Język murski

Język murski Murngauma
Utworzenie:	Spiritus w 2017
Regiony (Kyon):	Muria i jej kolonie
Liczba użytkowników (Kyon)	ok. 30 milionów
Sposoby zapisu:	w conworldzie: pismo murskie; autor używa alfabetu łacińskiego
Typologia:	SVO
Klasyfikacja:	języki wschodniego wybrzeża grupa pirińsko-murska język murski
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język murski (mur. Murngauma [ˈməːŋʊmə]) — język używany głównie na Wyspach Murskich oraz w koloniach i terytoriach zależnych Republiki Murów.

Fonologia

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowe	Retrofleksyjne	Podniebienne	Tylnojęzykowe	Tylnoj. zaokr.
Nosowe		m	n	ɳ	ɲ	ŋ	ŋʷ
Uderzeniowe			d~ɾ	ɖ~ɽ
Zwarte	dźwięczne	b			ɟ	g	gʷ
	bezdźwięczne	pʰ~f	tʰ	ʈʰ	cʰ	kʰ~x~h	kʷʰ~ʍ
Szczelinowe
Aproksymanty				ɻ~ɭ~l	j		w

Samogłoski

	Przednie				Centralne			Tylne
	krótkie	długie	nosowe	dyftong	krótkie	długie	nosowe	krótkie	długie	nosowe	dyftong
Przymknięte	ɪ	iː	ĩ(ˑ)	æɪ				ʊ	uː	ũ(ˑ)	ɒʊ
Środkowe	ɛ				ə	əː	ə̃	ʌ
Otwarte		æː	æ̃(ˑ)						ɑː	ɑ̃(ˑ)

Kolorem ciemnoczerwonym oznaczono samogłoski występujące tylko w sylabie akcentowanej.
Kolorem ciemnozielonym oznaczono samogłoski występujące tylko w sylabie nieakcentowanej.

Alofonia

• /d, ɖ/ między samogłoskami wymawiane są uderzeniowo [ɾ, ɽ]
• Interwokaliczne /p, c, k/ ulegają lenicji do [f, ç, h]. Podobnie /b, ɟ, g/ mogą ulec lenicji, ale wymowa ta nie jest jeszcze w pełni usankcjonowana.
• Interwokaliczne /t, ʈ/ mogą ulec glottalizacji [ʔ].
• /ɪ, iː/ po retrofleksyjnych centralizują się [ɪ̈, ɨː]
• Przed /iː/, rzadziej /ɪ/ /t, d/ mogą ulec spirantyzacji do [s, z] lub [ʃ, ʒ]. Taka wymowa jest jednak unikana w mowie starannej. Palatalizacja /n/ do [ɲ] w tej pozycji staje się ostatnimi czasy bardzo powszechna.
• Wymowa nieakcentowanych /ɪ, ʊ/ jest niestabilna. W starannej mowie zalecane jest [i, u] w wygłosie, a kanoniczna wymowa wszędzie indziej, ale w mowie potocznej te samogłoski często zbliżają się do szwy [ɘ, ɵ], a nawet mogą zupełnie w nią przejść, co jednak poza najczęstszymi słowami pomocniczymi jest uznawane za niechlujne.
• Nieakcentowane /æɪ̯, ɒʊ̯/ mogą ulec centralizacji [əɪ̯, əʊ̯]. W mowie potocznej w słowach pomocniczych mogą także zostać zredukowane do szwy, np. ngei [ŋə].

Morfologia

Klasy rzeczownikowe

Murski posiada 5 klas rzeczownikowych. Klasę rzeczownika rozpoznaje się po rodzajniku (lub jego braku), zaimkach i związkach zgody z przymiotnikami.

Numer klasy	Pojedyncza	Podwójna	Mnoga	Opis	Przykłady
I	0 ta/e	ba/e	ya/e	klasa ożywiona — dorośli ludzie i zwierzęta	umu człowiek ta augu żeglarz
II	0 wa/e		ngā/ē	klasa nieożywiona ogólna — zawiera różnego rodzaju rzeczowniki nieożywione bez bliższego związku semantycznego, a także rzeczowniki odczasownikowe oraz niektóre abstrakcyjne	tātau dziecko udua piorun we kwerke sen
III	ku/i	ba/e ku/i	ngā/ē ku/i	klasa jednowymiarowa — podłużne przedmioty	ki mēki rzeka ku mauka włos
IV	mar/er	ba/e mar/er	ngā/ē mar/er	klasa dwuwymiarowa — rozległe i płaskie przedmioty, przestrzenie	mer ipi siedzenie mar tabā pole
V	ja/je	ba/e ja/e	ngā/ē ja/e	klasa trójwymiarowa	je yidren owoc je ēte góra
V	pā/ē	n/d		klasa niepoliczalna — rzeczowniki niepoliczalne	pē ewi piasek pā ankwā plaża

