Język maszyjski/Historia fonologiczna od protogammajskiego: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 16:43, 23 kwi 2024

Maszyjski, mimo że jego leksykon nadal jest w około 55% gammajski, charakteryzuje się wieloma procesami fonetycznymi, które zniekształcają go mocno od pragammajskiego. Przykładowo ög "siedem" pochodzi od pgm. *saugh, zaś njée "nigdy" od *nim-isi "nie kiedyś". Większość tych procesów jest całkowicie regularnych, chociaż można spotkać pewne, nietypowe odstępstwa od tych reguł.

Okres pranaumowski

Ponieważ maszyjski ma pochodzenie naumowskie, dzieli z nimi większość procesów na początkowej fazie rozwoju:

*ɣ > *ŋ
*ir > *īr
*ur > *ūr
*z > *r
*ħ > *ʀ
*q > *kk
*Vrrr > *rVrr
*ārC > *rāC
*āʀC > *ʀāC
Utrata iloczasu:
- *a > *å
- *ā > *a
- *i > *e
- *ī > *i
- *u > *o
- *ū > *ʉ
*t > *c
*d > *ʒ
*th > *t
*dh > *d
Bezdźwięczne stają się przydechowymi, a dźwięczne tracą dźwięczność. Oznakowanie się nie zmienia.
*kk- > *x-
ŋ-breaking
- *nŋ > *ŋŋ
- nagłosowe *ŋ > *nn
- śródgłosowe *ŋ > *kn (przez pośrednie *kⁿ?)
- wygłosowe *ŋ > *ŋk
Przesunięcie akcentu na drugą sylabę

System fonologiczny na koniec tego okresu:

		Wargowe	Zębowo-dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Gardłowe
Nosowe		m <m>	n <n>		ŋ~kⁿ <ŋ>
Zwarte	przydechowe	pʰ <p>	tʰ <t>		kʰ <k>
Zwarte	bezprzydechowe	p~b <b>	t~d <d>		k~g <g>
Afrykaty	przydechowe		tsʰ <c>
Afrykaty	bezprzydechowe		ts~dz <z>
Szczelinowe		f <f>	s <s>		x <x>	h <h>
Półsamogłoski		ʋ <v>		j <j>	ɣʷ~w <w>
Płynne			r l <r l>		ʀ <ʀ>

+ gieminaty: mm, nn, ŋŋ, ll, rr, jj, kk. Samogłoska s mogła być wymawiana bardzo słabo, bardziej krtaniowo, co przyczyniło się do jej niemal całkowitego zaniku (tylko w kilku słowach zachowała się wogóle, połączona z h).

	Przednie	Tylne
Przymknięte	i (i)	ʉ (u)
Środkowe	e (e)	o (o)
Otwarte	æ (a)	ɔ̞ (å)

Samogłoska o mogła się zbliżać do /u/, zaś å przed /r/ mogło być wymawiane bez zaokrąglenia. Istniały też dyftongi ai oraz au, wymawiane wtedy jeszcze jako /æɪ̯/ oraz /æʉ̯/.

Okres pramaszyjski

W tym okresie pojawiły się główne zmiany, które ukształtowały maszyjski. Był to okres dość burzliwy i można wyróżnić trzy podokresy:

Wczesny okres

W tym okresie nie doszło jeszcze do gruntownych zmian. Większość tyczyła się mieszania z substratem oraz zmian w wokaliźmie, jednak istotną zmianą jest w spółgłoskach jest całkowita utrata pragammajskiego *s.

*s > *ś (spółgłoska zredukowana?)
*st > *ss
*nc > *nt
nieakcentowane *śåś > *śъś
Przydech jest tracony po krótkich nosowych (*yankausas → *jongöъ "stary", obecne jögö) i w wygłosie (*kirrip → kegreb "pył", obecne chirep);
*år > *ar (ale *åʀ bez zmian)
*au > *ö
*ai > *æ (nie wiadomo czy dyftong, czy monoftong)
Maszyjska przesuwka samogłosek:
- *å > *o > *u > *ü
  - przesuwka ta też jest widoczna w słowach z substratu
*i *ü *u przed akcentem > *ь *ъ̈ *ъ (samogłoski zredukowane)
- Samogłoski te były krótsze od normalnych odpowiedników i różniły się od nowych *i *ü *u, zapożyczonych z substratowych słów. Później wydaje się, że odróżniano tylko *ь oraz *ъ (*ъ̈ zlało się z tym pierwszym)
  - W kilku słowach ta zmiana nie zaszła dla *i

Mniej więcej w tym okresie dochodzi do ogromnego wpływu nieokreślonego substratu na maszyjski. Wpływ ten odcisnął się także na fonetyce, zwłaszcza spółgłoskowej.

