Język naumowski: Różnice pomiędzy wersjami
m (→Gramatyka) |
|||
| Linia 2: | Linia 2: | ||
|kolor=#33CC33 | |kolor=#33CC33 | ||
|nazwa=język naumowski | |nazwa=język naumowski | ||
| − | |nazwa własna= | + | |nazwa własna=rår naumåzu iknaúr |
|klasyfikacja=Gamajskie | |klasyfikacja=Gamajskie | ||
* [[język protogamajski|pragammajski]] (†) | * [[język protogamajski|pragammajski]] (†) | ||
| Linia 17: | Linia 17: | ||
| − | '''Język naumowski''' ('' | + | '''Język naumowski''' (''rår naumåzu iknaúr'', /{{IPA|ˈrɔ̞r näʊ̯ˈmɔ̞zu ikˈnäʊ̯r}}/) jest językiem z rodziny [[Języki gamajskie|języków gamajskich]]. Jest to drugi konlang [[User:Emilando|Emila]] oparty na protogammajskim. Należy do grupy centralnej. |
Język charakteryzują archaiczne cechy takie jak mocne zachowanie pragammajskich dyftongów '''ai au''' i całkowity brak końcówki bezokolicznika oraz liczniejsze innowacje typu przejścia '''u > ü''' w każdej pozycji, rotacyzmu '''*z''' oraz '''*ħ''' oraz połączenia pragammajskich '''*g''' oraz '''*q''' (jako średnionaumowskie '''ck'''). Posiada także gigantyczne zmiany z akcentem. Z cech gramatycznych to drastyczna redukcja ilości przypadków i powolne przechodzenie na typ fleksyjny. | Język charakteryzują archaiczne cechy takie jak mocne zachowanie pragammajskich dyftongów '''ai au''' i całkowity brak końcówki bezokolicznika oraz liczniejsze innowacje typu przejścia '''u > ü''' w każdej pozycji, rotacyzmu '''*z''' oraz '''*ħ''' oraz połączenia pragammajskich '''*g''' oraz '''*q''' (jako średnionaumowskie '''ck'''). Posiada także gigantyczne zmiany z akcentem. Z cech gramatycznych to drastyczna redukcja ilości przypadków i powolne przechodzenie na typ fleksyjny. | ||
| Linia 155: | Linia 155: | ||
| {{IPA|ɐ}} ('''a''') | | {{IPA|ɐ}} ('''a''') | ||
|} | |} | ||
| − | Litery '''a e''' oznaczają samogłoski [æ] [e] gdy są przed i pod akcentem, natomiast [ɐ] [ə] to wymowa po akcencie. Po akcencie nie występują | + | Litery '''a e''' oznaczają samogłoski [æ] [e] gdy są przed i pod akcentem, natomiast [ɐ] [ə] to wymowa po akcencie. Po akcencie nie występują litera''' o'''. Litera '''å''' występuje zaś tylko pod akcentem. |
==== Alochwonia ==== | ==== Alochwonia ==== | ||
| Linia 258: | Linia 258: | ||
=== Akcent === | === Akcent === | ||
| − | Akcent w wielu miejscach przesunął się w nieregularne miejsce. Podstawową regułą jest, że '''akcent pada na ostatnią niezredukowaną samogłoskę'''. Jednakże często jako zredukowane samogłoski zachowują się samogłoski '''i, ü, u''', co utrudnia umiejscowienie miejsce akcentu. Ponadto, dychwtongi '''ai ei au ou''' nigdy się nie redukują. Przed akcentem samogłoski się nie redukują, jedynie dochodzi do przejścia przedakcentowanego '''je''' w '''ja'''. | + | Akcent w wielu miejscach przesunął się w nieregularne miejsce. Podstawową regułą jest, że '''akcent pada na ostatnią niezredukowaną samogłoskę'''. Jednakże często jako zredukowane samogłoski zachowują się samogłoski '''i, ü, u''', co utrudnia umiejscowienie miejsce akcentu. Ponadto, dychwtongi '''ai ei au ou''' nigdy się nie redukują. Przed akcentem samogłoski się nie redukują, jedynie dochodzi do przejścia przedakcentowanego '''je''' w '''ja''' oraz połączenia '''å-a'''. |