Rzeczowniki I i II klasy mają w liczbie pojedynczej rodzajnik zerowy, jeżeli są pierwotnie w tej klasie lub utworzone są przez afiksy domyślnie przyporządkowujące je do jednej z tych klas. Rzeczowniki utoworzone drogą derywacji przez zmianę klasy muszą być poprzedzone rodzajnikiem; podobnie rzeczowniki odczasownikowe.

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe dzielą się na dwa typy — pierwszy typ, rozróżniający liczbę pojedynczą, podwójną i mnogą, jest używany z przyjaciółmi i rodziną; drugi — który nie rozróżnia liczby — używany jest w stosunku do osób obcych oraz przez dzieci w stosunku do wszystkich ludzi spoza rodziny.

Zaimki trzeciej osoby rozróżniają liczbę oraz klasę. Zaimki odpowiadające rzeczownikom z klasy I pochodzą ze zlania się rodzajnika z rzeczownikiem umu człowiek; rzeczownikom klasy II odpowiadają zaimki bezpośrednio powiązane z ich rodzajnikiem. Dla klas III-VI zaimek tworzy się poprzez dodanie odpowiedniego rodzajnika do zaimka klasy II.

Osoba/Liczba		SG	DU	PL
1	A	ngei /ŋæɪ̯/	be ngei /bə ˈŋæɪ̯/	ye ngei /jə ˈŋæɪ̯/
	B	kanku /ˈkʰɑ̃xu/
2	A	nim /ˈɲĩ/	be nim /bə ˈɲĩ/	ye nim /jə ˈɲĩ/
	B	undu /ˈũɾu/
3	żA	tan /ˈtʰɑ̃/, /tə̃/	ban /ˈbɑ̃/, /bə̃/	yan /ˈjɑ̃/, /jə̃/
	żB	tan kwa /tə̃ ˈkʷɑː/	ban kwa /bə̃ ˈkʷɑː/	yan kwa /jə̃ ˈkʷɑː/
	nż	(CL +)wa /ˈwɑː/, /wə/	(CL +)bā /ˈbuː/, /bʊ/	(CL +)ngā /ˈŋuː/, /ˈŋʊ/

Czasownik

Forma teraźniejsza i przeszła

Czasowniki murskie mają formę teraźniejszą (niedokonaną, współczesną) i przeszłą (dokonaną, aorystową). Forma teraźniejsza to domyślna forma czasownika. Formę przeszłą tworzy się poprzez sufiks -tra/e:

aku [ˈʔʌhu] ↔ akutra [ˈʔʌhuʈə] być dobrym

Sufiks podlega harmonii koronalnej:

anau [ʔəˈnɒʊ̯] ↔ anuata [ʔəˈnɒʊ̯tə] jeść
puju [ˈpʰʊɟu] ↔ pujuca [ˈpʰʊɟʊcə] płakać

Słowotwórstwo

Konstrukcja rodzajnikowa

Częstym sposobem urabiania nowych rzeczowników w języku murskim jest zmiana klasy. Dokonuje się tego poprzez postawienie przed rzeczownik odpowiedniego rodzajnika; doklejony ów rodzajnik nie pełni jednak żadnej funkcji gramatycznej — w celu zmiany określoności "podwaja" się go.

ngātra, mar ngātra "ziemia, podstawa"
ja ngātra, ja ja ngātra "korzeń",

wimpi, te wimpi "kobieta"
kwede wimpi, kwede kwede wimpi "kobietka, kobiecina, babka"

Wrato zauważyć, że w przypadku takich podwojonych rodzajników pierwszy ma tendencję do fonetycznego wzdłużenia — szczególnie w rejestrze wysokim, gdzie redukcja samogłosek jest słabsza — tak że ja ja zostanie wymówiona jako /ɟɑː ɟə/, a je je — /ɟæː ɟə/.

