Język ołłuch: Różnice pomiędzy wersjami
Przejdź do nawigacji
Przejdź do wyszukiwania
(przebudowa) |
m |
||
| (Nie pokazano 28 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
| Linia 2: | Linia 2: | ||
|kolor=#33CC33 | |kolor=#33CC33 | ||
|nazwa=Język ołłuch | |nazwa=Język ołłuch | ||
| − | |nazwa własna=łłach | + | |nazwa własna=łłach êgołł ołłuch<ref name=zachid>w djalekcie zachodnim</ref>, łłach êgołł ołłuk<ref name=wschid>w djalekcie wschodnim</ref>, żongäfêzêz êgołł |
|klasyfikacja=Gamajskie | |klasyfikacja=Gamajskie | ||
| − | * | + | * Pragamajski (†) |
** Starozongepajcki (†) | ** Starozongepajcki (†) | ||
| − | *** Zongepajcki ludowy | + | *** Średniozongepajcki |
| − | **** Języki wschodniozongepajckie | + | **** Zongepajcki ludowy |
| − | ***** '''Język ołłuch''' | + | ***** Języki wschodniozongepajckie |
| + | ****** '''Język ołłuch''' | ||
|alfabet=łacińska transkrypcja (na chwilę obecną) | |alfabet=łacińska transkrypcja (na chwilę obecną) | ||
|szyk zdania =SOV | |szyk zdania =SOV | ||
| + | | conlanger1 = ''ołł''. lub ''ozo.'' | ||
}}{{sp}} | }}{{sp}} | ||
| − | '''Język ołłuch''' ( | + | '''Język ołłuch''' (ołł: '''łłach êgołł ołłuch''' [{{IPA|ɮäx 'ɛɣoɮ 'oɮyx}}]<ref name=zachid></ref>/'''łłach êgołł ołłuk''' [{{IPA|ɮäx 'ɛɣoɮ 'oɮyk}}]<ref name=wschid></ref> "język tutejszy", także '''żongäfêzêz êgołł''' [{{IPA|'zonɣæfɛt͡sɛt͡s 'ɛɣoɮ}}] "język zongepajcki", zon: '''wazazaz aigoslo''' [{{IPA|'wɐt͡sɐt͡sɐt͡s 'aɪ̯ɣoslo}}] "język górski") – język zongepajcki z grupy wschodniozongepajckiej. Jest najbardziej archaicznym i konserwatywnym potomkiem [[Język zongepajcki ludowy|ludowej zongepajszczyzny]], różniący się jednak od niej zarówno w fonetyce, jak i gramatyce. |
Język ten uniknął trzech wielkich zmian fonetycznych: przejścia '''łł''' > '''sl''' (cecha wyjątkowa), prelabjalizacji wschodniozongepajckiej oraz połączenia '''ƶ-z'''. | Język ten uniknął trzech wielkich zmian fonetycznych: przejścia '''łł''' > '''sl''' (cecha wyjątkowa), prelabjalizacji wschodniozongepajckiej oraz połączenia '''ƶ-z'''. | ||
| + | |||
| + | Dzieli się na dwa djalekty: wschodni i zachodni. Oba djalekty są uważane za równe sobie (a więc podaje się np. dwie formy danego wyrazu). Wschodni zawiera więcej innowacji, ale i uniknął całkowitej przesuwki spółgłosek welarnych, zawiera też wymowę pragammajskiego '''*q''' jako '''t''' (lub iloczas w wygłosie, ostatecznie długość zanikła). Zachodni jest bardziej podobny do reszty potomków ludowej zongepajszczyzny, zawiera też więcej wpływów języka klasycznego. | ||
== Historia == | == Historia == | ||
| − | Język ołłuch wywodzi się z dawnego djalektu zongepajckiego. Jego odrębność zaczęła się bardzo wcześnie, ale nie oddalił się aż tak jak djalekt zachodni (który stworzył własną podrodzinę). Dowodem na to jest obecność starozongepajckiej głoski '''łł''' [{{IPA|ɮ}}], a także zachowanie celownika. Rozwijał się dosyć równolegle z innymi djalektami, ale czasami przeprowadzał tam swoje zmiany (przykładowo grupa '''hj''' przechodzi w '''j''', a nie w '''ḱ'''). Przesunął dawne [{{IPA|u}}] | + | Język ołłuch wywodzi się z dawnego djalektu zongepajckiego. Jego odrębność zaczęła się bardzo wcześnie, ale nie oddalił się aż tak jak djalekt zachodni (który stworzył własną podrodzinę). Dowodem na to jest obecność starozongepajckiej głoski '''łł''' [{{IPA|ɮ}}], a także zachowanie celownika. Rozwijał się dosyć równolegle z innymi djalektami, ale czasami przeprowadzał tam swoje zmiany (przykładowo grupa '''hj''' przechodzi w '''j''', a nie w '''ḱ'''). Ponadto, odbyła się interwokaliczna spirantyzacja. Przesunął dawne [{{IPA|u}}] do przodu, dając [{{IPA|y}}], powstało jednak nowe [{{IPA|u}}] jako nieakcentowane krótke [{{IPA|o}}]. Dyftongi nie przetrwały presji monoftongicznej. |
