Język protogamajski: Różnice pomiędzy wersjami
| Linia 124: | Linia 124: | ||
a aa ay au <---> a aa | a aa ay au <---> a aa | ||
</pre> | </pre> | ||
| − | Np. <br> | + | :Np. <br> |
| − | ''faqiih'' "sen" -> ''faqiih'''i'''r'' "sny" <br> | + | :''faqiih'' "sen" -> ''faqiih'''i'''r'' "sny" <br> |
| − | ''pirrun'' "drzewo" -> ''pirrun'''u'''r'' "drzewa" <br> | + | :''pirrun'' "drzewo" -> ''pirrun'''u'''r'' "drzewa" <br> |
| − | ''iighaur'' "język" -> ''iighaur'''a'''r'' "języki" | + | :''iighaur'' "język" -> ''iighaur'''a'''r'' "języki" |
===Czasowniki=== | ===Czasowniki=== | ||
====Osoby i odmiana czasowników przez osoby==== | ====Osoby i odmiana czasowników przez osoby==== | ||
| Linia 265: | Linia 265: | ||
Aby od formy niedokonanej utworzyć '''formę trybo-aspektu dokonanego''' należy dodać do czasownika prefiks -'''b(_)'''. Forma dokonana wskazuje na zakończenie, dokonanie się czynności, nie wskazuje jednak na jej wynik i rezultat. | Aby od formy niedokonanej utworzyć '''formę trybo-aspektu dokonanego''' należy dodać do czasownika prefiks -'''b(_)'''. Forma dokonana wskazuje na zakończenie, dokonanie się czynności, nie wskazuje jednak na jej wynik i rezultat. | ||
| − | Np: <br> | + | :Np: <br> |
| − | ''aurimi'' (siadamy) --> '''''b'''aurimi'' (siedzimy) <br> | + | :''aurimi'' (siadamy) --> '''''b'''aurimi'' (siedzimy) <br> |
| − | ''tuduru'' (idziemy) --> '''''bu'''tuduru'' (dochodzimy) <br> | + | :''tuduru'' (idziemy) --> '''''bu'''tuduru'' (dochodzimy) <br> |
| − | ''zawwa'' (robimy) --> '''''ba'''zawwa'' (zrobimy) | + | :''zawwa'' (robimy) --> '''''ba'''zawwa'' (zrobimy) |
Rozwinięciem formy dokonanej jest '''forma teliktyczna'''. Wskazuje na to, że czynność została zakończona, odniosła sukces, domyślny cel został wykonany. Może również oznaczać, że mimo trudności jej wykonanie oraz sukces jest już pewny, mimo że jeszcze do niedawna nie musiał być. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks '''m(_)-'''. | Rozwinięciem formy dokonanej jest '''forma teliktyczna'''. Wskazuje na to, że czynność została zakończona, odniosła sukces, domyślny cel został wykonany. Może również oznaczać, że mimo trudności jej wykonanie oraz sukces jest już pewny, mimo że jeszcze do niedawna nie musiał być. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks '''m(_)-'''. | ||
| − | Np: <br> | + | :Np: <br> |
| − | ''suwaraad'' (poluję) --> '''''ma'''suwaraad'' (upolowałem) - czynność polowania została zakończona sukcesem, ofiara została upolowana i zabita <br> | + | :''suwaraad'' (poluję) --> '''''ma'''suwaraad'' (upolowałem) - czynność polowania została zakończona sukcesem, ofiara została upolowana i zabita <br> |
| − | ''ghimiid'' (biegam) --> '''''mi'''ghimiid'' (dobiegam) - czynność polowania zostaje zakończona sukcesem, mimo trudności uda się dobiec do celu<br> | + | :''ghimiid'' (biegam) --> '''''mi'''ghimiid'' (dobiegam) - czynność polowania zostaje zakończona sukcesem, mimo trudności uda się dobiec do celu<br> |