powstaje trzeci szereg zwartych - ejektywny - zapożyczony z substratu
podobnie, z tego też źródła pojawiają się miękkie głoski *ď *ť *ťʼ, głoska *χ oraz fonemiczne zwarcie krtaniowe
- odwrotnie, spółgłoska z substratu *x̃ nie została zapożyczona do języka
powraca z substratu głoska *s i zwiększa się ilość *ŋ

Prócz tego, w tym samym czasie zachodziły następujące zmiany:

*f > *h
*Cʀ > *Cʼ
*ʀ > *r
*nn- w wielu słowach > *kn-

System fonetyczny przed przesuwkami:

		Wargowe	Zębowo-dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Gardłowe
Nosowe		m <m>	n <n>		ŋ <ŋ>
Zwarte	przydechowe	pʰ <p>	tʰ <t>	cʰ <ť>	kʰ <k>
	bezprzydechowe	p <b>	t <d>	c <ď>	k <g>	ʔ <q>
	ejektywne	pʼ <pʼ>	tʼ <tʼ>	cʼ <ťʼ>	kʼ <kʼ>
Afrykaty	przydechowe		tsʰ <c>
	bezprzydechowe		ts <ʒ>
	ejektywne		(tsʼ <cʼ>)
Szczelinowe		v~ʋ <v>	s <s>	ç <χ>	x <x>	h <h>
Półsamogłoski		v~ʋ <v>	s̞̆ <ś>	j <j>	w <w>
Płynne			r l <r l>

	Przednie		Tylne
	Niezaokrąglone	Zaokrąglone	Tylne
Przymknięte	i (i)	y (ü)	u (u)
Przymknięte zredukowane	ɪ̆ (ь)	ʏ̆ (ъ̈)	ʊ̆ (ъ)
Środkowe	e (e)	ø (ö)	o (o)
Otwarte	æ~ae̯ (æ)		a (a)

Środkowy okres

W tym momencie doszło do wielkiej przesuwki spółgłosek, która jest nieco podobna do zmian w zongepajckich czy chamskich. Możliwe, że wpływ na to miało zapożyczenie ejektywów, które uznane za niezbyt rodzime dźwięki zaczęły przesuwać cały system zwartych.

Wielka przesuwka spółgłoskowa
- *pʼ > *b > *p > *f~*v
- *tʼ > *d > *t > *þ~*ð
- (*cʼ) > *ʒ > *c > *s~*z
- *ťʼ > *ď > *ť > *š~*ž
- *kʼ > *g > *k > *x~*ɣ

Spółgłoski te są dźwięczne między samogłoskami i przed dźwięcznymi, a bezdźwięczne gdzie indziej. Kryterium przydechu zanika.

*mp *nt *nť *ŋk > *b *d *ď *g
*c *ʒ > *s *z
*a_a > *o_a
Utrata gieminat
- *mm > *mb
- *nn > *nd
- *ŋŋ > *ŋg
- *rr > *gr
- *ll > *dl~*gl
- *jj > *zd
- *ww > *w
- *pp > *p
- *tt > *kt
- *ťť > *šš
- *kk > *tk
- *ss przetrwało
  - Rozwój *ll zależy od poprzedniej samogłoski: po *u *ü *ъ̈ rozwija się do *gl, a gdzie indziej do *dl.
  - W wygłosie *kk rozwija się do *t, zaś w nagłosie *mm *nn *ŋŋ tracą składnik nosowy.
*jo przed wargową oraz czasem welarną > *jö
*ъ̈ > *ь
*ś > Ø

		Wargowe	Zębowo-dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Gardłowe
Nosowe		m <m>	n <n>		ŋ <ŋ>
Zwarte	bezdźwięczne	p <p>	t <t>	c <ť>	k <k>	ʔ <q>
Zwarte	dźwięczne	b <b>	d <d>	ɟ <ď>	g <g>
Szczelinowe	bezdźwięczne	f <f>	θ <þ> s <s>	ʃ <š> ç <χ>	x <x>	h <h>
Szczelinowe	dźwięczne	v <v>	ð <ð> z <z>	ʒ <ž>	ɣ <ɣ>
Półsamogłoski		w <w>		j <j>
Płynne			r l <r l>

	Przednie		Tylne
	Niezaokrąglone	Zaokrąglone	Tylne
Przymknięte	i (i)	y (ü)	u (u)
Przymknięte zredukowane	ɪ̆ (ь)		ʊ̆ (ъ)
Środkowe	e (e)	ø (ö)	o (o)
Otwarte	æ~ae̯ (æ)		a (a)

Okres późny

W tym okresie powrócił do języka iloczas.

