Język murski: Różnice pomiędzy wersjami
Linia 37: | Linia 37: | ||
|ŋʷ | |ŋʷ | ||
|- | |- | ||
− | !colspan=2|<small> | + | !colspan=2|<small>Uderzeniowe</small> |
| | | | ||
|rowspan=2|d~ɾ | |rowspan=2|d~ɾ | ||
Linia 57: | Linia 57: | ||
|ʈʰ | |ʈʰ | ||
|cʰ | |cʰ | ||
− | |rowspan=2|kʰ~h | + | |rowspan=2|kʰ~x~h |
|rowspan=2|kʷʰ~ʍ | |rowspan=2|kʷʰ~ʍ | ||
|- | |- | ||
Linia 68: | Linia 68: | ||
| | | | ||
| | | | ||
− | |ɻ | + | |ɻ~ɭ~l |
|j | |j | ||
| | | |
Wersja z 20:30, 10 maj 2021
Język murski Murngauma | |
---|---|
Utworzenie: | Spiritus w 2017 |
Regiony (Kyon): | Muria i jej kolonie |
Liczba użytkowników (Kyon) | ok. 30 milionów |
Sposoby zapisu: | w conworldzie: pismo murskie; autor używa alfabetu łacińskiego |
Typologia: | SVO |
Klasyfikacja: | języki wschodniego wybrzeża
|
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język murski (mur. Murngauma [ˈməːŋʊmə]) — język używany głównie na Wyspach Murskich oraz w koloniach i terytoriach zależnych Republiki Murów.
Fonologia
Spółgłoski
Wargowe | Zębowe | Retrofleksyjne | Podniebienne | Tylnojęzykowe | Tylnoj. zaokr. | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | ɳ | ɲ | ŋ | ŋʷ | |
Uderzeniowe | d~ɾ | ɖ~ɽ | |||||
Zwarte | dźwięczne | b | ɟ | g | gʷ | ||
bezdźwięczne | pʰ~f | tʰ | ʈʰ | cʰ | kʰ~x~h | kʷʰ~ʍ | |
Szczelinowe | |||||||
Aproksymanty | ɻ~ɭ~l | j | w |
Samogłoski
Przednie | Centralne | Tylne | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
krótkie | długie | nosowe | dyftong | krótkie | długie | nosowe | krótkie | długie | nosowe | dyftong | |
Przymknięte | ɪ | iː | ĩ(ˑ) | æɪ | ʊ | uː | ũ(ˑ) | ɒʊ | |||
Środkowe | ɛ | ə | əː | ə̃ | ʌ | ||||||
Otwarte | æː | æ̃(ˑ) | ɑː | ɑ̃(ˑ) |
Kolorem ciemnoczerwonym oznaczono samogłoski występujące tylko w sylabie akcentowanej.
Kolorem ciemnozielonym oznaczono samogłoski występujące tylko w sylabie nieakcentowanej.
Fonotaktyka
Alofonia
- /d, ɖ/ między samogłoskami wymawiane są uderzeniowo [ɾ, ɽ]
- Interwokaliczne /p, c, k/ ulegają lenicji do [f, ç, h]. Podobnie /b, ɟ, g/ mogą ulec lenicji, ale wymowa ta nie jest jeszcze w pełni usankcjonowana.
- Interwokaliczne /t, ʈ/ mogą ulec glottalizacji [ʔ].
- /ɪ, iː/ po retrofleksyjnych centralizują się [ɪ̈, ɨː]
- Przed /iː/, rzadziej /ɪ/ /t, d/ mogą ulec spirantyzacji do [s, z] lub [ʃ, ʒ]. Taka wymowa jest jednak unikana w mowie starannej. Palatalizacja /n/ do [ɲ] w tej pozycji staje się ostatnimi czasy bardzo powszechna.
