Język kotsowiski: Różnice pomiędzy wersjami
(Uaktualnienie) |
|||
Linia 172: | Linia 172: | ||
* *ej → <sup>I</sup>i | * *ej → <sup>I</sup>i | ||
* *ew (→ ju) → <sup>II</sup>u | * *ew (→ ju) → <sup>II</sup>u | ||
− | * *oj → ö {{IPA|/ø/}} → ö {{IPA|/ɛ/} | + | * *oj → ö {{IPA|/ø/}} → ö {{IPA|/ɛ/}} |
* *ow → u | * *ow → u | ||
* *ij → <sup>I</sup>i | * *ij → <sup>I</sup>i |
Wersja z 17:50, 21 cze 2019
Język kotsowiski vomum kotsovissy | |
---|---|
Sposoby zapisu: | pismo kotsowiskie, zastępczo alfabet łaciński, cyrylica |
Typologia: | aglutynacyjno-fleksyjny |
Faktycznie | |
Utworzenie: | Kazimierz w ? (pomysł) 2016 (nowy start) |
Kody | |
Conlanger–1 | kv, kov |
W Żibie | |
Używany w : | Kotsowiszczja, państwa sąsiednie, dawne terytoria kotsowiszczyjskie |
Klasyfikacja: | peszalskie
|
Przykład | |
Owca i konie „Paza a viky“ Paza ne mabeci šarans bava dorčil vikyns dorons zollyns derebins - zolons gordyns, tixnons aštru režebins. Paza-va vikyv vočel: Čerdo pas jegady, kazat pa dorči tixnons vikyns vorazabyns. Viky-ve vočel: Soh, pazo, čerdo gvas jegady, kazat gva dorči: tixen, mos šarans pazev sgavi v toplyv berasov - de paze šarans ne mabi. Tonst sešil, paza-va s đatros beđertal. | |
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język kotsowiski, kotsowiszczyzna, potocznie często po prostu kv (kv. vomum kotsovissy) – język sztuczny typu a priori, chociaż z wpływami języków naturalnych, tworzony przez Kazimierza. Jest używany głównie w Kotsowiszczji na Żibie.
Krótka charakterystyka
Kotsowiski (conworldowo) należy do wschodniej gałęzi języków peszalskich, które charakteryzują się uproszczeniem obecnych w prajęzyku dyftongów i istotną rolą palatalizacji. Kotsowiszczyzna jest językiem nominatywno-akuzatywnym, aglutynacyjnym (przechodzącym we fleksyjny). Szyk zdania jest swobodny, najczęściej jednak używa się SVO oraz SOV. Mimo że gramatyka opiera się głównie na językach indoeuropejskich, zawiera niespotykane w nich elementy, takie jak obwiatyw czy kluzywność w pierwszej osobie liczby mnogiej.
Historia jako języka sztucznego
Początki conlangu giną w otchłani niepamięci. Nie wiadomo dokładnie kiedy autor wpadł na pomysł tworzenia swojego własnego języka, być może jest to nawet połączenie kilku starych pomysłów. Pewne jest natomiast to, że w roku 2011 autor podjął decyzję o zapisie języka z powodu zapominania znacznej części słownictwa. Pierwotnie tworzenie języka polegało na stopniowym zastępowaniu polskich słów, końcówek fleksyjnych i słowotwórczych apriorycznymi (m.in. dlatego jest to nooblang). Większość słów utworzonych w tym okresie zawiera zbitkę "tl" (wynikało to prawdopodobnie z inspiracji językiem nahuatl) Później autor zaczął zapożyczać słownictwo z różnych języków indoeuropejskich oraz z PIE. W kolejnym okresie (lata 2016-2017) autor zaczął realistyczniej podchodzić do tworzenia języka, co skutkowało usunięciem większości słów z poprzedniego okresu (niektóre, np. tenč "czas" zostały zachowane z powodu sentymentu autora). Zapoczątkowane wtedy reformy zaowocowały powstaniem obecnej wersji języka w czerwcu 2017 roku. W ciągu następnych miesięcy język został przedstawiony na Polskim Forum Językowym.