*æ > *a
*ɣ > *h
*þ > *t
*ð > *z
*hC > *ːC, ale gdy C to nie jest *m *n *ŋ *r *l *j *w
*Vʔ(C) > Vː(Cː)
*(C)ʔV > (Cː)Vː
*χ- > ȟ-
*Oχ > Ox
*Eχ > Eš
*VhV > *VV
usunięcie większości rozziewów poprzez zlanie się samogłosek w jedną długą lub przejście jednej samogłoski w półsamogłoskę
- proces ten nie dawał konsekwentnych wyników, czasem tworząc dublety, stąd np. *xȫn~xǖn "trup" oraz *xwen "kość" z wcześniejszego *xoen
- niektóre rozziewy, jak w np. *oal "mleko" pozostały i różnie się rozwinęły
*-m > *-n w wielu słowach
*sr > *str
*šr > *štr
*zr > *zdr
*žr > *ždr
*sx > *š
*rs *rz > *rš *rž
*ť *ď > *č *ž
*nr *nl > *mr *ml
*lm *rm > *lv *rv
*-u > Ø
*-o > Ø w niektórych słowiesach

		Wargowe	Zębowo-dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Gardłowe
Nosowe		m <m>	n <n>		ŋ <ŋ>
Zwarte	bezdźwięczne	p <p>	t <t>		k <k>
Zwarte	dźwięczne	b <b>	d <d>		g <g>
Afrykaty				t͡ʃ <č>
Szczelinowe	bezdźwięczne	f <f>	s <s>	ʃ <š>	x <x>	h <h>
Szczelinowe	dźwięczne	v <v>	z <z>	ʒ <ž>
Półsamogłoski		w <w>		j <j> ʝ <ȟ>
Płynne			r l <r l>

	Przednie		Tylne
	Niezaokrąglone	Zaokrąglone	Tylne
Przymknięte	i iː (i î)	y yː (ü ü̂)	u uː (u û)
Przymknięte zredukowane	ɪ̆ (ь)		ʊ̆ (ъ)
Środkowe	e eː (e ê)	ø øː (ö ö̂)	o oː (o ô)
Otwarte			a aː (a â)

Okres północnomaszyjski

Mowa maszyjska opuściła okres pramaszyjski z siedmioma samogłoskami a e i o ö u ü, które mogły być długie i krótkie, zawsze krótkimi samogłoskami ь ъ, oraz posiadając dwadzieścia dwie spółgłoski b č d f g h ȟ j k x l m n p r s š t v w z ž z allofonem ŋ. Po podziale na północnomaszyjski i południowomaszyjski doszło do kolejnych zmian.

*s *z przed przednimi > *š *ž - palatalizacja północnomaszyjska
- *z nie było palatalizowane w absolutnym nagłosie
*fj *vj > *š *ž
*ь *ъ zanikają wszędzie
- wiele zbitek spółgłosek powstałych przez to zostało potem uproszczonych lub przestawionych
*rt *rd > *č *ž
*lv- *lz- > *b *d
*nj *rj *lj *hj > *ň *ř *ľ *ȟ
*Eg > *Ej (często, ale nie zawsze)
*-kn- > *-vn-
*pojawia się nowe *ǯ do symetrii z *č w wyniku:
- zapożyczeń onigammajskich, np. *ǯün ← *džjün "sędzia ← trzeci"
- ściągnięcia niektórych nagłosowych zbitek, np. *ǯȫre ← *nžö́le~*nžö́re ← *nьzöle "drzwi"
Pierwsza sylaba, gdy akcentowana uzyskuje iloczas (np. *zūmu ← *zúmu ← *ъzumu "ptak")
- Dotyczy to też długich samogłosek w sylabach otwartych, przez co powstaje samogłoska ultradługa (np. *tčö̅ra ← *tčȫ́ra ← *hьrtöjor~*hьrtöör "dbać")
*ar > *er po akcencie w sylabie zamkniętej
*VjR > *VR, z podwyższeniem i przesunięciem samogłoski (np. *ajr > *er, *ujr > *ür)
*-slV(ː) > -šVː(ː)
*-zlV(ː) > -žVː(ː)
*V(ː)NS > *Vː(ː)S
*h przed sonoratami > iloczas
*h po spółgłoskach > gieminacja
akcent ponownie staje się inicjalny
krótkie *-a > *-ë
połączenia *VjV i *VwV ściągają się, podobnie jak *VhV
- zresztą, działanie jest prawie identyczne, z tą różnicą, że może powstać ultradługa samogłoska gdy obecna jest długa i też dozwolona jest konsonantyzacja
redukcja niektórych samogłosek po akcencie, gdy następuje kolejna samogłoska (np. *haggštrome ← *hagguštrome, ale *hagguš ← *hagguš)