Należy jednak pamiętać, że podwojenie ma miejsce wyłącznie w liczbie pojedynczej — wyłącznie pierwszy element pełni funkcję rodzajnika:

mar augu, wa augu "żagiel, żagle"
ta augu, ya ta augu "żeglarz, żeglarze"

Sufiksy

Innym częstym sposobem derywacji jest sufiksacja. Sufiksy murskie w większości w przejrzysty sposób pochodzą od powiązanych słów i tak też są zapisywane. Jednakże w wymowie akcent pozostaje na rdzeniu słowa sufigowanego, a sufiks ulega redukcji — tym większej w języku potocznym;ponadto ulegają one prawom harmonii wokalicznej. Poniżej znajduje się tabela najczęstszych sufiksów:

Sufiks	Wymowa	Pochodzenie	Znaczenie	Przykłady	Podstawy
-mu/mi	[mu]/[mi] [Ṽ]	umu człowiek	osoba związana z, zawód	geinremi więzień	geinre więzić
				aubamu prawnik, jurysta	auba prawo
-unka/inke	[ɑ̃hə][æ̃hə]	unka dach, dom	tworzy nazwy rodzin i instytucji
-āa/-ēe	[uə]/[iə]	āa wyspa	tworzy nazwy wysp	Murāa Muria	Mur Mur(ski)
				Tangāa Tangia	dopasowanie fono-semantyczne
-(n)dru/-(n)dri		pundru kłaść, wsadzać	kauzatyw	abandru uczyć	aba wiedzieć
				kabundru dyktować	kabu pisać
				kapardru upiększyć	kapar być piękny(m)

Składnia

Podstawowe stosunki morfosyntaktyczne

Domyślnym szykiem murskiego zdania jest SVO, jednakże nie jest on sztywny. Murski jest językiem nominatywno-akuzatywnym. Podmiot czasownika nieprzechodniego, agens czasownika przechodniego i dopełnienie bliższe pozostają nieoznaczone:

(1.1) Ta kauma kwerke.
[tə ˈkʰɒʊ̯mə ˈkʷæːhə]
DF mężczyzna spać
Mężczyzna śpi.

(1.2) Ta kauma rauba tātau.
[tə ˈkʰɒʊ̯mə ˈɻɒʊ̯bə ˈtʰuːtɒʊ̯]
DF mężczyzna widzieć dziecko
Mężczyzna widzi dziecko.

W zdaniach z czasownikiem dwuprzechodnim dopełnienie dalsze zostaje oznaczone partykułą celownikową bu/bi. Zazwyczaj stoi wówczas po dopełnieniu bliższym:

(1.3) Te wimpi gakwa pā bāku bu kwada tātau.
[tə ˈwæ̃fi ˈgʌhʷə pʊ ˈbuːhu bʊ kwəɾə ˈtʰuːtɒʊ̯]
DF kobieta dawać DF woda DAT DF dziecko
Kobieta daje dziecku wody.

W niektórych często używanych czasownikach dwuprzechodnich dopełnienie dalsze może pozostać nieoznaczone. Znajduje się wówczas bezpośrednio po czasowniku:

(1.4) Te wimpi gakwa kwada tātau pā bāku.
[tə ˈwæ̃fi ˈgʌhʷə kwəɾə ˈtʰuːtɒʊ̯ pʊ ˈbuːhu]
DF kobieta dawać DF dziecko DF woda
Kobieta daje dziecku wody.

Strona Bierna

W stronie biernej agens oznaczany jest poprzez partykułę narzędnika ka/ke:

(1.5) Kwada tātau rabha-yunga ka ta kauma.
[kʷʰɑɾə ˈtʰuːtɒʊ̯ ˌɻɒʊ̯bəˈjʊŋə kə tə ˈkʰɒʊ̯mə]
DF dziecko widzieć.PASS INS DF mężczyzna
Dziecko jest widziane przez mężczyznę.

Zdania kopulatywne

Murską kopulą jest czasownik dankú/denkí, który jest o tyle charakterystyczny, że podlega harmonii samogłoskowej względem orzecznika. Dodatkowo, kopula pojawia się po orzeczniku:

(1.6) Wa tātau dan'kú jenje!
[wɑː ˈtʰuːtɒʊ̯ də̃ˌhu ˈɟæ̃ɟə]
3.SG być dziecko tylko
On jest tylko dzieckiem!