Fonologia
Samogłoski
Współczesna standardowa kotsowiszczyzna dysponuje stosunkowo prostym systemem wokalicznym składającym się z jedynie sześciu fonemów samogłoskowych:
przednie | centralne | tylne | |
---|---|---|---|
wysokie | i ⟨i⟩, ⟨ü⟩ | ɨ ⟨y⟩ | u ⟨u⟩ |
średnie | ɛ ⟨e⟩, ⟨ê⟩, ⟨ä⟩, ⟨ö⟩ | ɔ ⟨o⟩, ⟨ô⟩ | |
niskie | a ⟨a⟩ |
- /i/ – najczęściej realizowane jest jako [i], w sylabach nieakcentowanych może być redukowane do [ʲɪ] (na początku sylaby [ɪ] ).
- /ɨ/ (czasem uznawane za wariant fonemu /i/ po spółgłoskach twardych) – najczęstszą wymową jest [ɘ] jednak w Kotsji przeważa [ɨ]. Spotykane jest również [ɯ]. Taka wymowa występuje głownie w Buanii (Żiba) u rodzimych użytkowników języka buańskiego oraz kiedy występuje po spółgłoskach miękkich, co zdarza się jedynie w niedostosowanych zapożyczeniach i obcych nazwach własnych.
- /u/ – najczęstszą realizacją jest [u], w sylabach nieakcentowanych może być wymawiane [ʊ], pomiędzy spółgłoskami miękkimi – [ʉ] (wersja zredukowana – [ʉ̞]).
- /ɛ/ ‒ właściwie obecnie typową realizacją jest [e̞], nieakcentowanym alofonem – [ə], a pomiędzy miękkimi spółgłoskami – [e] (wersja zredukowana – [ɪ]). ⟨e⟩ i ⟨ê⟩ występują po samogłoskach miękkich, a ⟨ä⟩ i ⟨ö⟩ po twardych.
- /ɔ/ – najczęściej wymawiane jako [o̞], alofonem zredukowanym jest [ə] (właściwie to dawny fonem /ə/ został podzielony pomiędzy /ɛ/ a /ɔ/).
- /a/ – typową realizacją jest [ä], nieakcentowanym alofonem – [ɐ], a pomiędzy spółgłoskami miękkimi [æ] (wersja zredukowana – [ɜ]).
Spółgłoski
System spółgłoskowy kotsowiszczyzny jest znacznie bogatszy i składa się z od 40 do 46 fonemów. Występuje opozycja dźwięczności oraz fonemiczna palatalizacja.
wargowe | zębowe, dziąsłowe |
zadziąsłowe | tylnojęzykowe | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
niezmięk. | zmięk. | niezmięk. | zmięk. | niezmięk. | zmięk. | niezmięk. | zmięk. | |
nosowe | m ⟨m⟩ | mʲ ⟨mʹ⟩ | n ⟨n⟩ | nʲ ⟨nʹ⟩ | ||||
zwarte | p ⟨p⟩ b ⟨b⟩ |
pʲ ⟨pʹ⟩ bʲ ⟨bʹ⟩ |
t ⟨t⟩ d ⟨d⟩ |
tʲ ⟨tʹ⟩ dʲ ⟨dʹ⟩ |
k ⟨k⟩ ɡ ⟨g⟩ |
kʲ ⟨kʹ⟩ ɡʲ ⟨gʹ⟩ | ||
afrykaty | t͡s ⟨c⟩ d͡z ⟨x⟩ |
(t͡sʲ ⟨cʹ⟩) (d͡zʲ ⟨xʹ⟩) |
t͡ʃ ⟨č⟩ d͡ʒ ⟨đ⟩ |
(t͡ʃʲ ⟨čʹ⟩) (d͡ʒʲ ⟨đʹ⟩) |
||||
frykatywy | f ⟨f⟩ v ⟨v⟩ |
fʲ ⟨fʹ⟩ vʲ ⟨vʹ⟩ |
s ⟨s⟩ z ⟨z⟩ |
sʲ ⟨sʹ⟩ zʲ ⟨zʹ⟩ |
ʃ ⟨š⟩ ʒ ⟨ž⟩ |
(ʃʲ ⟨šʹ⟩) (ʒʲ ⟨žʹ⟩) |
x ⟨h⟩ ɣ ⟨q⟩ |
xʲ ⟨hʹ⟩ ɣʲ ⟨qʹ⟩ |
płynne, boczne |
(w ⟨u⟩) | l ⟨l⟩ | lʲ ⟨lʹ⟩ | j ⟨j⟩ | ||||
drżące | r ⟨r⟩ | rʲ ⟨rʹ⟩ |
- /m/ ma przed spółgłoskami wargowo-zębowymi alofon [ɱ]
- /f/ zazwyczaj realizowane jest jako [f], może jednak być wymawiane również jako [ɸ] (jest to starszy wariant) - miękki odpowiednik analogicznie
- /v/ zazwyczaj wymawia się [v], również spotyka się realizację dwuwargową ([β]) oraz jako [ʋ] (szczególnie w Wiszczji) - miękki wariant analogicznie
- /n t d s z t͡s d͡z l r/ są zębowe, chyba, że poprzedzają spółgłoski zadziąsłowe, /t͡s d͡z/ bywają wymawiane miękko – [t͡sʲ d͡zʲ] albo [t͡ɕ d͡ʑ], w gwarze miejskiej Wałdergu /r/ jest wymawiane [ʀ], natomiast na pozostałym obszarze Wałderża przeważa [ʁ], na pozostałym obszarze Kotsowiszczji /r/ często redukuje się do [ɾ], /l/ jest welaryzowane oprócz pozycji przed /ɛ/ (ale są wyjątki), przed spółgłoskami tylnojęzykowymi następuje asymilacja do [ʟ], /n/ w tym samym środowisku przechodzi w [ŋ], a przed frykatywami jest wymawiane jako [ɰ̃] lub [w̃].