- Wymowa nieakcentowanych /ɪ, ʊ/ jest niestabilna. W starannej mowie zalecane jest [i, u] w wygłosie, a kanoniczna wymowa wszędzie indziej, ale w mowie potocznej te samogłoski często zbliżają się do szwy [ɘ, ɵ], a nawet mogą zupełnie w nią przejść, co jednak poza najczęstszymi słowami pomocniczymi jest uznawane za niechlujne.
- Nieakcentowane /æɪ̯, ɒʊ̯/ mogą ulec centralizacji [əɪ̯, əʊ̯]. W mowie potocznej w słowach pomocniczych mogą także zostać zredukowane do szwy, np. ngei [ŋə].
Pismo
Morfologia
Klasy rzeczownikowe
Murski posiada 5 klas rzeczownikowych. Klasę rzeczownika rozpoznaje się po rodzajniku (lub jego braku), zaimkach i związkach zgody z przymiotnikami.
Numer klasy | Pojedyncza | Podwójna | Mnoga | Opis | Przykłady |
---|---|---|---|---|---|
I | 0 ta/e |
ba/e | ya/e | klasa ożywiona — dorośli ludzie i zwierzęta | umu człowiek ta augu żeglarz |
II | 0 wa/e |
ngā/ē | klasa nieożywiona ogólna — zawiera różnego rodzaju rzeczowniki nieożywione bez bliższego związku semantycznego, a także rzeczowniki odczasownikowe oraz niektóre abstrakcyjne | tātau dziecko udua piorun we kwerke sen | |
III | ku/i | ba/e ku/i | ngā/ē ku/i | klasa jednowymiarowa — podłużne przedmioty | ki mēki rzeka ku mauka włos |
IV | mar/er | ba/e mar/er | ngā/ē mar/er | klasa dwuwymiarowa — rozległe i płaskie przedmioty, przestrzenie | mer ipi siedzenie mar tabā pole |
V | ja/je | ba/e ja/e | ngā/ē ja/e | klasa trójwymiarowa | je yidren owoc je ēte góra |
V | pā/ē | n/d | klasa niepoliczalna — rzeczowniki niepoliczalne | pē ewi piasek pā ankwā plaża |
Rzeczowniki I i II klasy mają w liczbie pojedynczej rodzajnik zerowy, jeżeli są pierwotnie w tej klasie lub utworzone są przez afiksy domyślnie przyporządkowujące je do jednej z tych klas. Rzeczowniki utoworzone drogą derywacji przez zmianę klasy muszą być poprzedzone rodzajnikiem; podobnie rzeczowniki odczasownikowe.
Zaimki osobowe
Podstawowe
Zaimki osobowe dzielą się na dwa typy — pierwszy typ, rozróżniający liczbę pojedynczą, podwójną i mnogą, jest używany z przyjaciółmi i rodziną; drugi — który nie rozróżnia liczby — używany jest w stosunku do osób obcych oraz przez dzieci w stosunku do wszystkich ludzi spoza rodziny.
Zaimki trzeciej osoby rozróżniają liczbę oraz klasę. Zaimki odpowiadające rzeczownikom z klasy I pochodzą ze zlania się rodzajnika z rzeczownikiem umu człowiek; rzeczownikom klasy II odpowiadają zaimki bezpośrednio powiązane z ich rodzajnikiem. Dla klas III-VI zaimek tworzy się poprzez dodanie odpowiedniego rodzajnika do zaimka klasy II.