| − | ''unzuruud'' (walczę) --> '''''m'''unzuruud'' (zwalczam) - czynność walki zostaje zakończona sukcesem, udaje się zwyciężyć i pokonać przeciwnika. | + | :''unzuruud'' (walczę) --> '''''m'''unzuruud'' (zwalczam) - czynność walki zostaje zakończona sukcesem, udaje się zwyciężyć i pokonać przeciwnika. |
=====Intencji===== | =====Intencji===== | ||
'''Forma pragnąca''' wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks '''h_(r)-'''. | '''Forma pragnąca''' wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks '''h_(r)-'''. | ||
| − | Np: <br> | + | :Np: <br> |
| − | ''aurimi'' (siadamy) --> '''''har'''aurimi'' (chcemy usiąść) <br> | + | :''aurimi'' (siadamy) --> '''''har'''aurimi'' (chcemy usiąść) <br> |
| − | ''tuduru'' (idziemy) --> '''''hu'''tuduru'' (chcemy iść) <br> | + | :''tuduru'' (idziemy) --> '''''hu'''tuduru'' (chcemy iść) <br> |
| − | ''zawwa'' (robimy) --> '''''ha'''zawwa'' (chcemy robić) | + | :''zawwa'' (robimy) --> '''''ha'''zawwa'' (chcemy robić) |
'''Forma życząca''' wyraża życzenie mówiącego. Można ją oddać za pomocą polskiej partykuły ''oby''. Tworzy się ją poprzez dodanie prefiksu '''y_²(z)-'''. | '''Forma życząca''' wyraża życzenie mówiącego. Można ją oddać za pomocą polskiej partykuły ''oby''. Tworzy się ją poprzez dodanie prefiksu '''y_²(z)-'''. | ||
| − | Np: <br> | + | :Np: <br> |
| − | ''suwaraph'' (polujesz) --> '''''yaa'''suwaraph'' (obyś polował) <br> | + | :''suwaraph'' (polujesz) --> '''''yaa'''suwaraph'' (obyś polował) <br> |
| − | ''ghimiph'' (biegasz) --> '''''yii'''ghimiph'' (obyć biegał) <br> | + | :''ghimiph'' (biegasz) --> '''''yii'''ghimiph'' (obyć biegał) <br> |
| − | ''unzuruph'' (walczysz) --> '''''yuuz'''unzuruph'' (obyć walczył) | + | :''unzuruph'' (walczysz) --> '''''yuuz'''unzuruph'' (obyć walczył) |
'''Forma pytająca''' odpowiada za tworzenie pytań. Tworzy się ją dodając prefiks '''g_²(m)-'''. | '''Forma pytająca''' odpowiada za tworzenie pytań. Tworzy się ją dodając prefiks '''g_²(m)-'''. | ||
| − | Np: <br> | + | :Np: <br> |
| − | ''suwaraph'' (polujesz) --> '''''gaa'''suwaraph?'' (czy polujesz?) <br> | + | :''suwaraph'' (polujesz) --> '''''gaa'''suwaraph?'' (czy polujesz?) <br> |
| − | ''ghimiph'' (biegasz) --> '''''gii'''ghimiph?'' (czy biegasz?) <br> | + | :''ghimiph'' (biegasz) --> '''''gii'''ghimiph?'' (czy biegasz?) <br> |
| − | ''unzuruph'' (walczysz) --> '''''guum'''unzuruph?'' (czy walczysz?) | + | :''unzuruph'' (walczysz) --> '''''guum'''unzuruph?'' (czy walczysz?) |
=====Łączenie trybo-aspektów===== | =====Łączenie trybo-aspektów===== | ||
Trybo-aspekty stanu oraz intencji można łączyć ze sobą. W takim wypadku na pierwszym miejscu stać będzie prefiks formy intencji, następnie prefiks formy stanu, a na końcu odmieniony czasownik. Formy intencji można łączyć między sobą, formy stanu - nie. | Trybo-aspekty stanu oraz intencji można łączyć ze sobą. W takim wypadku na pierwszym miejscu stać będzie prefiks formy intencji, następnie prefiks formy stanu, a na końcu odmieniony czasownik. Formy intencji można łączyć między sobą, formy stanu - nie. | ||