| − | Sam ołłuch posiada dwa djalekty – zachodni i wschodni. Oba dosyć mocno różnią się w fonetyce, natomiast ich gramatyka jest praktycznie identyczna. Djalekty wschodnie nie przeprowadziły [[Język_zongepajcki/Pierwsza_przesuwka_zongepajcka|I przesuwki]] w szeregu spółgłosek welarnych, przez co są identyczne z systemem protogammajskim (i resztą gammajskich), posiada przez to fonemiczne [{{IPA|g}}]. Zachodnie z kolei uniknęły jedynie przejścia [{{IPA|x}}] → [{{IPA|kx}}] (przy jednoczesnym [{{IPA|k}}] → [{{IPA|x}}]), ale uzyskały | + | Sam ołłuch posiada dwa djalekty – zachodni i wschodni. Oba dosyć mocno różnią się w fonetyce, natomiast ich gramatyka jest praktycznie identyczna. Djalekty wschodnie nie przeprowadziły [[Język_zongepajcki/Pierwsza_przesuwka_zongepajcka|I przesuwki]] w szeregu spółgłosek welarnych, przez co są identyczne z systemem protogammajskim (i resztą gammajskich), posiada przez to fonemiczne [{{IPA|g}}]. Zachodnie z kolei uniknęły jedynie przejścia [{{IPA|x}}] → [{{IPA|kx}}] (przy jednoczesnym [{{IPA|k}}] → [{{IPA|x}}]), ale uzyskały dużo nowych [{{IPA|θ}}] oraz [{{IPA|ð}}]. |
Ponieważ oba djalekty są blisko narzeczy chamskich, częściowo uległy ich wpływowi. Udźwięczniły interwokaliczne '''f''' do '''v''', a także wprowadziły allofoniczny przydech dla '''p''', '''t''' oraz '''k''', gdy te są w nagłosie będąc akcentowanymi. | Ponieważ oba djalekty są blisko narzeczy chamskich, częściowo uległy ich wpływowi. Udźwięczniły interwokaliczne '''f''' do '''v''', a także wprowadziły allofoniczny przydech dla '''p''', '''t''' oraz '''k''', gdy te są w nagłosie będąc akcentowanymi. | ||
| Linia 35: | Linia 39: | ||
* *a > ɐ | * *a > ɐ | ||
* *ħ > *x | * *ħ > *x | ||
| − | * *-h > *-ð ( | + | * *-h > *-ð (w ołłuchu bardzo szczątkowo) |
* *l > ɫ | * *l > ɫ | ||
* *lː > ɫː | * *lː > ɫː | ||
| Linia 50: | Linia 54: | ||
* *t > s | * *t > s | ||
* *k > x | * *k > x | ||
| − | * *q > χ | + | * *q > χ > x |
'''Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:''' | '''Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:''' | ||
| Linia 95: | Linia 99: | ||
* *au > ɔ | * *au > ɔ | ||
* *ɛ > æ | * *ɛ > æ | ||
| + | |||
| + | ==== Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego ==== | ||
| + | * *-h > ː | ||
| + | * *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m | ||
| + | * *zs > s/ːs | ||
| + | * *p͡fj > ɧ | ||
| + | * *a- > ø (nieregularnie) | ||
| + | * *VnV > VrV | ||
| + | * *-f(C) > ː(C) | ||
| + | * *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie) | ||
| + | * *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa) | ||
| + | * *ɫj > ʎj | ||
| + | * *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ | ||
| + | * *ph *th *kh > f θ x | ||
| + | * *xh *ɣh > xː ɣː | ||
| + | * *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów) | ||
| + | |||
| + | ==== Lenicja VCV ==== | ||
| + | * *p > f | ||
| + | * *b > v | ||
| + | * *t > θ | ||
| + | * *d > ð | ||
| + | * *k > x | ||
| + | Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami. | ||
==== Dalsze zmiany ==== | ==== Dalsze zmiany ==== | ||
* *u > y | * *u > y | ||
| − | + | * *fT, *xT > θT (gdzie T to spółgłoska przedniojęzykowa twarda) | |
| − | * *fT, * | + | * *vT, *ɣT > ðT |
| − | * depalatalizacja * | + | * depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ (już po f/x > θ i v/ɣ > ð) |
* *ʎ > j | * *ʎ > j | ||