Akcent na ogół pada na drugą sylabę, ale są liczne nieregularne wyjątki. Ponadto część sufiksów jest zawsze akcentowana. | Akcent na ogół pada na drugą sylabę, ale są liczne nieregularne wyjątki. Ponadto część sufiksów jest zawsze akcentowana. | ||
| − | Akcent oznacza się akutem (nad samogłoską lub drugim elementem dychwtongu). Używa się także grawisu do oznaczenia skutków akcentu w słowach złożonych. | + | Akcent oznacza się akutem (nad samogłoską lub drugim elementem dychwtongu). Używa się także grawisu do oznaczenia skutków akcentu w słowach złożonych. Nie oznacza się litery '''å''', która zawsze jest akcentowana. |
==== Akcent w słowach złożonych ==== | ==== Akcent w słowach złożonych ==== | ||
| Linia 327: | Linia 327: | ||
* I – '''aúf, aufá, aúfe''' od ''*auf'', '''aín, ainá, aíne''' od ''*ayn'' | * I – '''aúf, aufá, aúfe''' od ''*auf'', '''aín, ainá, aíne''' od ''*ayn'' | ||
* II – '''čín, čína, číne''' od ''*kahin'', '''janmaút, janmaúta, janmaúte''' od ''*yinmadh'' | * II – '''čín, čína, číne''' od ''*kahin'', '''janmaút, janmaúta, janmaúte''' od ''*yinmadh'' | ||
| − | * III – ''' | + | * III – '''naumå, naumaí, naumí''' od ''*ghamma'', '''jaŕí, jaraí, jaŕí''' od ''*yuziif'' |
* IV – '''žéssa, žéssai, žéssi''' od ''*hitlaa'', '''saurétu, saurétai, sauréti''' od ''*suwaridu'' | * IV – '''žéssa, žéssai, žéssi''' od ''*hitlaa'', '''saurétu, saurétai, sauréti''' od ''*suwaridu'' | ||
* V – '''fürćí, fürćíza, fürćíze''' od ''*buurtiis'' | * V – '''fürćí, fürćíza, fürćíze''' od ''*buurtiis'' | ||
| Linia 347: | Linia 347: | ||
| '''ǘr''' (wy) | | '''ǘr''' (wy) | ||
| '''şǘr''' (Wy) | | '''şǘr''' (Wy) | ||
| − | | ''' | + | | '''chå''' (oni) |
| − | | ''' | + | | '''şechå''' (Oni) |
|- | |- | ||
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Mianownik | | style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Mianownik | ||
| Linia 360: | Linia 360: | ||
|ǘr | |ǘr | ||
|şǘr | |şǘr | ||
| − | | | + | |chå |
| − | | | + | |şechå |
|- | |- | ||
| style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Dopełniacz | | style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | Dopełniacz | ||
| − | | | + | |naghå |
|łeí | |łeí | ||
|şełeí | |şełeí | ||
| − | | | + | |paghå |
| − | | | + | |şepaghå |
|roú | |roú | ||
| − | | | + | |rauyåv |
|üraú | |üraú | ||
|şüraú | |şüraú | ||
| Linia 380: | Linia 380: | ||
| ĺís | | ĺís | ||
|şeĺís | |şeĺís | ||
| − | | | + | |payå |
| − | | | + | |şepayå |
|raús | |raús | ||