Osoba/Liczba | SG | DU | PL | |
---|---|---|---|---|
1 | A | ngei /ŋæɪ̯/ |
be ngei /bə ˈŋæɪ̯/ |
ye ngei /jə ˈŋæɪ̯/ |
B | kanku /ˈkʰɑ̃hu/ | |||
2 | A | nim /ˈɲĩ/ |
be nim /bə ˈɲĩ/ |
ye nim /jə ˈɲĩ/ |
B | undu /ˈũɾu/ | |||
3 | żA | tan /ˈtʰɑ̃/, /tə̃/ |
ban /ˈbɑ̃/, /bə̃/ |
yan /ˈjɑ̃/, /jə̃/ |
żB | tan kwa /tə̃ ˈkʷɑː/ |
ban kwa /bə̃ ˈkʷɑː/ |
yan kwa /jə̃ ˈkʷɑː/ | |
nż | (CL +)wa /ˈwɑː/, /wə/ |
(CL +)bā /ˈbuː/, /bʊ/ |
(CL +)ngā /ˈŋuː/, /ˈŋʊ/ |
Wyspecjalizowane
Czasownik
Forma teraźniejsza i przeszła
Czasowniki murskie mają formę teraźniejszą (niedokonaną, współczesną) i przeszłą (dokonaną, aorystową). Forma teraźniejsza to domyślna forma czasownika. Formę przeszłą tworzy się poprzez sufiks -tra/e:
aku [ˈʔʌhu] ↔ akutra [ˈʔʌhuʈə] być dobrym
Sufiks jednak dostosowuje swoje miejsce artykulacji do ostatniej spógłoski dziąsłowej w słowie:
anau [ʔəˈnɒʊ̯] ↔ anuata [ʔəˈnɒʊ̯tə] jeść
tapu [ˈtʰʌfu]↔ taputa [ˈtʰʌfutə] być głębokim
Natomiast jeżeli czasownik kończy się sylabą z dziąsłowym nagłosem i krótką kodą, sufiks zostaje "zwinięty", a końcowa samogłoska zostaje wzdłużona, jednak bez zmiany akcentu:
kebete [ˈkʰɛbətə] ↔ kébetē [ˈkʰɛbəˌtiː] zgubić
juna [ˈɟʊnə] ↔ júnā [ˈjʊnuː] być gorącym
Czas i aspekt
Czas/Aspekt | Niedokonany | Dokonany | Perfekt |
---|---|---|---|
Teraźniejszy | f. teraźniejsza | nrā/nrē + f. przeszła | |
Przyszły | wa/we + f. teraźniejsza | wa/we + f. przeszła | |
Przeszły | ka/ce + f. teraźniejsza | f. przeszła | pur/pir + f. przeszła |
Słowotwórstwo
Konstrukcja rodzajnikowa
Częstym sposobem urabiania nowych rzeczowników w języku murskim jest zmiana klasy. Dokonuje się tego poprzez postawienie przed rzeczownik odpowiedniego rodzajnika; doklejony ów rodzajnik nie pełni jednak żadnej funkcji gramatycznej — w celu zmiany określoności "podwaja" się go.
ngātra, mar ngātra "ziemia, podstawa"
ja ngātra, ja ja ngātra "korzeń",
wimpi, te wimpi "kobieta"
kwede wimpi, kwede kwede wimpi "kobietka, kobiecina, babka"
Wrato zauważyć, że w przypadku takich podwojonych rodzajników pierwszy ma tendencję do fonetycznego wzdłużenia — szczególnie w rejestrze wysokim, gdzie redukcja samogłosek jest słabsza — tak że ja ja zostanie wymówiona jako /ɟɑː ɟə/, a je je — /ɟæː ɟə/.
