zd/, /sk/, /zg/, /sm/, /zm/, /sn/, /zn/,
• spółgłoska zwarta + niepodobna nosowa: /pn/, /bn/, /tm/, /dm/, /km/, /gm/, /kn/, /gn/,
• niepodobna spółgłoska zwarta + dziąsłowy sybilant: /ps/, /bz/, /ks/, /gz/,

V to dowolna samogłoska — długa lub krótka;
R to spółgłoska /l/, /ɬ/, /z/, /s/ /r/, /n/, /j/, /w/ lub /ʔ/; nie występują jednak kody *iy, *īy, *uw, *ūw.

Sylaby z długą samogłoską nazywa się długimi (w opozycji do krótkich), a te z kodą — ciężkimi (w opozycji do lekkich).

Akcentuacja

W języku enenckim występuje akcent toniczny, który polega na nadaniu samogłosce tonu wysokiego. Co ważne, samogłoski długie posiadają dwie mory, podczas gdy akcent pada tylko na jedną morę. Tworzy to następujące możliwości:

	Niekacentowana			Akcentowana
	Zapis	Wymowa (fonemiczna)	Wymowa (fonetyczna)	Zapis	Wymowa (fonemiczna)	Wymowa (fonetyczna)
Krótka	a	[a]		á	[á]
Długa	ā	[a͜a]	[aː]	â	[á͜a]	[âː]
				ā́	[a͜á]	[ǎː]

Zapis

Kawita

Pierwotny system pisma enenckiego. Jego nazwa — Qawitā [qawiˈtaː] — może być przetłumaczona jako "pisanie w kamieniu". Jak sama nazwa wskazuje, pismo to jest używane do rycia w kamieniu lub innym twardym materiale. Choć nadal jest to prawdą, inskrypcje pisane kawitą spotkać można w wielu miejscach, często na przedmiotach codziennego użytku. Starożytne znaki kawity uznaje się bowiem za mające magiczną moc.

Ze względu na nieprzystosowanie kawity do enenckiego systemu fonologicznego oraz na podstawie lokalnych podań można spekulować, iż pismo to zostało zapożyczone przez Enenków od ludów zamieszkujących Szur przed ich przybyciem.

Alfabet łaciński

a

ā

b

d

e

ē

f

g

ĝ

h

i

ī

j

k

l

ł

m

[a]

[aː]

[b]

[d]

[ɛ]

[eː]

[f]

[g]

[ɣ]

[h]

[i]

[iː]

[ʒ]

[k]

[l]

[ɬ]

[m]

n

o

ō

p

r

s

š

t

u

ū

v

w

x

y

z

ʼ

[n]

[ɔ]

[oː]

[p]

[r]

[s]

[ʃ]

[t]

[u]

[uː]

[v]

[w]

[x]

[j]

[z]

[ʔ]

Morfologia

Alternacje

Typy przedrostków

	Zwarte bezdźwięczne	Zwarte dźwięczne	Szczelinowe bezdźwięczne</small.	Szczelinowe dźwięczne	Nosowe	Płynne	/ʔ/	/h/
Samogłoskowe
Typ I (< *...V-)	udźwięcznienie: /p/ > /b/ /t/ > /d/ /k/ > /g/	spirantyzacja: /b/ > /v/ /d/ > /v/(!) /g/ > /ɣ/	udźwięcznienie: /f/ > /v/ /s/ > /z/ /ɬ/ > /l/ /ʃ/ > /ʒ/ /x/ > /ɣ/	brak zmian	brak zmian	brak zmian	/h/ > /∅/	brak zmian
Typ II (< *...Vʔ)	geminacja: /p/ > /pp/ /t/ > /tt/ /k/ > /kk/	/b/ > /gm/ /d/ > /gn/, /g/ > /nn/(!)	/s/ > /ks/	/z/ > /gz/	geminacja: /m/ > /mm/ /n/ > /nn/	geminacja: /j/ > /jj/ /w/ > /ww/ /r/ > /rr/	/ʔ/ > /kk/	/h/ > /ks/
Typ III (< *...Vh)	/p/ > /sp /t/ > /st/ /k/ > /sk/	/b/ > /zm/ /d/ > /zn/ /g/ > /zn/(!)	geminacja: /f/ > /ff/ /s/ > /ss/ /ɬ/ > /ɬɬ/ /ʃ/ > /ʃʃ/ /x/ > /xx/	/v/ > /zb/ /z, l/ > /zd/ /ɣ/ > /zg/	geminacja: /m/ > /mm/ /n/ > /nn/	/j, r/ > /ʃʃ/ /w/ > /xx/	/ʔ/ > /sk/	/h/ > /xx/
Spółgłoskowe
...s/z-	brak zmian	brak zmian	/sɬ/ > /ɬɬ/ /sʃ/ > /ʃʃ/	/zl/ > /ll/ /zʒ/ > /ʒʒ/	brak zmian	/j, r/ > /ʒʒ/	/sh/ > /ss/	/sʔ/ > /st/
...ł/z-	brak zmian	brak zmian	/ɬs/ > /ss/	/lz/ > /zz/	brak zmian	/lj/ > /jj/	/ɬh/ > /ɬɬ/	/ɬʔ/ > /ɬt/

