Język ołłuch

Język ołłuch łłach êgołł ołłuch, łłach êgołł ołłuk, żongäfêzêz êgołł
Sposoby zapisu:	łacińska transkrypcja (na chwilę obecną)
Klasyfikacja:	Gamajskie Pragamajski (†) Starozongepajcki (†) Średniozongepajcki Zongepajcki ludowy Języki wschodniozongepajckie Język ołłuch
Kody
Conlanger–1	ołł. lub ozo.
Lista conlangów

        

Język ołłuch (ołł: łłach êgołł ołłuch [ɮäx 'ɛɣoɮ 'oɮyx]/łłach êgołł ołłuk [ɮäx 'ɛɣoɮ 'oɮyk] "język tutejszy", także żongäfêzêz êgołł ['zonɣæfɛt͡sɛt͡s 'ɛɣoɮ] "język zongepajcki", zon: wazazaz aigoslo ['wɐt͡sɐt͡sɐt͡s 'aɪ̯ɣoslo] "język górski") – język zongepajcki z grupy wschodniozongepajckiej. Jest najbardziej archaicznym i konserwatywnym potomkiem ludowej zongepajszczyzny, różniący się jednak od niej zarówno w fonetyce, jak i gramatyce.

Język ten uniknął trzech wielkich zmian fonetycznych: przejścia łł > sl (cecha wyjątkowa), prelabjalizacji wschodniozongepajckiej oraz połączenia ƶ-z.

Dzieli się na dwa djalekty: wschodni i zachodni. Oba djalekty są uważane za równe sobie (a więc podaje się np. dwie formy danego wyrazu). Wschodni zawiera więcej innowacji, ale i uniknął całkowitej przesuwki spółgłosek welarnych, zawiera też wymowę pragammajskiego *q jako t (lub iloczas w wygłosie, ostatecznie długość zanikła). Zachodni jest bardziej podobny do reszty potomków ludowej zongepajszczyzny, zawiera też więcej wpływów języka klasycznego.

Historia

Język ołłuch wywodzi się z dawnego djalektu zongepajckiego. Jego odrębność zaczęła się bardzo wcześnie, ale nie oddalił się aż tak jak djalekt zachodni (który stworzył własną podrodzinę). Dowodem na to jest obecność starozongepajckiej głoski łł [ɮ], a także zachowanie celownika. Rozwijał się dosyć równolegle z innymi djalektami, ale czasami przeprowadzał tam swoje zmiany (przykładowo grupa hj przechodzi w j, a nie w ḱ). Ponadto, odbyła się interwokaliczna spirantyzacja. Przesunął dawne [u] do przodu, dając [y], powstało jednak nowe [u] jako nieakcentowane krótke [o]. Dyftongi nie przetrwały presji monoftongicznej.

Sam ołłuch posiada dwa djalekty – zachodni i wschodni. Oba dosyć mocno różnią się w fonetyce, natomiast ich gramatyka jest praktycznie identyczna. Djalekty wschodnie nie przeprowadziły I przesuwki w szeregu spółgłosek welarnych, przez co są identyczne z systemem protogammajskim (i resztą gammajskich), posiada przez to fonemiczne [g]. Zachodnie z kolei uniknęły jedynie przejścia [x] → [kx] (przy jednoczesnym [k] → [x]), ale uzyskały dużo nowych [θ] oraz [ð].

Ponieważ oba djalekty są blisko narzeczy chamskich, częściowo uległy ich wpływowi. Udźwięczniły interwokaliczne f do v, a także wprowadziły allofoniczny przydech dla p, t oraz k, gdy te są w nagłosie będąc akcentowanymi.

Procesa ku ołłuchowi zachodniemu

Pierwsze zmiany

• *ai > e
• *au > o
• *iː > ai
• *i > i
• *uː > au
• *u > u
• *aː > ɛ
• *a > ɐ
• *ħ > *x
• *-h > *-ð (w ołłuchu bardzo szczątkowo)
• *l > ɫ
• *lː > ɫː
• *r > ɮ

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

• *f > pf
• *θ > tθ
• *s > ts

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

• *p > f
• *t > s
• *k > x
• *q > χ > x

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

• *b > p
• *d > t
• *g > k

Druga przesuwka

• *rː > r
• *ɫː > l
• *jː > jɛj
• *wː > wɐw
• *mː, *mp > b
• *nː, *nt > d

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.