Należy jednak pamiętać, że podwojenie ma miejsce wyłącznie w liczbie pojedynczej — wyłącznie pierwszy element pełni funkcję rodzajnika:
mar augu, wa augu "żagiel, żagle"
ta augu, ya ta augu "żeglarz, żeglarze"
Sufiksy
Innym częstym sposobem derywacji jest sufiksacja. Sufiksy murskie w większości w przejrzysty sposób pochodzą od powiązanych słów i tak też są zapisywane[1]. Jednakże w wymowie akcent pozostaje na rdzeniu słowa sufigowanego, a sufiks ulega redukcji — tym większej w języku potocznym;ponadto ulegają one prawom harmonii wokalicznej. Poniżej znajduje się tabela najczęstszych sufiksów:
Sufiks | Wymowa | Pochodzenie | Znaczenie | Przykłady | Podstawy |
---|---|---|---|---|---|
-mu/mi | [mu]/[mi] [Ṽ] |
umu człowiek |
osoba związana z, zawód | geinremi więzień |
geinre więzić |
aubamu prawnik, jurysta |
auba prawo | ||||
-unka/inke | [ɑ̃hə][æ̃hə] | unka
dach, dom |
tworzy nazwy rodzin i instytucji | ||
-āa/-ēe | [uə]/[iə] | āa
wyspa |
tworzy nazwy wysp | Murāa
Muria |
Mur
Mur(ski) |
Tangāa
Tangia |
dopasowanie fono-semantyczne | ||||
-(n)dru/-(n)dri | pundru kłaść, wsadzać |
kauzatyw | abandru uczyć |
aba wiedzieć | |
kabundru dyktować |
kabu pisać | ||||
kapardru
upiększyć |
kapar
być piękny(m) |
Składnia
Podstawowe stosunki morfosyntaktyczne
Domyślnym szykiem murskiego zdania jest SVO, jednakże nie jest on sztywny. Murski jest językiem nominatywno-akuzatywnym. Podmiot czasownika nieprzechodniego, agens czasownika przechodniego i dopełnienie bliższe pozostają nieoznaczone:
(1.1) Ta kauma kwerke.
[tə ˈkʰɒʊ̯mə ˈkʷæːhə]
DF mężczyzna spać
Mężczyzna śpi.
(1.2) Ta kauma rauba tātau.
[tə ˈkʰɒʊ̯mə ˈɻɒʊ̯bə ˈtʰuːtɒʊ̯]
DF mężczyzna widzieć dziecko
Mężczyzna widzi dziecko.
W zdaniach z czasownikiem dwuprzechodnim dopełnienie dalsze zostaje oznaczone partykułą celownikową bu/bi. Zazwyczaj stoi wówczas po dopełnieniu bliższym:
(1.3) Te wimpi gakwa pā bāku bu kwada tātau.
[tə ˈwæ̃fi ˈgʌhʷə pʊ ˈbuːhu bʊ kwəɾə ˈtʰuːtɒʊ̯]
DF kobieta dawać DF woda DAT DF dziecko
Kobieta daje dziecku wody.
W niektórych często używanych czasownikach dwuprzechodnich dopełnienie dalsze może pozostać nieoznaczone. Znajduje się wówczas bezpośrednio po czasowniku:
(1.4) Te wimpi gakwa kwada tātau pā bāku.
[tə ˈwæ̃fi ˈgʌhʷə kwəɾə ˈtʰuːtɒʊ̯ pʊ ˈbuːhu]
DF kobieta dawać DF dziecko DF woda
Kobieta daje dziecku wody.
Strona Bierna
W stronie biernej agens oznaczany jest poprzez partykułę narzędnika ka/ke:
(1.5) Kwada tātau rabha-yunga ka ta kauma.
[kʷʰɑɾə ˈtʰuːtɒʊ̯ ˌɻɒʊ̯bəˈjʊŋə kə tə ˈkʰɒʊ̯mə]
DF dziecko widzieć.PASS INS DF mężczyzna
Dziecko jest widziane przez mężczyznę.
Zdania kopulatywne
Murską kopulą jest czasownik dankú/denkí, który jest o tyle charakterystyczny, że podlega harmonii samogłoskowej względem orzecznika. Dodatkowo, kopula pojawia się po orzeczniku[2]:
(1.6) Wa tātau dan'kú jenje!
[wɑː ˈtʰuːtɒʊ̯ də̃ˌhu ˈɟæ̃ɟə]
3.SG być dziecko tylko
On jest tylko dzieckiem!
(1.7) Mar ngātra ketrē den'kí.
[məː ˈŋuːʈə ˈkʰəʈɨː də̃ˌhi]
DF podłoga być lawa
Podłoga to lawa.