| − | * *p, *t, *k pod akcentem > | + | * *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ |
| − | * | + | * *-e > ø |
| + | * *e przed długą > ø | ||
| + | * *ej > ij | ||
| + | * *ɧ > ʃ | ||
| + | * *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je- | ||
| + | * *jj > dʒ | ||
| + | * wygłosowe *j > dð | ||
| + | * nieakcentowane krótke *o > u | ||
| + | * nieakcentowane krótke *e > i | ||
| + | * *długie samogłoski > krótkie | ||
=== Procesa ku ołłuchowi wschodniemu === | === Procesa ku ołłuchowi wschodniemu === | ||
| Linia 116: | Linia 153: | ||
* *a > ɐ | * *a > ɐ | ||
* *ħ > *x | * *ħ > *x | ||
| − | * *-h > *-ð ( | + | * *-h > *-ð (w ołłuchu bardzo szczątkowo) |
* *l > ɫ | * *l > ɫ | ||
* *lː > ɫː | * *lː > ɫː | ||
| Linia 130: | Linia 167: | ||
* *p > f | * *p > f | ||
* *t > s | * *t > s | ||
| − | |||
'''Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:''' | '''Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:''' | ||
| Linia 157: | Linia 193: | ||
* *rj, *hj > j | * *rj, *hj > j | ||
* *n > ɲ | * *n > ɲ | ||
| − | * *k, *g > ç | + | * *k, *g, *q > ç |
* *x > sʲ | * *x > sʲ | ||
* *ɣ > zʲ | * *ɣ > zʲ | ||
====Naleciałość ludowa==== | ====Naleciałość ludowa==== | ||
| − | * *ji- > ī | + | * *ji- > *ī |
| − | * *wu- > ū | + | * *wu- > *ū |
| + | |||
| + | ==== Glottalizacja ==== | ||
| + | * *q > *ʔ | ||
==== Podwyższenie spógłosek przy *r ==== | ==== Podwyższenie spógłosek przy *r ==== | ||
| Linia 173: | Linia 212: | ||
* *au > ɔ | * *au > ɔ | ||
* *ɛ > æ | * *ɛ > æ | ||
| + | |||
| + | ==== Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego ==== | ||
| + | * *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m | ||
| + | * *zs > s/ːs | ||
| + | * *p͡fj > ɧ | ||
| + | * *a- > ø (nieregularnie) | ||
| + | * *VnV > VrV | ||
| + | * *-f(C) > ː(C) | ||
| + | * *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie) | ||
| + | * *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa) | ||
| + | * *ɫj > ʎj | ||
| + | * *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ | ||
| + | * *ph *th *kh > f θ x | ||
| + | * *xh *ɣh > xː ɣː | ||
| + | * *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów) | ||
| + | |||
| + | ==== Lenicja VCV ==== | ||
| + | * *p > f | ||
| + | * *b > v | ||
| + | * *t > θ | ||
| + | * *d > ð | ||
| + | * *k > x | ||
| + | * *g > ɣ | ||
| + | Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami. | ||
==== Dalsze zmiany ==== | ==== Dalsze zmiany ==== | ||
* *u > y | * *u > y | ||
| − | * depalatalizacja * | + | * depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ |
* *ʎ > j | * *ʎ > j | ||
| − | * *p, *t, *k pod akcentem > | + | * *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ |
| − | * | + | * *-h > ː |
| + | * *-ʔ > ː | ||
| + | * inne *ʔ > t | ||
| + | * *-e > ø | ||
| + | * *e przed długą > ø | ||
| + | * *ej > ij | ||
| + | * *ɧ > ʃ | ||
| + | * *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je- | ||
| + | * nieakcentowane krótke *o > u | ||
| + | * nieakcentowane krótke *e > i | ||
| + | * *jj > dʒ | ||
| + | * *długie samogłoski > krótkie | ||
== Fonetyka == | == Fonetyka == | ||
=== Samogłoski === | === Samogłoski === | ||
| − | W obu djalektach występują te same samogłoski. Jest ich | + | W obu djalektach występują te same samogłoski. Jest ich dziewięć. |
{| class=wikitable | {| class=wikitable | ||
! rowspan=1| | ! rowspan=1| | ||
| Linia 193: | Linia 267: | ||
|-align=center | |-align=center | ||
!Przymknięte | !Przymknięte | ||
| − | |{{IPA|i}} {{IPA|y}}|| | | + | |{{IPA|i}} • {{IPA|y}}|| ||{{IPA|u}} |
|-align=center | |-align=center | ||
!Półprzymknięte | !Półprzymknięte | ||