• *d > dzʲ
• *t > tsʲ
• *s > ʃ
• *z > ʒ
• *ts, *tθ > tʃ
• *ð > dʒ
• *ɫ, *l > ʎ (ľ)
• *ɮ > ʒ
• *h, *r > j
• *rj, *hj > j
• *n > ɲ
• *k > ç
• *x > sʲ
• *ɣ > zʲ

Naleciałość ludowa

• *ji- > ī
• *wu- > ū

Podwyższenie spógłosek przy *r

• *ɐr > or
• *ɛr > er

Ludowa przesuwka samogłosek

• *ai > ɛ
• *au > ɔ
• *ɛ > æ

Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego

• *-h > ː
• *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m
• *zs > s/ːs
• *p͡fj > ɧ
• *a- > ø (nieregularnie)
• *VnV > VrV
• *-f(C) > ː(C)
• *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie)
• *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa)
• *ɫj > ʎj
• *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ
• *ph *th *kh > f θ x
• *xh *ɣh > xː ɣː
• *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów)

Lenicja VCV

• *p > f
• *b > v
• *t > θ
• *d > ð
• *k > x

Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami.

Dalsze zmiany

• *u > y
• *fT, *xT > θT (gdzie T to spółgłoska przedniojęzykowa twarda)
• *vT, *ɣT > ðT
• depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ (już po f/x > θ i v/ɣ > ð)
• *ʎ > j
• *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ
• *-e > ø
• *e przed długą > ø
• *ej > ij
• *ɧ > ʃ
• *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je-
• *jj > dʒ
• wygłosowe *j > dð
• nieakcentowane krótke *o > u
• nieakcentowane krótke *e > i
• *długie samogłoski > krótkie

Procesa ku ołłuchowi wschodniemu

Pierwsze zmiany

• *ai > e
• *au > o
• *iː > ai
• *i > i
• *uː > au
• *u > u
• *aː > ɛ
• *a > ɐ
• *ħ > *x
• *-h > *-ð (w ołłuchu bardzo szczątkowo)
• *l > ɫ
• *lː > ɫː
• *r > ɮ

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

• *f > pf
• *θ > tθ
• *s > ts

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

• *p > f
• *t > s

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

• *b > p
• *d > t

Druga przesuwka

• *rː > r
• *ɫː > l
• *jː > jɛj
• *wː > wɐw
• *mː, *mp > b
• *nː, *nt > d

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.

• *d > dzʲ
• *t > tsʲ
• *s > ʃ
• *z > ʒ
• *ts, *tθ > tʃ
• *ð > dʒ
• *ɫ, *l > ʎ (ľ)
• *ɮ > ʒ
• *h, *r > j
• *rj, *hj > j
• *n > ɲ
• *k, *g, *q > ç
• *x > sʲ
• *ɣ > zʲ

Naleciałość ludowa

• *ji- > *ī
• *wu- > *ū

Glottalizacja

• *q > *ʔ

Podwyższenie spógłosek przy *r

• *ɐr > or
• *ɛr > er

Ludowa przesuwka samogłosek

• *ai > ɛ
• *au > ɔ
• *ɛ > æ

Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego

• *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m
• *zs > s/ːs
• *p͡fj > ɧ
• *a- > ø (nieregularnie)
• *VnV > VrV
• *-f(C) > ː(C)
• *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie)
• *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa)
• *ɫj > ʎj
• *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ
• *ph *th *kh > f θ x
• *xh *ɣh > xː ɣː
• *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów)

Lenicja VCV

• *p > f
• *b > v
• *t > θ
• *d > ð
• *k > x
• *g > ɣ

Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami.

Dalsze zmiany

• *u > y
• depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ
• *ʎ > j
• *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ
• *-h > ː
• *-ʔ > ː
• inne *ʔ > t
• *-e > ø
• *e przed długą > ø
• *ej > ij
• *ɧ > ʃ
• *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je-
• nieakcentowane krótke *o > u
• nieakcentowane krótke *e > i
• *jj > dʒ
• *długie samogłoski > krótkie

Fonetyka

Samogłoski

W obu djalektach występują te same samogłoski. Jest ich dziewięć.