Przymiotniki traktowane są jak czasowniki i nie potrzebują kopuli (mogą przyjmować natomiast partykuły czasu i aspektu).
(1.8) Mēne kapar.
[miːnə kʰəˈfɑː]
2.SG piękny
Jesteś piękny/a.
(1.9) Mēne nrē kapartra.
[miːnə ɳiː kʰəˈfɑːʈə]
2.SG PERF piękny
Wypiękniałe/aś.
Zdanie mnarzędnikowe
Charakterystyczną cechą murskiej składni jest to, że rzeczownik z klasy II, kiedy semantycznie spełnia funkcję narzędzia, zazwyczaj staje się podmiotem zdania. Agens tymczasem wyrażony jest celownikiem i następuje zaraz za podmiotem. Np.
(1.10) Ngei cāmar na nhē-mei ka traku.
[ŋæɪ̯ ˈcʰʉːmə nə ˈɳiːmæɪ̯ kə ˈʈʰʌku]
1.SG przebijać ACC wróg INS miecz
Przebijam wroga mieczem.
może być równie dobrze wyrażone jako
(1.11) Traku bi ngei cāmar na nhē-mei.
{{IPA|[ˈʈʰʌku bi ŋæɪ̯ ˈcʰʉːmə nə ˈɳiːmæɪ̯]
Miecz DAT 1.SG przebijać ACC wróg
Miecz przebija (*mi) wroga.
Jeżeli owo narzędzie jest częścią ciała, agens zostaje zwykle zainkorporowany do jego frazy i zostaje wyrażony konstrukcją dzierżawczą (patrz niżej):
(1.12) Ngei uhwa treye.
[ŋæɪ̯ ˈʊʍə ˈʈʰɛjə]
1.SG ręka rysować
Rysuję., *Ręka mi rysuje.
Co ważne wiele czasowników, np. powyższy czasownik theye "rysować" wymaga konstrukcji narzędnikowej w swojej rekcji; np. zdanie
(1.13) *Ngei treye (ka nuhwa).
[ŋæɪ̯ ˈʈʰɛjə (kə ˈnʊʍə)]
1.SG rysować (INS ręka)
Rysuję (ręką).
Byłoby niegramatyczne.
Dzierżawczość
Murski posiada dwa typy dzierżawczości — zbywalną (ang. alienable) i niezbywalną (ang. inalienable). Dzierżawczość niezbywalną wyraża się poprzez postawienie posiadacza przed rzeczownikiem posiadanym, które traci swój przedimek:
(2.1) Tātau dēmer
[ˈtʰuːtɒʊ̯ ˈdiːmə]
dziecko ojciec
Ojciec dziecka
(2.2) Ngei uhwa
[ŋæɪ̯ ˈʊʍə]
1.SG ręka
Moja ręka
Dzierżawczość zbywalną oznacza się natomiast poprzez partykułę nu/ni stawianą po głowie a przed posiadaczem; przedimek pozostaje na miejscu:
(2.3)Kwada tātau na kurka
[kʷəɾə ˈtʰuːtɒʊ̯ nʊ̯ ɟə ˈkʰəːhə]
DF dziecko POSS DF zabawka
Zabawka dziecka
(2.4)Ngei ni drengwe
[ŋæɪ̯ nɪ ɟə ˈɖɛŋʷə]
1.SG POSS DF książka
Moja książka
Słownictwo
Przykłady
Teksty
Pibloktoq | |
---|---|
Inwe ni wau ngei deine nar
|
Dzieje się ze mną coś niedobrego
|
Zdania
Au ku paru Rāma bu neri.
[ʔɒʊ̯ kʊ ˈpʰʌɻu ˈruːmə bu ˈnɛɻi]
wszystko KL.3 droga Rzym DAT wieść
Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu.
Wa turnu pan we kēder maga.
[wə ˈtʰəːɲu fə̃ wə ˈkʰiːdə məgə]
KL.2 zacząć LOC KL.2 pusty KOP.LOC
Na początku był chaos.