| − | |{{IPA|e}}|| | + | |{{IPA|e}}|| || {{IPA|o}} |
|-align=center | |-align=center | ||
!Półotwarte | !Półotwarte | ||
|{{IPA|ɛ}}||||{{IPA|ɔ}} | |{{IPA|ɛ}}||||{{IPA|ɔ}} | ||
|-align=center | |-align=center | ||
| − | ! | + | !Otwarte |
| − | |{{IPA|æ}}||colspan="2"|{{IPA| | + | |{{IPA|æ}}||colspan="2"|{{IPA|ä}} |
|-align=center | |-align=center | ||
|} | |} | ||
| − | |||
| − | Samogłoska '''a''' | + | Samogłoska '''a''', która w większości języków zongepajckich jest wymawiana wyżej ([ɐ] lub [ʌ]), w ołłuchu jest obniżona do [ä]. Tendencje obniżenia były możliwe do zaobserwowania w wszystkich djalektach zongepajckiego ludowego, ale w wyniku działań Rady Szamaniw została wycofana. Jedynie ołłuch obniżył ostatecznie tą głoskę, być może z powodu izolacji tego górskiego regjonu. |
| + | |||
| + | Za innowację samogłoską w ołłuchu uważa się podwyższenie dawnych grup '''*ar *ěr''' do '''or er'''. Powodem dlaczego tak się uznaje jest chwakt, że tylko w ołłuchu '''er < ěr''' może ulec redukcji do '''ir''' gdy nie jest akcentowane. | ||
| + | |||
=== Spółgłoski === | === Spółgłoski === | ||
| − | Inaczej jest z spółgłoskami, które się nieco różnią. | + | Inaczej jest z spółgłoskami, które się nieco różnią. Tylko w djalekcie wschodnim /g/ to fonem, zaś w zachodnim [g] to allofon /k/. W ołłuchu zachodnim istnieje też [dð] jako wygłosowy allofon /j/. |
{| class="wikitable" style=text-align:center | {| class="wikitable" style=text-align:center | ||
! colspan="2" | | ! colspan="2" | | ||
| Linia 238: | Linia 314: | ||
|colspan="2" | {{IPA|d}} | |colspan="2" | {{IPA|d}} | ||
| | | | ||
| − | |{{IPA|g}} | + | |{{IPA|g}}<ref>oddzielny fonem w ołłuchu wschodnim, w zachodnim allofon /k/</ref> |
| | | | ||
|- align="center" | |- align="center" | ||
| Linia 244: | Linia 320: | ||
!<small>bezdźwięczne</small> | !<small>bezdźwięczne</small> | ||
|{{IPA|pf}} | |{{IPA|pf}} | ||
| − | |{{IPA|ts}} | + | |{{IPA|ts}} • {{IPA|tθ}} |
|{{IPA|tʃ}} | |{{IPA|tʃ}} | ||
| | | | ||
| Linia 252: | Linia 328: | ||
!<small>dźwięczne</small> | !<small>dźwięczne</small> | ||
| | | | ||
| − | |{{IPA|dz}} | + | |{{IPA|dz}} • {{IPA|dð}}<ref>wygłosowy allofon /j/ w ołłuchu zachodnim</ref> |
|{{IPA|dʒ}} | |{{IPA|dʒ}} | ||
| | | | ||
| Linia 260: | Linia 336: | ||
! rowspan="2" | Szczelinowe | ! rowspan="2" | Szczelinowe | ||
!<small>bezdźwięczne</small> | !<small>bezdźwięczne</small> | ||
| − | + | |{{IPA|f}} | |
| − | |{{IPA|s}} | + | |{{IPA|s}} • {{IPA|θ}} |
|{{IPA|ʃ}} | |{{IPA|ʃ}} | ||
|{{IPA|ç}} | |{{IPA|ç}} | ||
| Linia 268: | Linia 344: | ||
|- | |- | ||
!<small>dźwięczne</small> | !<small>dźwięczne</small> | ||
| − | |{{IPA|z}} | + | |{{IPA|v}} |
| + | |{{IPA|z}} • {{IPA|ð}} | ||
|{{IPA|ʒ}} | |{{IPA|ʒ}} | ||
| | | | ||
| Linia 284: | Linia 361: | ||
| | | | ||
|{{IPA|ɫ}} | |{{IPA|ɫ}} | ||
| − | |{{IPA|l}} | + | |{{IPA|l}} • {{IPA|ɮ}} |
|{{IPA|j}} | |{{IPA|j}} | ||
|{{IPA|w}} | |{{IPA|w}} | ||
| Linia 291: | Linia 368: | ||
Uwagi: | Uwagi: | ||
*Spółgłoski '''p''', '''t''', '''k''' gdy są w nagłosie i pada na nie akcent, otrzymują alochwoniczny przydech. To cecha częściowo zapożyczona z języka prachamskiego, gdzie w miejsce pragammajskiej opozycji dźwięczna-bezdźwięczna pojawiła się opozycja bezprzydechowa-przydechowa. | *Spółgłoski '''p''', '''t''', '''k''' gdy są w nagłosie i pada na nie akcent, otrzymują alochwoniczny przydech. To cecha częściowo zapożyczona z języka prachamskiego, gdzie w miejsce pragammajskiej opozycji dźwięczna-bezdźwięczna pojawiła się opozycja bezprzydechowa-przydechowa. | ||
| − | |||