Zmiękczenie

	/s, t/ /st/, /ɬt/	/z, d/ /zd/, /ld/	/x, k/ /sk/, /ɬk/	/ɣ, g/ /zg/, /lg/	/ɬ/	/l/	/r, y/
-i1 (< *-i)	/ʃ/ /ʃʃ/, /ʃʃ/	/ʒ/ /ʒʒ/, /jʒ/	/s/ /ss/, /ss/	/z/ /zz/, /jz/	/ʃ/	/j/	/ʒ/
-i2 (< *-ɨ)	brak zmian

Inne

Z powodów historycznych podczas dodawania do słowa afiksów pojawić się mogą następujące alternacje:

• pojawienie się nowej sylaby w rzeczownikach o akcencie powierzchownie paroksytonicznym: grátma (ABS) : gratímas (ACC) (nie *gratmás);
• wymiana ā : i: paywā́ti (ABS) : paywitís (ACC) (nie *paywatás) — alternacja ta występuje przede wszystkim w derywatach syngulatywnych zakończonych na -ā́ti;
• ponadto, zasada krótkiej sylaby przed samogłoską akcentowaną wpływa na długość samogłosek w odmienionych rdzeniach: mūpi : mupís, mupā́ti : mūpitís.

Rzeczownik

Liczba

Liczba	Podstawa
	pojedyncza			mn. nieokreślona	mn. określona
	zwykła	reduplikacja	derywat syngulatywny
	drzewo	ojciec	pole	łza	oko
Pojedyncza	tárka	súli	kilā́ti	kūmanā́ti	winâti
Mn. nieokreślona	tarhíka	suhíla	kihilā́ta	kumā́na	wihinâta
Mn. określona	itarkâ	susúli	kīkilā́ti	kūkūmanā́ti	wíni

Przypadki

W języku enenckim występują dwa przypadki — absolutyw i biernik-dopełniacz.

Końcówka przypadku zachowuje się zasadniczo aglutynacyjne, a rzeczowniki odmienione przez kategorię liczby odmieniają się przez przypadek niezależnie od swych pozostałych form.

	nasiono	nos
Absolutyw	nátu	ā́l
Biernik-Dopełniacz	natús	ałłá

Przedrostek dzierżawczy

W języku enenckim konstrukcja dzierżawcza wykazuje zjawisko double marking — poza tym, że posiadacz jest wyrażony w bierniku-dopełniaczu, rzeczownik posiadany jest dodatkowo oznaczony przedrostkiem e₁-.

Czasownik

Forma przechodnia (czynna) i nieprzechodnia (bierno-zwrotna)

Czasowniki enenckie mają podstawową formę (stronę) — przechodnią lub nieprzechodnią. Czasowniki o bazie przechodniej, po zmianie na formę nieprzechodnią nabierają znaczenia biernego i/lub zwrotnego (myć > być mytym/myć się), czasowniki o bazie nieprzechodniej nabierają znaczenia przechodniego (świecić > oświecać). Obie formy można regularnie utworzyć od wszystkich czasowników (zdarzają się jednak nieregularności w tych co bardziej popularnych).

Formę nieprzechodnią tworzy się za pomocą okołorostka ∅₁-...-i₁ i wrostka <n> po pierwszej sylabie.

Formę przechodnią tworzy się za pomocą przyrostka -a i wrostka <s/z> po pierwszej sylabie.

Jeżeli samogłoska rdzenia jest długa, przed wrostkiem zostaje skrócona; jeżeli sylaba rdzenia jest ciężka, koda znika, a sylaba zostaje wzdłużona.