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	i • y		u
Półprzymknięte	e		o
Półotwarte	ɛ		ɔ
Otwarte	æ	ä

Samogłoska a, która w większości języków zongepajckich jest wymawiana wyżej ([ɐ] lub [ʌ]), w ołłuchu jest obniżona do [ä]. Tendencje obniżenia były możliwe do zaobserwowania w wszystkich djalektach zongepajckiego ludowego, ale w wyniku działań Rady Szamaniw została wycofana. Jedynie ołłuch obniżył ostatecznie tą głoskę, być może z powodu izolacji tego górskiego regjonu.

Za innowację samogłoską w ołłuchu uważa się podwyższenie dawnych grup *ar *ěr do or er. Powodem dlaczego tak się uznaje jest chwakt, że tylko w ołłuchu er < ěr może ulec redukcji do ir gdy nie jest akcentowane.

Spółgłoski

Inaczej jest z spółgłoskami, które się nieco różnią. Tylko w djalekcie wschodnim /g/ to fonem, zaś w zachodnim [g] to allofon /k/. W ołłuchu zachodnim istnieje też [dð] jako wygłosowy allofon /j/.

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Gardłowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p~pʰ	t~tʰ			k~kʰ
	dźwięczne	b	d			g
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	ts • tθ	tʃ
	dźwięczne		dz • dð	dʒ
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	s • θ	ʃ	ç	x	h
	dźwięczne	v	z • ð	ʒ		ɣ
Drżące			r
Boczne, Półsamogłoski			ɫ	l • ɮ	j	w

Uwagi:

• Spółgłoski p, t, k gdy są w nagłosie i pada na nie akcent, otrzymują alochwoniczny przydech. To cecha częściowo zapożyczona z języka prachamskiego, gdzie w miejsce pragammajskiej opozycji dźwięczna-bezdźwięczna pojawiła się opozycja bezprzydechowa-przydechowa.
• Pozycje spółgłosek mogą być różne w djalekcie wschodnim i zachodnim.

Transkrypcja

a

ä

b

d

ð

dz

dž

e

ê

ė

f

g

ǧ

h

ch

i

j

k

ḱ

[ä]

[æ]

[b]

[d]

[ð]

[d͡z]

[d͡ʒ]

[e]

[ɛ]

[i]

[f]

[ɣ]

[g]

[h]

[x]

[i]

[j~dð]

[k]

[ç]

l

ľ

ł

łł

m

n

ň

o

ô

ȯ

p

pf

r

s

š

sz

šz

t

u

[l]

[j~dð]

[ɫ]

[ɮ]

[m]

[n]

[ɲ]

[o]

[ɔ]

[u]

[p]

[p͡f]

[r]

[s]

[ʃ]

[z]

[ʒ]

[t]

[y]

v

w

z

ƶ

ž

ż

þ

[v]

[w]

[t͡s]

[t͡θ]

[t͡ʃ]

[z]

[θ]

Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðächė/ðägė [ðæxi]/[ðæɣi] "ofiara" (dopełniacz: ðächėwo/ðägėwo, teoretyczne **ðächi/ðägi miałoby chwormę **ðächiwi/ðägiwi). Zapis j oraz ľ oparty jest na etymologji. Litera ǧ występuje tylko w wschodnich djalektach.

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

Harmonia jest niemal identyczna z literackem zongepajskim:

Ostatnia samogłoska słowa	Pierwsza samogłoska sufiksu
	krótka (_)	długa (_²)
i, ê	i	ê
u, ô	u	ô
o, ȯ, e, ė	ȯ	ė
	o	e
a, ä	a	ä

Alternacje spółgłosek

Występują następujące alternacje spółgłosek w różnych sytuacjach:

• miękka - twarda
• f - v
• p - f
• b - v
• t - þ
• d - ð
• k - ch
• ǧ - g
• łł - r
• ł - l

Przedimek

W ołłuchu występuje przedimek określony łłach. Używa się go rzadziej niż pragammajskie *raħ, przede wszystkim nie występuje w nazwach własnych.