*Pozycje spółgłosek mogą być różne w djalekcie wschodnim i zachodnim. | *Pozycje spółgłosek mogą być różne w djalekcie wschodnim i zachodnim. | ||
| Linia 297: | Linia 373: | ||
{| cellspacing="5" style="text-align: center;" | {| cellspacing="5" style="text-align: center;" | ||
|- style="font-size: 2.0em;" | |- style="font-size: 2.0em;" | ||
| − | | a || ä || b || d || ð || dz || dž || e || | + | | a || ä || b || d || ð || dz || dž || e || ê || ė ||f || g || ǧ || h || ch || i || j || k || ḱ |
|- | |- | ||
| − | | [{{IPA| | + | | [{{IPA|ä}}] || [{{IPA|æ}}] || [{{IPA|b}}] || [{{IPA|d}}] || [{{IPA|ð}}] || [{{IPA|d͡z}}] || [{{IPA|d͡ʒ}}] || [{{IPA|e}}] || [{{IPA|ɛ}}] || [{{IPA|i}}] || [{{IPA|f}}] || [{{IPA|ɣ}}] || [{{IPA|g}}] || [{{IPA|h}}] || [{{IPA|x}}] || [{{IPA|i}}] || [{{IPA|j~dð}}] || [{{IPA|k}}] || [{{IPA|ç}}] |
| | | | ||
|- style="font-size: 2.0em;" | |- style="font-size: 2.0em;" | ||
| − | | l || ľ || ł || łł || m || n || ň || o || | + | | l || ľ || ł || łł || m || n || ň || o || ô || ȯ || p || pf || r || s || š || sz || šz || t || u |
|- | |- | ||
| − | | [{{IPA|l}}] || [{{IPA|j}}] || [{{IPA|ɫ}}] || [{{IPA|ɮ}}] || [{{IPA|m}}] || [{{IPA|n}}] || [{{IPA|ɲ}}] || [{{IPA|o}}] || | + | | [{{IPA|l}}] || [{{IPA|j~dð}}] || [{{IPA|ɫ}}] || [{{IPA|ɮ}}] || [{{IPA|m}}] || [{{IPA|n}}] || [{{IPA|ɲ}}] || [{{IPA|o}}] || [{{IPA|ɔ}}] || [{{IPA|u}}] ||[{{IPA|p}}] || [{{IPA|p͡f}}] || [{{IPA|r}}] || [{{IPA|s}}] || [{{IPA|ʃ}}] || [{{IPA|z}}] || [{{IPA|ʒ}}] || [{{IPA|t}}] || [{{IPA|y}}] || |
|- style="font-size: 2.0em;" | |- style="font-size: 2.0em;" | ||
| − | | v | + | | v || w || z || ƶ || ž || ż<ref>Litera '''ż''' jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongä''' (zongepajczyk) oraz '''żongäpê''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na '''sz''' można skrócić do '''ż.''' W zapisie bez djakrytków '''ż''' jest zastępowane przy pomocy '''sz''' lub, w celu odróżnienia, '''sz' ''' (z apostrofem)</ref> || þ |
| + | |- | ||
| + | | [{{IPA|v}}] || [{{IPA|w}}] || [{{IPA|t͡s}}] || [{{IPA|t͡θ}}] || [{{IPA|t͡ʃ}}] || [{{IPA|z}}] || [{{IPA|θ}}] | ||
| + | |} | ||
| + | Litera '''ė''' oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie '''ðächė/ðägė''' [ðæxi]/[ðæɣi] "ofiara" (dopełniacz: '''ðächėwo/ðägėwo''', teoretyczne '''**ðächi/ðägi''' miałoby chwormę '''**ðächiwi/ðägiwi'''). | ||
| + | Zapis '''j''' oraz '''ľ''' oparty jest na etymologji. Litera '''ǧ''' występuje tylko w wschodnich djalektach. | ||
| + | |||
| + | == Gramatyka == | ||
| + | === Harmonia samogłoskowa === | ||
| + | Harmonia jest niemal identyczna z literackem zongepajskim: | ||
| + | {| class="wikitable" style="text-align:center" | ||
| + | ! rowspan="2" | Ostatnia<br>samogłoska<br>słowa | ||
| + | ! colspan="2" | Pierwsza<br>samogłoska sufiksu | ||
| + | |- | ||
| + | ! krótka (_) | ||
| + | ! długa (_²) | ||
| + | |- | ||
| + | | i, ê | ||
| + | | i | ||
| + | | ê | ||
| + | |- | ||
| + | | u, ô | ||
| + | | u | ||
| + | | ô | ||
| + | |- | ||
| + | | rowspan=2|o, ȯ, e, ė | ||
| + | | ȯ<ref name=przy>W przyrostkach</ref> | ||
| + | | ė<ref name=przy></ref> | ||
| + | |- | ||
| + | | o<ref name=przed>W przedrostkach, a także przyrostkach z dawnym iloczasem ('''oh/eh''')</ref> | ||
| + | | e<ref name=przed></ref> | ||
|- | |- | ||
| − | | | + | | a, ä |
| + | | a | ||
| + | | ä | ||
|} | |} | ||
| − | + | ||
| + | === Alternacje spółgłosek === | ||
| + | Występują następujące alternacje spółgłosek w różnych sytuacjach: | ||
| + | *miękka - twarda | ||
| + | *''f - v'' | ||
| + | *''p - f'' | ||
| + | *''b - v'' | ||
| + | *''t - þ'' | ||
| + | *''d - ð'' | ||
| + | *''k - ch'' | ||
| + | *''ǧ - g'' | ||