|rauyés | |rauyés | ||
| Linia 403: | Linia 403: | ||
=== Przedimek === | === Przedimek === | ||
| − | W języku naumowskim występują przedimki: określony ''' | + | W języku naumowskim występują przedimki: określony '''rår''', nieokreślony '''ghaúru''' oraz zerowy '''ném'''. Przedimki '''rår''' i '''ném''' występują zarówno w l. pojedynczej jak i l. mnogiej, zaś '''ghaúru''' tylko w l. pojedynczej (słowo '''ghaúru''' oznacza także ''jeden''). Przedimki stoją przed rzeczownikem lub przymiotnikem. |
Przedimka określonego używa się: | Przedimka określonego używa się: | ||
Wersja z 21:04, 21 lip 2020
| język naumowski rår naumåzu iknaúr | |
|---|---|
| Typologia: | aglutynacyjno-fleksyjny, z szykiem SVO |
| Utworzenie: | Emilando (w 2020) |
| Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu/konwerldu |
| Klasyfikacja: | Gamajskie
|
| Kody | |
| Conlanger–1 | nau. |
| Lista conlangów | |
Język naumowski (rår naumåzu iknaúr, /ˈrɔ̞r näʊ̯ˈmɔ̞zu ikˈnäʊ̯r/) jest językiem z rodziny języków gamajskich. Jest to drugi konlang Emila oparty na protogammajskim. Należy do grupy centralnej.
Język charakteryzują archaiczne cechy takie jak mocne zachowanie pragammajskich dyftongów ai au i całkowity brak końcówki bezokolicznika oraz liczniejsze innowacje typu przejścia u > ü w każdej pozycji, rotacyzmu *z oraz *ħ oraz połączenia pragammajskich *g oraz *q (jako średnionaumowskie ck). Posiada także gigantyczne zmiany z akcentem. Z cech gramatycznych to drastyczna redukcja ilości przypadków i powolne przechodzenie na typ fleksyjny.
Historia
Procesa od pragammajskiego
Refleksy fonemów pragammajskich w naumowskim
Spółgłoski
Podczas gdy rozwój samogłosek jest bardzo specychwiczny, to w spółgłoskach można zauważyć pewną regularność.
| PG | nagłos | śródgłos | wygłos |
|---|---|---|---|
| p | p, pɕ[1] | b, bʑ[1] | f |
| t | t͡s, t͡ɕ [1] | s | |
| k | k, ʃ[1], t͡ʃ[2] | g, ʒ[1], d͡ʒ[2] | x |
| q | x, ɕ[1], ʃ[2] | k, ʃ[1], t͡ʃ[2] | ːk |
| b | f, ɕ[1] | p, pɕ[1] | ːp |
| d | ʂ | s, ɕ[1] | ːs |
| g | x, ɕ[1], ʃ[2] | k, ʃ[1], t͡ʃ[2] | ːk |
| f | f, ɕ[1] | Vː[3] | Ø |
| θ | t, c[1] | d, ɟ[1] | s |
| s | s, ɕ[1] | z, ʑ[1] | Ø |
| ħ | r, rʲ[1] | r | |
| h | ˈɣ, ˈʒ[2] | ˈVː[3] | ˈː |
| ð | ʂ | t, c[1] | ːt |
| z | r, rʲ[1] | r | |
| ɣ | n, ɲ[1], ːŋ [4], ːɲ [5] | kn, kɲ[1] | ŋk |
| m | m, mɲ[1] | m | |
| mː | m, mɲ[1] | ːm, ːmɲ[1] | ːm |
| n | n, ɲ[1] | n | |
| nː | n | ːn | |
| r | r, rʲ[1] | r | |
| rː | r̥, rʲ[1] | ːr, ːrʲ[1] | ːr |
| l | w, ʎ[1] | w | |
| lː | l, ʎ[1] | l | |
| j | j | Vː[3] | j |
| jː | d͡z, d͡ʑ[1] | d͡z | |
| w | v, ʑ[1] | Vː[3] | v |
| wː | ɣ, j[1], ʒ[2] | ɣ | |
Fonologja
Samogłoski
Język naumowski mocno zmienił system samogłosek od czasów pragammajskich. Zanikł dwukrotnie iloczas, za to powstały samogłoski zredukowane. Posiada jednak archaiczne dychwtongi ai au zachowane od czasów pragammajskich.