(1.7) Mar ngātra ketrē den'kí.
[məː ˈŋuːʈə ˈkʰəʈɨː də̃ˌhi]
DF podłoga być lawa
Podłoga to lawa.

Przymiotniki traktowane są jak czasowniki i nie potrzebują kopuli (mogą przyjmować natomiast partykuły czasu i aspektu).

(1.8) Mēne kapar.
[miːnə kʰəˈfɑː]
2.SG piękny
Jesteś piękny/a.

(1.9) Mēne nrē kapartra.
[miːnə ɳiː kʰəˈfɑːʈə]
2.SG PERF piękny
Wypiękniałe/aś.

Zdanie mnarzędnikowe

Charakterystyczną cechą murskiej składni jest to, że rzeczownik z klasy II, kiedy semantycznie spełnia funkcję narzędzia, zazwyczaj staje się podmiotem zdania. Agens tymczasem wyrażony jest celownikiem i następuje zaraz za podmiotem. Np.

(1.10) Ngei cāmar na nhē-mei ka traku.
[ŋæɪ̯ ˈcʰʉːmə nə ˈɳiːmæɪ̯ kə ˈʈʰʌku]
1.SG przebijać ACC wróg INS miecz
Przebijam wroga mieczem.

może być równie dobrze wyrażone jako

(1.11) Traku bi ngei cāmar na nhē-mei.
{{IPA|[ˈʈʰʌku bi ŋæɪ̯ ˈcʰʉːmə nə ˈɳiːmæɪ̯]
Miecz DAT 1.SG przebijać ACC wróg
Miecz przebija (*mi) wroga.

Jeżeli owo narzędzie jest częścią ciała, agens zostaje zwykle zainkorporowany do jego frazy i zostaje wyrażony konstrukcją dzierżawczą (patrz niżej):

(1.12) Ngei uhwa treye.
[ŋæɪ̯ ˈʊʍə ˈʈʰɛjə]
1.SG ręka rysować
Rysuję., *Ręka mi rysuje.

Co ważne wiele czasowników, np. powyższy czasownik theye "rysować" wymaga konstrukcji narzędnikowej w swojej rekcji; np. zdanie

(1.13) *Ngei treye (ka nuhwa).
[ŋæɪ̯ ˈʈʰɛjə (kə ˈnʊʍə)]
1.SG rysować (INS ręka)
Rysuję (ręką).

Byłoby niegramatyczne.

Dzierżawczość

Murski posiada dwa typy dzierżawczości — zbywalną (ang. alienable) i niezbywalną (ang. inalienable). Dzierżawczość niezbywalną wyraża się poprzez postawienie posiadacza przed rzeczownikiem posiadanym, które traci swój przedimek:

(2.1) Tātau dēmer
[ˈtʰuːtɒʊ̯ ˈdiːmə]
dziecko ojciec
Ojciec dziecka

(2.2) Ngei uhwa
[ŋæɪ̯ ˈʊʍə]
1.SG ręka
Moja ręka

Dzierżawczość zbywalną oznacza się natomiast poprzez partykułę nu/ni stawianą po głowie a przed posiadaczem; przedimek pozostaje na miejscu:

(2.3)Kwada tātau na kurka
[kʷəɾə ˈtʰuːtɒʊ̯ nʊ̯ ɟə ˈkʰəːhə]
DF dziecko POSS DF zabawka
Zabawka dziecka

(2.4)Ngei ni drengwe
[ŋæɪ̯ nɪ ɟə ˈɖɛŋʷə]
1.SG POSS DF książka
Moja książka

Przykłady

Teksty

Pibloktoq
Inwe ni wau ngei deine nar Pā drādra ngei bi drāmu, pē terbe ngei bi drāmu Dē ni kunda adā rēme ēten werge Wa deine nrubudru wa au ngei ni wa tunda	Dzieje się ze mną coś niedobrego Śni mi się mięso, śni mi się krew Chciałabym wyjąć serce spod żeber I połknąć z nim cały mój lęk

Zdania

Au ku paru Rāma bu neri.
[ʔɒʊ̯ kʊ ˈpʰʌɻu ˈruːmə bu ˈnɛɻi]
wszystko KL.3 droga Rzym DAT wieść
Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu.

Wa turnu pan we kēder maga.
[wə ˈtʰəːɲu fə̃ wə ˈkʰiːdə məgə]
KL.2 zacząć LOC KL.2 pusty KOP.LOC
Na początku był chaos.