| − | Np: <br> | + | :Np: <br> |
| − | Forma życząca + forma teliktyczna + czasownik --> '''''yaama'''suwaraph'' (obyś upolował, miał polowanie zakończone sukcesem) <br> | + | :Forma życząca + forma teliktyczna + czasownik --> '''''yaama'''suwaraph'' (obyś upolował, miał polowanie zakończone sukcesem) <br> |
| − | Forma pytająca + forma pragnąca + czasownik --> '''''giihi'''ghimi'' (czy chcecie biegać?) <br> | + | :Forma pytająca + forma pragnąca + czasownik --> '''''giihi'''ghimi'' (czy chcecie biegać?) <br> |
| − | Forma pragnąca + forma dokonana --> '''''hab'''aurimiid'' (chcę usiąść) | + | :Forma pragnąca + forma dokonana --> '''''hab'''aurimiid'' (chcę usiąść) |
Etc. | Etc. | ||
| Linia 310: | Linia 310: | ||
Występują 3 czasy: teraźniejszy, przeszły oraz przyszły. <br> | Występują 3 czasy: teraźniejszy, przeszły oraz przyszły. <br> | ||
Aby dodatkowo podkreślić, że czynność odbyła się w przeszłości, do odmienionego czasownika dodaje się sufiks '''-(t)_n'''. <br> | Aby dodatkowo podkreślić, że czynność odbyła się w przeszłości, do odmienionego czasownika dodaje się sufiks '''-(t)_n'''. <br> | ||
| − | Np: ''unzuruph'' (walczysz) --> ''unzuruph'''un''''' (walczyłeś) | + | :Np: ''unzuruph'' (walczysz) --> ''unzuruph'''un''''' (walczyłeś) |
Aby utworzyć czas przyszły, od czasownika należy dodać sufiks '''-(t)_²l'''. <br> | Aby utworzyć czas przyszły, od czasownika należy dodać sufiks '''-(t)_²l'''. <br> | ||
| − | Np: ''unzuruph'' (walczysz) --> ''unzuruph'''uul''''' (będziesz walczył) | + | :Np: ''unzuruph'' (walczysz) --> ''unzuruph'''uul''''' (będziesz walczył) |
=====Łączenie czasów i trypo-aspektów===== | =====Łączenie czasów i trypo-aspektów===== | ||
| − | Czasy oraz trybo-aspekty łączą się ze sobą. | + | Czasy oraz trybo-aspekty łączą się ze sobą. |
| − | '''''gaama'''suwaraph'''uul?''''' (czy upolujesz <coś> kiedyś, czy twoje polowanie odniesie kiedyś sukces?) <br> | + | :Np: |
| − | '''''giihi'''ghimi'''tin''''' (czy chcieliście biegać?) <br> | + | :'''''gaama'''suwaraph'''uul?''''' (czy upolujesz <coś> kiedyś, czy twoje polowanie odniesie kiedyś sukces?) <br> |
| − | '''''hab'''aurimiid'''iil''''' (będę chciał usiąść) | + | :'''''giihi'''ghimi'''tin''''' (czy chcieliście biegać?) <br> |
| + | :'''''hab'''aurimiid'''iil''''' (będę chciał usiąść) | ||
Etc | Etc | ||
Wersja z 22:16, 11 lis 2018
Język protogamajski (Raħ ghammasa iighaur [raħ' ɣam:a'sa i:ɣawr']) to prajęzyk, będący przodkiem wszystkich innych języków gamajskich, rodziny językowej rozwijanej w ramach wspólnego forumowego projektu. Jest to język aglutynacyjny, o szyku SVO, charakteryzujący się sporą liczbą głosek szczelinowych, w tym charakterystycznej dla języka spółgłoski [ɣ].
Fonologia
Samogłoski
| Przednie | Tylnie | |
|---|---|---|
| Przymknięte | i i: | u u: |
| Otwarte | a a: | |
Dyftongi
Występują jedynie dwa dyftongi: [aj] oraz [aw].