Pełne
| Przednie | Tylne | ||
|---|---|---|---|
| Niezaokrąglone | Zaokrąglone | ||
| Przymknięte | i (i) | y (ü) | u (u) |
| Środkowe | e̞ (e) | o̞ (o) | |
| Prawie otwarte | æ (a) | ɔ̞ (å) | |
Dychwtongi
Występują cztery dyftongi, ai, au, ei oraz ou. One zachowują się jak pojedyncze samogłoski, ale nie ulegają redukcji.
Należy odróżnić dychwtongi au ou od zbitek ał oł. Drugi element dychwtongów jest nieco centralniejszy niż zwykłe ł/j. Ponadto, gdy są akcentowane duża część akcentu pada na drugi element (stąd to on jest oznaczony akutem), zaś zbitki ał oł są akcentowane tylko na samogłoskę.
Zredukowane
| Środkowa | ə (e) |
| Prawie otwarta | ɐ (a) |
Litery a e oznaczają samogłoski [æ] [e] gdy są przed i pod akcentem, natomiast [ɐ] [ə] to wymowa po akcencie. Po akcencie nie występują litera o. Litera å występuje zaś tylko pod akcentem.
Alochwonia
Samogłoski posiadają kilka dodatkowych alochwonów:
- a - [ä] (po welarnej, v i na początku słowa)
- å - [ɑ] (po welarnej), [ä] (po ł).
- o - [ø̞] (w grupie voP), [ɤ̞] (po welarnej)
Spółgłoski
| Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Z retrofleksją | Podniebienne | Welarne | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m (m) | n (n) | ɲ (ń) | ŋ (ŋ, n) | |||
| Zwarte | bezdźwięczne | p (p) | t (t) | c (ť) | k (k) | ||
| dźwięczne | b (b) | d (d) | ɟ (ď) | g (g) | |||
| Afrykaty | bezdźwięczne | ts (c) | tʃ (č) | tɕ (ć) | |||
| dźwięczne | dz (y) | dʒ (y̌) | dʑ (ý) | ||||
| Szczelinowe | bezdźwięczne | f (f) | s (s) | ʃ (š) | ʂ (ş) | ɕ (ś) | x (ch) |
| dźwięczne | v (v) | z (z) | ʒ (ž) | ʑ (ź) | ɣ (gh) | ||
| Drżące | bezdźwięczne | r̥ (hr) | |||||
| dźwięczne | r (r) | rʲ (ŕ) | |||||
| Boczne, Półsamogłoski | l (l) | ʎ (ĺ), j (j) | w (ł) | ||||
Język ten należy do grupy centralnej, zatem wykazuje historyczną zmianę [ɣ] na [ŋ]. Jednakże w późniejszej drodze rozwoju, w odróżnieniu od innych języków centralnych, dźwięk ten się nie zachował w jednolitej postaci, w wielu przypadkach zmieniał barwę i obecne wystąpienia jego wychodzą jedynie z geminacji grupy pɣ. ngh > nŋ > ŋŋ, pozycji wygłosowej (jako grupa ŋk, zapisana nk) i zapożyczeń.
Bardzo charakterystycznym fonemem j. naumowskiego jest bezdźwięczne r (MAF: [r̥], transkrypcja: hr). Pochodzi ono z dawnej geminaty *rr na początku słowa i po spółgłosce. Historycznie wszystkie sonoranty (łącznie z ŋ) miały bezdźwięczne odmianki, ale prócz hr wszystkie się udźwięczniły, Samo hr udźwięczniło się również po palatalizacji i spółgłosce dźwięcznej. Przykład słowa z hr: hrau (zwierzę).