| + | *''łł - r'' | ||
| + | *''ł - l'' | ||
| + | |||
| + | === Przedimek === | ||
| + | W ołłuchu występuje przedimek określony '''łłach'''. Używa się go rzadziej niż pragammajskie '''*raħ''', przede wszystkim nie występuje w nazwach własnych. | ||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
Wersja z 17:44, 21 sie 2020
| Język ołłuch łłach êgołł ołłuch[1], łłach êgołł ołłuk[2], żongäfêzêz êgołł | |
|---|---|
| Sposoby zapisu: | łacińska transkrypcja (na chwilę obecną) |
| Klasyfikacja: | Gamajskie
|
| Kody | |
| Conlanger–1 | ołł. lub ozo. |
| Lista conlangów | |
Język ołłuch (ołł: łłach êgołł ołłuch [ɮäx 'ɛɣoɮ 'oɮyx][1]/łłach êgołł ołłuk [ɮäx 'ɛɣoɮ 'oɮyk][2] "język tutejszy", także żongäfêzêz êgołł ['zonɣæfɛt͡sɛt͡s 'ɛɣoɮ] "język zongepajcki", zon: wazazaz aigoslo ['wɐt͡sɐt͡sɐt͡s 'aɪ̯ɣoslo] "język górski") – język zongepajcki z grupy wschodniozongepajckiej. Jest najbardziej archaicznym i konserwatywnym potomkiem ludowej zongepajszczyzny, różniący się jednak od niej zarówno w fonetyce, jak i gramatyce.
Język ten uniknął trzech wielkich zmian fonetycznych: przejścia łł > sl (cecha wyjątkowa), prelabjalizacji wschodniozongepajckiej oraz połączenia ƶ-z.
Dzieli się na dwa djalekty: wschodni i zachodni. Oba djalekty są uważane za równe sobie (a więc podaje się np. dwie formy danego wyrazu). Wschodni zawiera więcej innowacji, ale i uniknął całkowitej przesuwki spółgłosek welarnych, zawiera też wymowę pragammajskiego *q jako t (lub iloczas w wygłosie, ostatecznie długość zanikła). Zachodni jest bardziej podobny do reszty potomków ludowej zongepajszczyzny, zawiera też więcej wpływów języka klasycznego.
Historia
Język ołłuch wywodzi się z dawnego djalektu zongepajckiego. Jego odrębność zaczęła się bardzo wcześnie, ale nie oddalił się aż tak jak djalekt zachodni (który stworzył własną podrodzinę). Dowodem na to jest obecność starozongepajckiej głoski łł [ɮ], a także zachowanie celownika. Rozwijał się dosyć równolegle z innymi djalektami, ale czasami przeprowadzał tam swoje zmiany (przykładowo grupa hj przechodzi w j, a nie w ḱ). Ponadto, odbyła się interwokaliczna spirantyzacja. Przesunął dawne [u] do przodu, dając [y], powstało jednak nowe [u] jako nieakcentowane krótke [o]. Dyftongi nie przetrwały presji monoftongicznej.
Sam ołłuch posiada dwa djalekty – zachodni i wschodni. Oba dosyć mocno różnią się w fonetyce, natomiast ich gramatyka jest praktycznie identyczna. Djalekty wschodnie nie przeprowadziły I przesuwki w szeregu spółgłosek welarnych, przez co są identyczne z systemem protogammajskim (i resztą gammajskich), posiada przez to fonemiczne [g]. Zachodnie z kolei uniknęły jedynie przejścia [x] → [kx] (przy jednoczesnym [k] → [x]), ale uzyskały dużo nowych [θ] oraz [ð].
Ponieważ oba djalekty są blisko narzeczy chamskich, częściowo uległy ich wpływowi. Udźwięczniły interwokaliczne f do v, a także wprowadziły allofoniczny przydech dla p, t oraz k, gdy te są w nagłosie będąc akcentowanymi.
Procesa ku ołłuchowi zachodniemu
Pierwsze zmiany
- *ai > e
- *au > o
- *iː > ai
- *i > i
- *uː > au
- *u > u
- *aː > ɛ
- *a > ɐ
- *ħ > *x
- *-h > *-ð (w ołłuchu bardzo szczątkowo)
- *l > ɫ
- *lː > ɫː
- *r > ɮ
Pierwsza przesuwka
Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:
- *f > pf
- *θ > tθ
- *s > ts
Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:
- *p > f
- *t > s
- *k > x
- *q > χ > x
Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:
- *b > p
- *d > t
- *g > k
Druga przesuwka
- *rː > r
- *ɫː > l
- *jː > jɛj
- *wː > wɐw
- *mː, *mp > b
- *nː, *nt > d
Palatalizacja
Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.