Spółgłoski
| Wargowe | Zębowo-dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Języczkowe | Gardłowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | |||||
| Zwarte | bezdźwięczne | p | t | k | q | ||
| dźwięczne | b | d | g | ||||
| Szczelinowe | bezdźwięczne | f | θ s | h ħ | |||
| dźwięczne | ð z | ɣ | |||||
| Drżące | r | ||||||
| Aproksymanty | l | j | w | ||||
Geminaty
W protogamajskim występowała znaczna liczba geminatów: [n:] [m:] [r:] [l:] [j:] oraz [w:].
Akcent
Akcent pada zwykle na pierwszą sylabę, chociaż pojawiają się wyjątki od tej zasady.
Struktura sylaby
Struktura sylaby to (C)V(C), gdzie V może być samogłoską/dyftongiem, a C spółgłoską/geminatą.
Zapis łaciński
Język protogamajski nie posiadał własnego pisma, używany był przez społeczność niepiśmienną. Dla ułatwienia stosuje się jednak zapis łaciński.
| i | ii | u | uu | a | aa | au | ay |
| [i] | [iː] | [u] | [u:] | [a] | [a:] | [aw] | [aj] |
| m | n | p | t | k | q | b | d |
| [m] | [n] | [p] | [t] | [k] | [q] | [b] | [d] |
| g | f | ph | s | h | ħ | dh | z |
| [g] | [f] | [θ] | [s] | [h] | [ħ] | [ð] | [z] |
| gh | r | l | y | w | |||
| [ɣ] | [r] | [l] | [j] | [w] |
Gramatyka
Harmonia samogłoskowa
W protogamajskim występuje harmonia progresywna samogłosek. Samogłoska pierwszej sylaby sufiksów dołączanych do słowa musi zgadzać się z samogłoską ostatniej sylaby podstawowego słowa.
Ostatnia samogłoska słowa <---> Pierwsza samogłoska sufiksu
i ii <---> i ii
u uu <---> u uu
a aa ay au <---> a aa
- Np.
- faqiih "sen" -> faqiihir "sny"
- pirrun "drzewo" -> pirrunur "drzewa"
- iighaur "język" -> iighaurar "języki"
Czasowniki
Osoby i odmiana czasowników przez osoby
| osoba | końcówka | aurim - siedzieć | tudur - iść | zaww - robić |
|---|---|---|---|---|
| ja
ghau |
-_²d_ | aurimiid - siedzę | tuduruud - idę | zawwaad - robię |
| ty
lii |
-_ph | aurimiph - siedzisz | tuduruph - idziesz | zawwaph - robisz |
| ty grzecznościowe
dhilii |
-_²ph | aurimiiph - siedzisz | tuduruuph - idziesz | zawwaaph - robisz |
| on/ona/ono
pay |
-_say | aurimisay - siedzi | tudurusay - idzie | zawwasay - robi |
| on/ona/ono grzecznościowe
dhipay |
-_²say | aurimiisay - siedzi | tuduruusay - idzie | zawwaasay - robi |
| my
zifa |
-_ | aurimi - siedzimy | tuduru - idziemy | zawwa - robimy |
| wy
uur |
-_gh | aurimigh - siedzicie | tudurugh - idziecie | zawwagh - robicie |
| wy grzecznościowe
dhinuur |
-_²gh | aurimiigh - siedzicie | tuduruugh - idziecie | zawwaagh - robicie |
| oni
qa |
-_ħ | aurimiħ - siedzą | tuduruħ - idą | zawwaħ - robią |
| oni grzecznościowe
dhiqa |
-_ħ | aurimiħ - siedzą | tuduruħ - idą | zawwaħ - robią |
- Oznaczenie _ wskazuje na samogłoskę pasującą do systemu harmonii.
- Oznaczenie _² wskazuje na długi wariant harmonizowanej samogłoski.
Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (kandas) oraz mieć (ħauhtas).
| osoba | końcówka | gaghas - być | ħauhtas - mieć |
|---|---|---|---|
| ghau | ̶a̶s̶ + -aa | kandaa - jestem | ħauhtaa - mam |
| lii/dhilii | a̶s̶ + -af | kandaf - jesteś | ħauhtaf - masz |
| pay/dhipay | a̶s̶ + -ay | kanday - jest | ħauhtay - ma |
| zifa | a̶s̶ | kand - jesteśmy | ħauht - mamy |
| uur/dhinuur | -as | kandasas - jesteście | ħauhtasas - macie |
| qa/dhiqa | -ayt | kandasayt - są | ħauhtasayt - mają |
Trybo-aspekty
W protogamajskim różnica między aspektem a trybem zaciera się. Dzieli się je na trybo-aspekty stanu oraz intencji. Do trybo-aspektów stanu należą: dokonany, niedokonany oraz teliktyczny, natomiast do trybo-aspektów intencji pragnący, życzący, oraz pytający. Forma niedokonana jest podstawową formą czasownika.
Stanu
Aby od formy niedokonanej utworzyć formę trybo-aspektu dokonanego należy dodać do czasownika prefiks -b(_). Forma dokonana wskazuje na zakończenie, dokonanie się czynności, nie wskazuje jednak na jej wynik i rezultat.
- Np:
- aurimi (siadamy) --> baurimi (siedzimy)
- tuduru (idziemy) --> butuduru (dochodzimy)
- zawwa (robimy) --> bazawwa (zrobimy)
Rozwinięciem formy dokonanej jest forma teliktyczna. Wskazuje na to, że czynność została zakończona, odniosła sukces, domyślny cel został wykonany. Może również oznaczać, że mimo trudności jej wykonanie oraz sukces jest już pewny, mimo że jeszcze do niedawna nie musiał być. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks m(_)-.
- Np:
- suwaraad (poluję) --> masuwaraad (upolowałem) - czynność polowania została zakończona sukcesem, ofiara została upolowana i zabita
- ghimiid (biegam) --> mighimiid (dobiegam) - czynność polowania zostaje zakończona sukcesem, mimo trudności uda się dobiec do celu
- unzuruud (walczę) --> munzuruud (zwalczam) - czynność walki zostaje zakończona sukcesem, udaje się zwyciężyć i pokonać przeciwnika.
Intencji
Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks h_(r)-.
- Np:
- aurimi (siadamy) --> haraurimi (chcemy usiąść)
- tuduru (idziemy) --> hutuduru (chcemy iść)
- zawwa (robimy) --> hazawwa (chcemy robić)
Forma życząca wyraża życzenie mówiącego. Można ją oddać za pomocą polskiej partykuły oby. Tworzy się ją poprzez dodanie prefiksu y_²(z)-.
- Np:
- suwaraph (polujesz) --> yaasuwaraph (obyś polował)
- ghimiph (biegasz) --> yiighimiph (obyć biegał)
- unzuruph (walczysz) --> yuuzunzuruph (obyć walczył)
Forma pytająca odpowiada za tworzenie pytań. Tworzy się ją dodając prefiks g_²(m)-.
- Np:
- suwaraph (polujesz) --> gaasuwaraph? (czy polujesz?)
- ghimiph (biegasz) --> giighimiph? (czy biegasz?)
- unzuruph (walczysz) --> guumunzuruph? (czy walczysz?)
Łączenie trybo-aspektów
Trybo-aspekty stanu oraz intencji można łączyć ze sobą. W takim wypadku na pierwszym miejscu stać będzie prefiks formy intencji, następnie prefiks formy stanu, a na końcu odmieniony czasownik. Formy intencji można łączyć między sobą, formy stanu - nie.
- Np:
- Forma życząca + forma teliktyczna + czasownik --> yaamasuwaraph (obyś upolował, miał polowanie zakończone sukcesem)
- Forma pytająca + forma pragnąca + czasownik --> giihighimi (czy chcecie biegać?)
- Forma pragnąca + forma dokonana --> habaurimiid (chcę usiąść)
Etc.