Inną charakterystyczną cechą jest poczwórne rozróżnienie s-š-ş-ś, odpowiednio zębowego, zadziąsłowego, retrofleksyjnego i palatalizowanego. Jest to wyjątkowe pośród języków gammajskich.
Akcent
Akcent w wielu miejscach przesunął się w nieregularne miejsce. Podstawową regułą jest, że akcent pada na ostatnią niezredukowaną samogłoskę. Jednakże często jako zredukowane samogłoski zachowują się samogłoski i, ü, u, co utrudnia umiejscowienie miejsce akcentu. Ponadto, dychwtongi ai ei au ou nigdy się nie redukują. Przed akcentem samogłoski się nie redukują, jedynie dochodzi do przejścia przedakcentowanego je w ja oraz połączenia å-a.
Akcent na ogół pada na drugą sylabę, ale są liczne nieregularne wyjątki. Ponadto część sufiksów jest zawsze akcentowana.
Akcent oznacza się akutem (nad samogłoską lub drugim elementem dychwtongu). Używa się także grawisu do oznaczenia skutków akcentu w słowach złożonych. Nie oznacza się litery å, która zawsze jest akcentowana.
Akcent w słowach złożonych
W słowach złożonych pada zgodnie z regułami na ostatnią część. Efekty akcentu jednak występują także w innych częściach takiego słowa. Niekiedy mówi się, że istnieje tam akcent poboczny.
Gramatyka
Legenda
- ¹ – zmiękczenie podczas I palatalizacji
- ² – zmiękczenie podczas II palatalizacji
- ° – wycofanie palatalizacji/stwardnienie
- ː – historyczne wydłużenie (a > ai, å > au, e > i, o > u, ai > ei, au > ou, i ü bez zmian)
Deklinacja
Naumowski jest bardzo innowacyjnym językem jeżeli chodzi o deklinacje. Z dwunastu przypadkiw przetrwały tylko trzy: mianownik, dopełniacz, biernik, zarzucił także harmonję samogłoskową.
Powstały jednak nowe różnice w wzorach z powodu ściągnięć samogłosek, zaniku spółgłosek wygłosowych, redukcji po akcencie i zaniku l. podwójnej. Echwektem jest powstanie pięciu nowych deklinacji w l. pojedynczej i czterech w l. mnogiej.
Deklinacja I jest używana dla słów w l. pojedynczej, które kończą się spółgłoską i są jednosylabowe regularnie akcentowane. Są to de chwakto jednosylabowe słowa pragammajskie nie zawierające h, a także dwusylabowe pragammajskie z samogłoskami ściągniętymi między f, v, j. Deklinacja II powstała w podobnych warunkach, ale jest używana do wielosylabowych słów oraz jednosylabowych słów zawierające h w pragammajskim, a także z ściągnięć tej spółgłoski, ale nie tych słów które kończyły się na f, s. Deklinacja III obejmuje słowa kończące się w naumowskim i pragammajskim na samogłoskę, a także pragammajskie słowa zakończone na -f, -w, -j. Podobnie zachowuje się Deklinacja IV, z tym, że jest stosowana w warunkach deklinacji II tzw. nieregularnie akcentowane i wielosylabowe. Ostatnia Deklinacja V obejmuje słowa kończące się w pragammajskim na -s. Deklinacja M to deklinacja l. mnogej, zaś MII jest, tak jak II oraz IV, w dłuższych i nieregularnych słowach. Deklinacje MIII oraz MIV są używane po słowach kończących się na -r, niezależnie czy pochodzi od pragammajskiego *r, *z czy *ħ.