- *d > dzʲ
- *t > tsʲ
- *s > ʃ
- *z > ʒ
- *ts, *tθ > tʃ
- *ð > dʒ
- *ɫ, *l > ʎ (ľ)
- *ɮ > ʒ
- *h, *r > j
- *rj, *hj > j
- *n > ɲ
- *k > ç
- *x > sʲ
- *ɣ > zʲ
Naleciałość ludowa
- *ji- > ī
- *wu- > ū
Podwyższenie spógłosek przy *r
- *ɐr > or
- *ɛr > er
Ludowa przesuwka samogłosek
- *ai > ɛ
- *au > ɔ
- *ɛ > æ
Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego
- *-h > ː
- *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m
- *zs > s/ːs
- *p͡fj > ɧ
- *a- > ø (nieregularnie)
- *VnV > VrV
- *-f(C) > ː(C)
- *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie)
- *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa)
- *ɫj > ʎj
- *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ
- *ph *th *kh > f θ x
- *xh *ɣh > xː ɣː
- *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów)
Lenicja VCV
- *p > f
- *b > v
- *t > θ
- *d > ð
- *k > x
Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami.
Dalsze zmiany
- *u > y
- *fT, *xT > θT (gdzie T to spółgłoska przedniojęzykowa twarda)
- *vT, *ɣT > ðT
- depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ (już po f/x > θ i v/ɣ > ð)
- *ʎ > j
- *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ
- *-e > ø
- *e przed długą > ø
- *ej > ij
- *ɧ > ʃ
- *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je-
- *jj > dʒ
- wygłosowe *j > dð
- nieakcentowane krótke *o > u
- nieakcentowane krótke *e > i
- *długie samogłoski > krótkie
Procesa ku ołłuchowi wschodniemu
Pierwsze zmiany
- *ai > e
- *au > o
- *iː > ai
- *i > i
- *uː > au
- *u > u
- *aː > ɛ
- *a > ɐ
- *ħ > *x
- *-h > *-ð (w ołłuchu bardzo szczątkowo)
- *l > ɫ
- *lː > ɫː
- *r > ɮ
Pierwsza przesuwka
Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:
- *f > pf
- *θ > tθ
- *s > ts
Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:
- *p > f
- *t > s
Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:
- *b > p
- *d > t
Druga przesuwka
- *rː > r
- *ɫː > l
- *jː > jɛj
- *wː > wɐw
- *mː, *mp > b
- *nː, *nt > d
Palatalizacja
Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.
- *d > dzʲ
- *t > tsʲ
- *s > ʃ
- *z > ʒ
- *ts, *tθ > tʃ
- *ð > dʒ
- *ɫ, *l > ʎ (ľ)
- *ɮ > ʒ
- *h, *r > j
- *rj, *hj > j
- *n > ɲ
- *k, *g, *q > ç
- *x > sʲ
- *ɣ > zʲ
Naleciałość ludowa
- *ji- > *ī
- *wu- > *ū
Glottalizacja
- *q > *ʔ
Podwyższenie spógłosek przy *r
- *ɐr > or
- *ɛr > er
Ludowa przesuwka samogłosek
- *ai > ɛ
- *au > ɔ
- *ɛ > æ
Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego
- *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m
- *zs > s/ːs
- *p͡fj > ɧ
- *a- > ø (nieregularnie)
- *VnV > VrV
- *-f(C) > ː(C)
- *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie)
- *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa)
- *ɫj > ʎj
- *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ
- *ph *th *kh > f θ x
- *xh *ɣh > xː ɣː
- *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów)
Lenicja VCV
- *p > f
- *b > v
- *t > θ
- *d > ð
- *k > x
- *g > ɣ
Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami.
Dalsze zmiany
- *u > y
- depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ
- *ʎ > j
- *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ
- *-h > ː
- *-ʔ > ː
- inne *ʔ > t
- *-e > ø
- *e przed długą > ø
- *ej > ij
- *ɧ > ʃ
- *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je-
- nieakcentowane krótke *o > u
- nieakcentowane krótke *e > i
- *jj > dʒ
- *długie samogłoski > krótkie
Fonetyka
Samogłoski
W obu djalektach występują te same samogłoski. Jest ich dziewięć.
| Przednie | Środkowe | Tylne | |
|---|---|---|---|
| Przymknięte | i • y | u | |
| Półprzymknięte | e | o | |
| Półotwarte | ɛ | ɔ | |
| Otwarte | æ | ä | |
Samogłoska a, która w większości języków zongepajckich jest wymawiana wyżej ([ɐ] lub [ʌ]), w ołłuchu jest obniżona do [ä]. Tendencje obniżenia były możliwe do zaobserwowania w wszystkich djalektach zongepajckiego ludowego, ale w wyniku działań Rady Szamaniw została wycofana. Jedynie ołłuch obniżył ostatecznie tą głoskę, być może z powodu izolacji tego górskiego regjonu.