Poniżej podano przykłady derywacji form (formy derywowane są pogrubione):

	Baza nieprzechodnia	Baza przechodnia
Forma nieprzechodnia	kā́n świecić	gánji rodzić się
Forma przechodnia	kazná oświecać	kádi rodzić

Forma kauzatywna

Od każdego czasownika lub przymiotnika można utworzyć formę kauzatywną. Dokonuje się tego za pomocą okołorostka sa₃-...-a. Kauaztywy mogą podlegać dalszej derywacji.

Przykłady:

Podstawa	Kauzatyw	Dalsza derywacja
víšša kochać	sazbíšša oczarowywać, rozkochiwać	zazbinášši zakochiwać się
páki duży, wielki	saspáka powiększać	zaspánsi powiększać się
náfa leżeć	sannáfa kłaść	zannánfi kłaść się
î iść, jechać	sášša (niereg.) wieźć	zanášši przenosić się, przeprowadzać się

Strona aplikatywna

Strony aplikatywnej używa się, by zwiększyć walencję czasownika (odbiarca, benefaktyw, komitatyw) oraz gdy okolicznik (miejsce, narzędzie) jest w focusie.

Znaczenie	Forma
Odbiorca	li- lā́y-
Benefaktyw	fe- fé-
Komitatyw	zun- zón-
Miejsce	xa- xá-
Narzędzie	wa- wā́-

Aspekt i czas

I grupa

Do tej grupy zaliczają się wszystkie czasowniki, które aspekt dokonany tworzą poprzez infiks <mi>.

Aspekt\Czas	Teraźniejszy	Przeszły	Przyszły	Imperatyw
Niedokonany	kū́ro	kuróta	kuróge	kū́re
Dokonany	kumī́ro	kūmiróta	kūmiróge	kumī́re
Hipotetyczny	kuváro	kūvaróta	kūvaróge	kuváre

II grupa

Do tej grupy należą wszystkie czasowniki, które tworzą aspekt dokonany poprzez dodanie przedrostka.

Aspekt\Czas	Teraźniejszy	Przeszły	Przyszły	Imperatyw
Niedokonany	rumê	rumḗta	rumḗwe	rumḗne
Dokonany	sawrumê	sawrumḗta	sawrumḗwe	sawrumḗne
Hipotetyczny	ruvamê	ruvamḗta	ruvamḗwe	ruvamḗe

III grupa

Do tej grupy należą derywaty innych czasowników, które po dodaniu przedrostka zyskują aspekt dokonany, a formy niedokonane tworzą poprzez rozszerzenie rdzenia o afiks -āg(-a).

Aspekt\Czas	Teraźniejszy	Przeszły	Przyszły	Imperatyw
Niedokonany	łutałā́ga	łutałā́tta	łutałā́wwe	łutałā́ge
Dokonany	łutáła	łutałáta	łutałáwe	łutáłe
Hipotetyczny	łutaváła	łutavałáta	łutavałáwe	łutaváłe

Zaimek

	Pojedyncza	Mnoga okr.	Mnoga nieokr.
Absolutyw
1.EXCL	šo	šāw	—
1.INCL	—	roz	—
2	ne, ner	nā, nār	—
3.AN	ō	i’ō	ōha
3.INAN	la	ilā	laha
Biernik-Dopełniacz
1.EXCL	šṓs	šawsá	—
1.INCL	—	róssa	—
2	nerós	naššá	—
3.AN	ṓs	i’ṓs	ohás
3.INAN	lā́s	ilā́s	lā́has

Przedrostki 3.os. występują wyłącznie w zdaniach podrzędnych; w zdaniach nadrzędnych 3.os. oznacza się poprzez brak prefiksu, natomiast w zdaniach podrzędnych takowy brak oznacza, że wykonawcą czynności pozostaje podmiot zdania głównego (patrz: Składnia).

Przyimek

Znaczenie	Forma niezależna	Forma przedrostkowa
Miejscownik	xáne	xa- xá-
Narzędnik	wā́ne	wa- wā́-
Allatyw	tṓne	to- tô-
Ablatyw	šíne	ši- ší-
Temporał	mírre	mir- mír-
Essyw/ Ekwatyw	nózne	nuz- nóz-