| Deklinacja | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Przy. | I | II | III | IV | V | M | MII | MIII | MIV |
| Mianownik | -ø | -re | -ːre* | ||||||
| Dopełniacz | -á | -a | -°aí* | -°ai* | -za | -raí | -rai | -ːraí* | -ːrai* |
| Biernik | -²e | ‘-²í* | ‘-²i* | -ze | -rí | -ri | -ːrí* | -ːri* | |
* – przyrostki z deklinacji III, IV zastępują ostatnią samogłoskę tematową. Analogicznie, iloczas w deklinacjach MIII, MIV zastępuje oryginalne r
Przykłady:
- I – aúf, aufá, aúfe od *auf, aín, ainá, aíne od *ayn
- II – čín, čína, číne od *kahin, janmaút, janmaúta, janmaúte od *yinmadh
- III – naumå, naumaí, naumí od *ghamma, jaŕí, jaraí, jaŕí od *yuziif
- IV – žéssa, žéssai, žéssi od *hitlaa, saurétu, saurétai, sauréti od *suwaridu
- V – fürćí, fürćíza, fürćíze od *buurtiis
Odmiana zaimkiw
Odmiana zaimków jest nieregularna.
| Deklinacja zaimkiw | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Przy. | naú (ja) | ĺí (ty) | şeĺí (Ty) | paí (on) | şepaí (On) | raú (my) | rauyá (My) | ǘr (wy) | şǘr (Wy) | chå (oni) | şechå (Oni) |
| Mianownik | naú | ĺí | şeĺí | paí | şepaí | raú | rauyá | ǘr | şǘr | chå | şechå |
| Dopełniacz | naghå | łeí | şełeí | paghå | şepaghå | roú | rauyåv | üraú | şüraú | chaú | şechaú |
| Biernik | naús | ĺís | şeĺís | payå | şepayå | raús | rauyés | ürół | şürół | šés | şešés |
Przymiotnik
Służący do wyrażania cech rzeczownika. Gdy słowo spełnia warunki deklinacji I, III otrzymuje końcówkę -só po spółgłoskach i -zó po samogłoskach. Gdyby się odmieniało według deklinacji II, IV, V przyjmuje końcówki -su oraz -zu, odpowiednio po spółgłoskach i samogłoskach. Przykłady:
- žéssazu – kapłański
- čínsu – kostny
- aufsó – pasterski
Przysłówek
Stojący zawsze przed czasownikem, otrzymuje końcówkę -sú po spółgłoskach i -zú po samogłoskach. Ponieważ przesuwa to akcent, samogłoski się "odredukowują" tzw. redukcja zostaje cofnięta. Z tego powodu przysłówki często podaje się jako osobne słowa w słownikach. Ponadto, czasami akcent to jedyna różnica pomiędzy przysłówkem a przymiotnikem.
- žessazú – kapłańsko
- činsú – kostnie
- aufsú – pastersko
Przedimek
W języku naumowskim występują przedimki: określony rår, nieokreślony ghaúru oraz zerowy ném. Przedimki rår i ném występują zarówno w l. pojedynczej jak i l. mnogiej, zaś ghaúru tylko w l. pojedynczej (słowo ghaúru oznacza także jeden). Przedimki stoją przed rzeczownikem lub przymiotnikem.
Przedimka określonego używa się:
- gdy dana rzecz jest już znana
- gdy dana rzecz jest wyjątkowa
- kontekst wypowiedzi daje do zrozumienia o jaką rzecz chodzi
Przedimka nieokreślonego używa się:
- gdy dana rzecz jest wspominana po raz pierwszy
- gdy dana rzecz nie istnieje w pełni (np. dom jest budowany – nie ukończony, więc zawsze ma przedimek nieokreślony)
Przedimka zerowego używa się:
- gdy brakuje danej rzeczy
- gdy dana rzecz nie istnieje
Przypisy
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 w wyniku zmiękczenia w pierwszej palatalizacji
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 w wyniku zmiękczenia w drugiej palatalizacji
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Vː oznacza, że doszło do ściągnięcia dwóch samogłosek wokół
- ↑ z pragammajskiej grupy *ngh
- ↑ z pragammajskiej grupy *ngh i palatalizowane