Za innowację samogłoską w ołłuchu uważa się podwyższenie dawnych grup *ar *ěr do or er. Powodem dlaczego tak się uznaje jest chwakt, że tylko w ołłuchu er < ěr może ulec redukcji do ir gdy nie jest akcentowane.
Spółgłoski
Inaczej jest z spółgłoskami, które się nieco różnią. Tylko w djalekcie wschodnim /g/ to fonem, zaś w zachodnim [g] to allofon /k/. W ołłuchu zachodnim istnieje też [dð] jako wygłosowy allofon /j/.
| Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Gardłowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | ɲ | ||||
| Zwarte | bezdźwięczne | p~pʰ | t~tʰ | k~kʰ | |||
| dźwięczne | b | d | g[3] | ||||
| Afrykaty | bezdźwięczne | pf | ts • tθ | tʃ | |||
| dźwięczne | dz • dð[4] | dʒ | |||||
| Szczelinowe | bezdźwięczne | f | s • θ | ʃ | ç | x | h |
| dźwięczne | v | z • ð | ʒ | ɣ | |||
| Drżące | r | ||||||
| Boczne, Półsamogłoski | ɫ | l • ɮ | j | w | |||
Uwagi:
- Spółgłoski p, t, k gdy są w nagłosie i pada na nie akcent, otrzymują alochwoniczny przydech. To cecha częściowo zapożyczona z języka prachamskiego, gdzie w miejsce pragammajskiej opozycji dźwięczna-bezdźwięczna pojawiła się opozycja bezprzydechowa-przydechowa.
- Pozycje spółgłosek mogą być różne w djalekcie wschodnim i zachodnim.
Transkrypcja
| a | ä | b | d | ð | dz | dž | e | ê | ė | f | g | ǧ | h | ch | i | j | k | ḱ | |
| [ä] | [æ] | [b] | [d] | [ð] | [d͡z] | [d͡ʒ] | [e] | [ɛ] | [i] | [f] | [ɣ] | [g] | [h] | [x] | [i] | [j~dð] | [k] | [ç] | |
| l | ľ | ł | łł | m | n | ň | o | ô | ȯ | p | pf | r | s | š | sz | šz | t | u | |
| [l] | [j~dð] | [ɫ] | [ɮ] | [m] | [n] | [ɲ] | [o] | [ɔ] | [u] | [p] | [p͡f] | [r] | [s] | [ʃ] | [z] | [ʒ] | [t] | [y] | |
| v | w | z | ƶ | ž | ż[5] | þ | |||||||||||||
| [v] | [w] | [t͡s] | [t͡θ] | [t͡ʃ] | [z] | [θ] |
Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðächė/ðägė [ðæxi]/[ðæɣi] "ofiara" (dopełniacz: ðächėwo/ðägėwo, teoretyczne **ðächi/ðägi miałoby chwormę **ðächiwi/ðägiwi). Zapis j oraz ľ oparty jest na etymologji. Litera ǧ występuje tylko w wschodnich djalektach.
Gramatyka
Harmonia samogłoskowa
Harmonia jest niemal identyczna z literackem zongepajskim:
| Ostatnia samogłoska słowa |
Pierwsza samogłoska sufiksu | |
|---|---|---|
| krótka (_) | długa (_²) | |
| i, ê | i | ê |
| u, ô | u | ô |
| o, ȯ, e, ė | ȯ[6] | ė[6] |
| o[7] | e[7] | |
| a, ä | a | ä |
Alternacje spółgłosek
Występują następujące alternacje spółgłosek w różnych sytuacjach:
- miękka - twarda
- f - v
- p - f
- b - v
- t - þ
- d - ð
- k - ch
- ǧ - g
- łł - r
- ł - l
Przedimek
W ołłuchu występuje przedimek określony łłach. Używa się go rzadziej niż pragammajskie *raħ, przede wszystkim nie występuje w nazwach własnych.
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 w djalekcie zachodnim
- ↑ 2,0 2,1 w djalekcie wschodnim
- ↑ oddzielny fonem w ołłuchu wschodnim, w zachodnim allofon /k/
- ↑ wygłosowy allofon /j/ w ołłuchu zachodnim
- ↑ Litera ż jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongä (zongepajczyk) oraz żongäpê (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na sz można skrócić do ż. W zapisie bez djakrytków ż jest zastępowane przy pomocy sz lub, w celu odróżnienia, sz' (z apostrofem)
- ↑ 6,0 6,1 W przyrostkach
- ↑ 7,0 7,1 W przedrostkach, a także przyrostkach z dawnym iloczasem (oh/eh)