- /nʲ tʲ dʲ lʲ/ są w wymowie wzorcowej wymawiane podniebiennie – [ɲ c ɟ ʎ], /sʲ zʲ/ - zębowo, w gwarach jednak /tʲ dʲ/ czasami wymawiane są [t͡ɕ d͡ʑ], a /sʲ zʲ/ - [ɕ ʑ]; /nʲ/ posiada alofon [j̃] występujący przed frykatywami.
Akcent
Akcent jest dynamiczny, w słowach rodzimych inicjalny i stały pod względem morfologicznym – pozostaje na tej samej sylabie po dodaniu przyrostka lub przedrostka. Jeśli jednak słowo ma 4 lub więcej sylab, to akcent poboczny pada na pierwszą z nich, a główny na przedostatnią. W zapożyczeniach pozostawia się zazwyczaj akcent oryginalny.
Fonotaktyka
W wygłosie sylaby może wystąpić zbitka co najwyżej czterech spółgłosek. Niedozwolona jest sekwencja dwóch lub więcej zwartych, z których następna ma bardziej tylne miejsce artykulacji. To samo dotyczy również frykatywów, ale nie nie połączeń tych dwu typów głosek i zwartych z frykatywami, dlatego dopuszczalne jest zakończenie /sk/. Nie dopuszczalne są również zbitki obstruent-sonorna. Zbitki sonornych nie mogą zaczynać się na nosówkę, ani kończyć na /j/ i /r/ (lub /rʲ/). Jeśli chodzi o nagłos, fonotaktyka jest mniej restrykcyjna, dozwolone są ciągi do pięciu spółgłosek. W przypadku zbitki dwóch sonornych, nie może się ona kończyć na /r/ lub /rʲ/.
Szczególne połączenia niedopuszczane przez fonotaktykę
- /sr/ i /zr/ – zmieniają się na odpowiednio /str/ i /zdr/, dlatego przedrostek s- (z-) ma oboczną postać st- używaną jeśli podstawa zaczyna się na /r/.
- /mr/ i /nr/ – ulegają zmianie na odpowiednio /mbr/ i /ndr/, dlatego przedrostek om- (o-) ma oboczną postać omb- jeżeli podstawa zaczyna się na /r/, natomiast przedrostki vyn- (w-) i syn- (z- (wnętrza)) mają wtedy postaci odpowiednio vynd- i synd-.
- /ld/ i /lt/ – te zbitki były historycznie zmieniane na odpowiednio /nd/ i /nt/, co widać w słowie ondu – oba – pierwotnie ol – wszystkie + du – dwa. Ta zmiana nie przebiegała jednak całkowicie bezwyjątkowo, czego najznamienitszym przykładem jest tu nazwa miasta Wałderg (kv. Valderg).
- spółgłoska miękka/stwardniała + ruchome /ɔ/ ⟨ô⟩ – /ɔ/ musi być zastąpione przez /ɛ/ ⟨ê⟩, dotyczy to m.in. odmiany rzeczowników męskich.