Liczebnik

1-25
1	tí	6	ti tā́n	11	ti mḗn	16	ti lā́n	21	ti nū́
2	mé	7	me tā́n	12	me mḗn	17	me lā́n	22	me nū́
3	lán	8	lan tā́n	13	lan mḗn	18	lan lā́n	23	lan nū́
4	pír	9	pir tā́n	14	pir mḗn	19	pir lā́n	24	pir nū́
5	tā́n	10	mḗn	15	lā́n	20	nū́	25	tanzá
26-50...
26	ti tan nū́	31	ti men nū́	36	ti lan nū́	41	tí nu mé	46	ti tā́n nu mé
27	me tan nū́	32	me men nū́	37	me lan nū́	42	mé nu mé	47	me tā́n nu mé
28	lan tan nū́	33	lan men nū́	38	lan lan nū́	43	lán nu mé	48	lán tā́n nu mé
29	pir tan nū́	34	pir men nū́	39	pir lan nū́	44	pír nu mé	49	pir tā́n nu mé
30	tan nū́	35	men nū́	40	nu mé	45	tā́n nu mé	50	menzá
... 121-125
								121	ti nū́ tā́n nusá
								122	me nū́ tā́n nusá
								123	lan nū́ tā́n nusá
								124	pir nū́ tā́n nusá
								125	tan páki

Składnia

Liczebniki

Liczebniki (poza 1) łączą się z liczbą mnogą określoną.

Większość małych liczebników jest traktowana jako przydawka. Występują one po rzeczowniku i nie wpływają na jego formę:
Kōkošúnni pír Cztery psy

Liczebniki, które w tabelce zostały pogrubione składniowo traktowane są jak rzeczowniki. Są głowami swoich fraz, a rzeczownik pojawia się za nimi i zostaje odmieniony w bierniku-dopełniaczu:
Tā́n kōkošunnás Pięć psów

Słowotwórstwo

Rzeczownik

Rodzaj		Tworzenie	Przykład	Wyraz podstawowy	Polskie tłumaczenie	Uwagi
Prosty koncept	Odczasownikowe	tożsame formie czasownika	šáw	šáw (myśleć)	myśl	Często trudne lub niemożliwe jest określenie, czy to rzeczownik pochodzi od czasownika czy na odwrót.
Część ciała wykorzystywana do danej czynności			tā́le	tā́le (mówić)	język	Wszystkie te rzeczowniki tworzą liczbę mnogą określoną poprzez reduplikację: tā́le (SG), tatā́le (PL-DF).
Rzeczownik odczasownikowy		-V̄n	wínīn	wíni (widzieć)	wzrok	Tworzy abstrakcyjne nazwy czynności.
Miara	Odprzymiotnikowe	-o	líwpo	líwpi wysoki	wysokość
Rzeczownik abstrakcyjny			séro	sére (każdy, wszyscy)	ogół, zbiór
		-tā	hustâ	hózi (wolny)	wolność
	Odrzeczownikowe		enéntā	énen (człowiek, obywatel)	człowieczeństwo
Nauka, dziedzina	Odrzeczownikowe		doksomortâ	doksomóre (przeszłość)	historia
Narzędzie	Odczasownikowe	-ao	diláo	díla (latać)	skrzydło
Osoba	Odczasownikowe	-en	pímen	pími (walczyć)	woj, rycerz
	Odrzeczownikowe		doksomortáen	doksomortâ (historia)	historyk
	Odprzymiotnikowe		šúbbi	šúbbi (mądry)	mędrzec
Kobieta		-āma	rawā́ma	rā́wi (rządzić)	władczyni, królowa	Używane tylko, gdy z jakiegoś powodu uznane jest za niezbędne sprecyzowanie płci; częściej stosowane z typowo kobiecymi czynnościami czy w rzeczownikach odnoszących się do życia prywatnego i rodzinnego.
			mixā́ma	mā́xa (umierać, śmierć)	wdowa
Mężczyzna		-(a)šū	mixašû		wdowiec	Używane tylko do derywowania męskich form odpowiadającym rzeczownikom, które zazwyczaj odnoszą się do kobiet.
Zdrobnienie	Odrzeczownikowe	-ozi	tazzózi	tázzu miasto	miasteczko	Zdrobniony rzeczownik może zmienić znaczenie.
			talózi	tā́le (język, mowa)	stwierdzenie, zdanie, artykuł

Dialekty

Choć nazywa się ją zbiorczo "językiem enenckim", należy zauważyć, iż współczesna enencczyzna jest raczej grupą jezyków, które same w sobie stanowią zróżnicowane kontinua dialektalne.

Tradycyjnie wyróżnia się dwie główne grupy lektów enenckich — północną i południową, a od niedawna również wschodnią.