Czasy
Występują 3 czasy: teraźniejszy, przeszły oraz przyszły.
Aby dodatkowo podkreślić, że czynność odbyła się w przeszłości, do odmienionego czasownika dodaje się sufiks -(t)_n.
- Np: unzuruph (walczysz) --> unzuruphun (walczyłeś)
Aby utworzyć czas przyszły, od czasownika należy dodać sufiks -(t)_²l.
- Np: unzuruph (walczysz) --> unzuruphuul (będziesz walczył)
Łączenie czasów i trypo-aspektów
Czasy oraz trybo-aspekty łączą się ze sobą.
- Np:
- gaamasuwaraphuul? (czy upolujesz <coś> kiedyś, czy twoje polowanie odniesie kiedyś sukces?)
- giihighimitin (czy chcieliście biegać?)
- habaurimiidiil (będę chciał usiąść)
Etc
Rzeczowniki
Liczba
Występują 4 liczby: zerowa, pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa jest tworzona poprzez dodanie sufiksu -n_m, liczba pojedyncza posiada końcówkę zerową, liczba podwójna -_yya, natomiast liczba mnoga -r_sa. Liczba podwójna stosowana jest głównie do naturalnych par, np: oczy, ręce, nogi, buty etc.
| Liczba zerowa | Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga |
|---|---|---|---|
| iighaurnam
(żaden język) |
iighaur
(język) |
iighaurayya
(dwa języki) |
iighaurrasa
(języki) |
| faqiihnim
(żaden sen) |
faqiih
(sen) |
faqiihiyya
(dwa sny) |
faqiihrisa
(sny) |
| pirrunnum
(żadne drzewo) |
pirrun
(drzewo) |
pirrunuyya
(dwa drzewa) |
pirrunrusa
(drzewa) |
Przypadki
Protogamajski posiadał 12 przypadków.
| Przypadek | Pytanie | |
|---|---|---|
| I. | Mianownik | kto?, co? |
| II. | Dopełniacz | kogo?, czego? |
| III. | Celownik | komu?, czemu? |
| IV. | Biernik | kogo?, co? |
| V. | Narzędnik | (z) kim?, (z) czym? |
| VI. | Miejscownik | o kim?, o czym? |
| VII. | Ablatyw | skąd?, od kogo?, od czego? |
| VIII. | Allatyw | dokąd?, do kogo?, do czego? |
| IX. | Innesyw | w kim?, w czym? |
| X. | Prolatyw | stosunek względem ruchu, określenie sposobu |
| XI. | Ekwatyw | taki, jak porównania |
| XII. | Wołacz | - |
Odmiana przez przypadki
| Przypadek | Sufiks | ghamma - człowiek | liitauni - drewno | waqadun - koń |
|---|---|---|---|---|
| I. | -Ø | ghamma | liitauni | waqadun |
| II. | -(w)_ | ghammawa | liitauniwi | waqadunu |
| III. | -(w)_l | ghammawal | liitauniwil | waqadunul |
| IV. | -(y)_s | ghammayas | liitauniyis | waqadunus |
| V. | -(y)_r | ghammayar | liitauniyir | waqadunur |
| VI. | -h_ | ghammaha | liitaunihi | waqadunhu |
| VII. | -(_)ku | ghammaku | liitauniku | waqadunuku |
| VIII. | -(_)ksu | ghammaksu | liitauniksu | waqadunuksu |
| IX. | -s_ | ghammasa | liitaunisi | waqadunsu |
| X. | -(w)_dh | ghammawadh | liitauniwidh | waqadunudh |
| XI. | -(_)llu | ghammallu | liitaunillu | waqadunullu |
| XII. | -(_)q_² | ghammaqaa | liitauniqii | waqadunuquu |
Końcówki liczb wchodzą przed końcówkami przypadków. Np:
- iighaur-ayya-sa - w dwóch językach
- faqiih-nim-illu - taki jak żaden sen
- waqadun-rusa-wudh - końmi, za pomocą koni
- ghamma-rasa-ha - o ludziach
Etc.