Historia fonologiczna
Samogłoski
Wielka monoftongizacja
Zanik dyftongów jest cechą wspólną dla wszystkich języków wschodniopeszalskich, jednak nie wszędzie dał te same rezultaty. W kotsowiskim zaszły następujące zmiany (od prapeszalskiego, przez starokotsowiski do obecnej kotsowiszczyzny):
- *aj → ä
- *aw → o
- *ej → Ii
- *ew (→ ju) → IIu
- *oj → ö /ø/ → ö /ɛ/
- *ow → u
- *ij → Ii
- *iw (→ ju) → IIu
- *uj → ü /y/ → ü /i/
- *uw → u
- *ĭj → Ii
- *ĭw (→ ju) → IIu
- *ŏj → y
- *ŏw → u
Na tym samym etapie rozwoju j. kotsowiskiego zaszła również zmiana
- *u → y
Cyfry rzymskie w indeksie górnym oznaczają palatalizacje (I i II).
Prawo ô/ê i y/i
Pod tą nazwą kryje się zmiana wartości dwóch samogłosek po j. Zaszła po wielkiej dyftongizacji ale przed II palatalizacją.
- ŏ → ĕ (samogłoska ultrakrótka)
- y → i
Na tym etapie nastąpił podział ŏ (prawdopodobnie szwa) na dwa warianty używane w zależności od położenia, a w następstwie na dwa fonemy.
Powstanie samogłosek ruchomych
W języku prapeszalskim występowały samogłoski ultrakrótkie *ĭ oraz *ŏ (po I przegłosie doszło jeszcze ĕ). W starokotsowiskim nieparzyste licząc od końca słowa (kiedy po drodze natrafi się na pełną samogłoskę, liczenie trzeba zacząć od nowa) uległy zanikowi, natomiast parzyste przekształciły się w odpowiadające im pełne samogłoski. Spowodowało to oboczności w odmianie wielu słów, często w mianowniku występuje o, e lub i, których nie ma w przypadkach zależnych. Do ich oznaczania używa się cyrkumfleksu, ponieważ nie da się jednoznacznie przewidzieć, że dana samogłoska jest ruchoma. Epenteza samogłoskowa zdarza się też w miejscach, w których inaczej wystąpiłaby zbitka spółgłoskowa zakazana przez fonotaktykę.
Spółgłoski
I palatalizacja
Proces zachodząca przed samogłoskami przednimi. Najistotniejsze zmiany:
- *k → č
- *g → đ
- *h → š
- *q → ž
W przypadku pozostałych spółgłosek zaszła jedynie powierzchowna palatalizacja. W późniejszych czasach e w części dialektów przestało zmiękczać poprzedzającą spółgłoskę i zadziąsłowe powstałe w wyniku pierwszej palatalizacji zachowały miękkość jedynie przed i, e oraz ê (ale nie ö i ä).
II palatalizacja
Zachodziła w wyniku koalescencji *j z poprzednią spółgłoską. Najistotniejsze zmiany:
- *t → c
- *d → x
- *s → š
- *z → ž
- *k → č
- *g → đ
- *h → š
- *q → ž
W przypadku pozostałych spółgłosek zaszła jedynie powierzchowna palatalizacja. Z czasem powyżej przedstawione spółgłoski powstałe w wyniku II palatalizacji straciły miękkość (w języku standardowym poza pozycją przed i oraz e nie pochodzącym od dyftongów i z drugiego przegłosu) i zyskały nazwę spółgłosek stwardniałych.
Zapis
Język kotsowiski zapisywany jest własnym pismem alfabetycznym. Zamiennie stosuje się transkrypcję na alfabet łaciński. Istnieją dwa oficjalnie przyjęte systemy zapisu łacińskiego. W pierwszym z nich (używanym również w niniejszym artykule) jedna litera łacińska odpowiada jednej literze kotsowiskiej, co jednak wymaga użycia diakrytyków. Drugi z systemów zamiast znaków diakrytyzowanych używa dwuznaków.
Różnice
- Č č – Cz cz
- Đ đ – Xz xz
- Š š – Sz sz
- Ž ž – Qz qz
Gramatyka
Czasowniki
W języku kotsowiskim czasowniki odmieniają się przez 3 czasy, 4 aspekty, 4 tryby, 2~3 strony i 2 liczby. Nie występują bezokoliczniki, a formą słownikową czasownika jest liczba pojedyncza czasu teraźniejszego aspektu niedokonanego trybu oznajmującego strony czynnej.