Wszystkie języki enenckie, włączając w to enencczyznę klasyczną, wywodzą się od języka praenenckiego, podczas gdy początków współczesnego podziału dialektalnego należy doszukiwać się na etapie języka staroenenckiego. Klasyczny język enencki oparty jest na dialektach południowych i to od niego bezpośrednio wywodzi się współczesne lekty południowe. Świadectwem istnienia różnic dialektalnych w staroenencczyźnie może być chociażby występowanie w enenckim północnym fonemu /ŋ/, który odpowiada klasycznemu /w/ (por. klas. woma /ˈwoma/ vs. ewań. ngouma /ˈŋowma/ — "macica").

Od niedawna dopiero badane dialekty wschodnie mogły się już jednak odłączyć wcześniej, o czym świadczyć może chociażby inny rozwój PE zbitek sC (por. klas. šan(o) [ˈʃan(o)] vs. północnopehoański eḱano /eˈtʃaːno/ — "wzgórze, góra"; z PE *skano).

Podział

• Język praenencki (†)
  • Język staroenencki (†)
    • Dialekty staroenenckie południowe (→ klasyczny język enencki)
      • Dialekty południowe (współczesne)
    • Dialekty staroenenckie północne
      • Dialekty północne (współczesne)
  • (?) Dialekty wschodnie

Literatura

Większość utworów literackich w Szurze powstaje w Tarakawitalati, którego główną podstawą są epickie dzieła poetyckie. Dialekty rzadko są zapisywane.

Tradycyjnie Enenkowie rozróżniają 5 gatunków literackich: poezję (łamēma) — którą często dzieli się na epicką (kerłamēma) i liryczną (yānłamēma), dramat (korēma), oracje (tālēma), eseje (š’awēma) oraz pisma użytkowe (seret’ēma).

Przykładowe teksty

Owca i konie

Tekst enencki

Tekst polski

Wimîni paywā́ti mī́l súni itukâ xáne šán. O tími zofáta vékki pawúri, O mémi portá loapā́ti páki, O lámmibé saššáta ástoa káwwi. Paywā́ti itukā́s lā́damī́le: „šo wavṓwe nenére wínine nâ ástoa itukā́s saffo’á na fo’á’. Itukâ kudamī́le: „Zṓre, paywā́ti, šāw wavṓwe’ nére wínine ástoa, rā́wen, na fedáła súni toĝáyda o-kā́nis. Mór li sunís paywā́ti méy. Lā́s zomī́ne, paywā́ti halláta na káwwa wā́ne beóni.

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł I

Tekst enencki	Tekst polski
Ástoa sére gánji xaózi xanázibé eliwpitā́s evuhijázbe ṓs. Ṓs génsi šáwo guššáwobé ter féxavova’é suhíta ezṓmi šuwtā́s.	Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.

Cytat z Zasad filozofii

Tekst enencki	Tekst francuski	Tłumaczenie polskie (autorskie)
Mi kâni yoôn wíni sáwanjiyîl zebé tezgân ezmór na ilā́s mā́la ter šu zunwakên šawtâ.	C'est proprement avoir les yeux fermés, sans tâcher jamais de les ouvrir, que de vivre sans philosopher.	Jest tym samym mieć zamknięte oczy i nigdy nie próbować ich otworzyć, co żyć bez filozofii.

Ma beauté (fragment)

Tekst enencki	Tekst francuski	Tłumaczenie polskie (autorskie)
E’ōvitâ šṓs, ṓgi lā́s ši’ā́ysa Ōvitâ, ṓgi lā́s ši’ā́ysa Náwa lā́s ne fôn šo? (x2) E’ōvitâ šṓs, ṓgi fáha šo (x2) Šo sawgóyma sére; īki šṓs ne sáwfahā́ga (x2) Lā́s šo mamigíma; ihiłkás xán’ šo ijî (x2)	Ma beauté, ne t'en vas pas Beauté, ne t'en vas pas Pourquoi tu me fais ça ? (x2) Ma beauté, ne me laisse pas (x2) J'ai tout gâché ; maintenant, tu m'abandonnes (x2) J'l'ai mérité ; dans les rues, je vagabonde (x2)	Ma piękności, nie odchodź (x2) Piękności, nie odchodź Czemu mi to robisz? (x2) Ma piękności, nie zostawiaj mnie (x2) Wszystko zepsułem; teraz mnie porzucasz (x2) Zasłużyłem na to; ulicami się włóczę (x2)