Tryb oznajmujący
aspekt | ndok. | prog. | wiel. | dok. | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
czas ↓ | liczba → | poj. | mn. | poj. | mn. | poj. | mn. | poj. | mn. |
terazniejszy | -a
-e -i |
-ä
-i -i |
set -ab
set -eb set -ib |
si -ab
si -eb si -ib |
-aha
-eše -iši |
-ahä
-eši -iši |
set -al
set -el set -il |
si -al
si -el si -il | |
przeszły | -ava
-eva -iva |
-avä
-evä -ivä |
bava -ab
bava -eb bava -ib |
bavä -ab
bavä -eb bavä -ib |
-ahava
-eševa -išiva |
-ahavä
-eševä -išivä |
bava -al
bava -el bava -il |
bavä -al
bavä -el bavä -il | |
przyszły | -amo
-emo -imo |
-amö
-emö -imö |
bamo -ab
bamo -eb bamo -ib |
bamö -ab
bamö -eb bamö -ib |
-ahamo
-ešemo -išimo |
-ahamö
-ešemö -išimö |
bamo -al
bamo -el bamo -il |
bamö -al
bamö -el bamö -il |
aspekt | ndok. | prog. | wiel. | dok. | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
czas ↓ | liczba → | poj. | mn. | poj. | mn. | poj. | mn. | poj. | mn. |
teraźniejszy | set -an
set -en set -in |
si -an
si -en si -in |
set -ag
set -eg set -ig |
si -ag
si -eg si -ig |
baha -an
baha -en baha -in |
bahä -an
bahä -en bahe -in |
set -ad
set -ed set -id |
si -ad
si -ed si -id | |
przeszły | bava -an
bava -en bava -in |
bavä -an
bavä -en bavä -in |
bava -ag
bava -eg bava -ig |
bavä -ag
bavä -eg bavä -ig |
bahava -an
bahava -en bahava -in |
bahavä -an
bahavä -en bahavä -in |
bava -ad
bava -ed bava -id |
bavä -ad
bavä -ed bavä -id | |
przyszły | bamo -an
bamo -en bamo -in |
bamö -an
bamö -en bamö -in |
bamo -ag
bamo -eg bamo -ig |
bamö -ag
bamö -eg bamö -ig |
bahamo -an
bahamo -en bahamo -in |
bahamö -an
bahamö -en bahamö -in |
bamo -ad
bamo -ed bamo -id |
bamö -ad
bamö -ed bamö -id |
Zaimki
Zaimki osobowe
Liczebniki
Rzeczowniki
Rodzaj
Przypadek
W języku kotsowiskim występuje 6 przypadków:
- Mianownik oprócz oznaczania podmiotu zdania spełnia funkcję prepozycjonału (z przyimkami położenia, nie ruchu) oraz komitatywu. W przypadku zdań kopulatywnych pełni również rolę dopełnienia.
- Dopełniacz pełni funkcje posesywu, oraz w połączeniu z niektórymi przyimkami ablatywu (w przypadku zaimków miejsca nie wymaga przyimka, czyni z nich zaimki źródła). Może oznaczać również partytyw. Dopełniacza używa się również mówiąc o wykonawcy danej czynności np. „Oreqas bebarid pas” — „Telefon kupiony przeze mnie” Podstawowa końcówka to -s.
- Celownik oznacza dopełnienie dalsze, w połączeniu z niektórymi przyimkami spełnia rolę allatywu (w przypadku zaimków miejsca nie wymaga przyimka, czyni z nich zaimki celu). Poza tym może oznaczać przynależność, albo przeznaczenie, np. „Tot set pav” — „To jest moje”, „To jest dla mnie”. Występują konstrukcje celownikowe. Końcówka to -v.
- Biernik oznacza dopełnienie bliższe. Końcówka: -ns.
- Narzędnik oznacza właściwy instrumentalis. Często jest też używany do oznaczania czasu lub drogi. Np. „Erom” — „Na początku”, albo „Pa hade dorgam” — „Idę drogą”. Odmienione przez narzędnik zaimki miejsca przekształcają się z zaimki drogi. Podstawową końcówką jest -m.
- Wołacz – drugi przypadek niezależny występujący w kotsowiszczyźnie. Pełni rolę wokatywu. Podobnie jak mianownik nie posiada stałego, spółgłoskowego przyrostka.