Język reski

reski rësčina
Utworzenie:	Widsið w 2017
Cel utworzenia:	eksperyment słowiański
Sposoby zapisu:	zmodyfikowany husycki
Typologia:	fleksyjny, SVO
Klasyfikacja:	indoeuropejskie  bałto-słowiańskie   słowiańskie    zachodniosłowiańskie     lechickie
Kody
Conlanger–3	nat.reg.wid
Lista conlangów

Język reski (rësčina [ˈrəs.t͡ʃinä], rësčí jązýk [ˈrəs.t͡ʃiː ˈjãzɨːk], rëská řič [ˈrəs.käː ˈrʒit͡ʃ]) to naturalistyczny język sztuczny typu a posteriori, opracowywany przed Widsiða od 2017. Reski jest z założenia pierwszym projektem słowiańskiego języka sztucznego, w którym autor zamierza dopasować swój projekt do istniejącej podgrupy językowej — w tym wypadku lechickiej, a także duchowym spadkobiercą języka słupieckiego. Nazwa języka, podobnie jak wielu innych projektów Widsiða, została zaczerpnięta z pomorskiej geografii i jest derywowana od rzeki Regi.

Główne cechy języka reskiego to: przeprowadzenie przegłosu lechickiego oraz przegłosu samogłosek miękkich, zachowanie samogłosek długich oraz nosowych, niepełna przestawka, częściowa neutralizacja samogłosek wysokich w ciężkich sylabach, a także względny morfologiczny konserwatyzm przy znacznym udziale słownictwa germańskiego w leksyce.

Założenia historyczne

Obszar, na którym mógłby rozwinąć się język reski wraz z potencjalnymi kierunkami ekspansji i wpływami zewnętrznymi.

Język reski, inaczej niż np. burgundzki, nie ma silnego podłoża w faktycznych wydarzeniach historycznych. Hipoteza autora zakłada wytworzenie się państwotwórczego ośrodka w dolinie dolnej Odry i u jej ujścia (zachodni skraj dzisiejszego województwa zachodniopomorskiego) o sile wpływów równej sile Polan czy Czechów w swoich kolebkach narodowych. Takie historyczne naciągnięcie skutkowałoby oparciem się — lub dłuższym opieraniem się — Pomorza germanizacji i być może wytworzeniem zwartej państwowości.

Język reski nie opiera się na tym, co wiadomo na temat faktycznych zachodniopomorskich narzeczy, chociaż współdzieli z nimi wiele cech, jako że także należy do podgrupy lechickiej języków zachodniosłowiańskich. Reski posiada natomiast wiele cech, które łączą go z innymi zachodniosłowiańskimi podgrupami, przy czym podobne rezultaty często zostały osiągnięte w wyniku innych procesów historycznych. Obecna forma języka reskiego jest w założeniu współczesna, tzn. każdy proces opisywany jako „rozpoczynający się” czy w podobny sposób, miałby rozpoczynać się w dobie współczesnej.

Związki z innymi językami

Reski jest językiem zachodniosłowiańskim i jako taki posiada względną, zapewne asymetryczną, możliwość wzajemnej zrozumiałości ze swoimi bliższymi krewnymi. Najbliżej spokrewnione z nim języki to języki lechickie: kaszubski, polski i połabski; reski przeprowadza przegłos lechicki, ale nie polski, co sytuuje go teoretycznie bliżej połabszczyzny. Zachowane zostały samogłoski długie, podobnie jak w grupie czesko-słowackiej — rozejście jakościowe („pochylenie”) czy innego rodzaju redukcja iloczasu nie zaszły. Silny pierwiastek germański w leksyce stawia reski bliżej grupy łużyckiej. Pod względem morfologicznym reski jest mniej zachowawczy, niż połabski, a bardziej, niż polski i posiada kilka własnych innowacji na tym polu. Pod względem fonetycznym, charakterystyczna redukcja miękkości zbliża reski do czeskiego, choć tutaj była radykalniejsza. Zachowane zostały obie samogłoski nosowe, ale do ich zmieszania doszło w inny sposób, niż w polszczyźnie, a ich brzmienie jest bardziej nosowe, chociaż współczesny ich rozwój zwiastuje ich rychłą dyftongizację.

Porównanie wybranych leksemów w językach zachodniosłowiańskich
Psł.	Reski	Połabski	Kaszubski	Polski	Czeski	Słowacki	Dolnołużycki	Górnołużycki
*bergъ	bříh	brig	brzég	brzeg	břeh	breh	brjog	brjóh
*pьlnъjь	polný	påunĕ	(pôłniô „pełnia”)	pełny	plný	plný	połny	połny
*pila	píla	—	(Pieła „m. Piła”)	piła	pila	píla	piła	piła
*kъlbasa	kolbasa	—	kôłbasa	kiełbasa	klobása	klobása	kjałbasa	kołbasa
*golva	halva	glåvă	głowa	głowa	hlava	hlava	głowa	hłowa
*gordъ	hard	gord	gard	gród	hrad	hrad	grod	hród
*byti	bëc	boit	bëc	być	být	byť	byś	być
*mъlviti	mluvëc	—	mòwic (sł. mʉ̀ɵ̯vjĭc)	mówić	mluvit	mluviť	mołwiś	mołwieć
*jьgrati	jëhrác	jaigroją (3PL)	grac	grać, igrać	hrát	hrať, ihrať	graś, jgraś	hrać

Opis

Fonetyka i fonologia

Samogłoski

Reskie fonemy samogłoskowe
	Przednie		Centralne		Tylne
	Ustne	Nosowe	Ustne	Nosowe
Przymknięte	i iː		ɨ ɨː		u uː
Półprzymknięte		ẽ
Średnie			ə
Półotwarte	ɛ ɛː				ɔ ɔː
Otwarte			ä äː	ã

Reski ma piętnaście fonemów samogłoskowych: trzynaście ustnych i dwa nosowe. Spośród samogłosek ustnych, dwanaście łączy się w pary krótka-długa; jedyną samogłoską ustną nieposiadającą wariantu długiego jest /ə/ — taki stan rzeczy wynika z jej pochodzenia. Samogłoski nosowe również pierwotnie posiadały wariant krótki i długi, jednak uległy swoistemu przemieszaniu, w wyniku którego są odbierane jako „półtora tonu”. Właściwy zapis w IPA powinien wyglądać w zasadzie tak: /ẽˑ/, /ãˑ/, w tym artykule, dla uproszczenia, zostanie to pominięte.

Podobnie jak w grupie czesko-słowackiej, a inaczej niż w innych językach z grupy lechickiej, rozróżnienie jakościowe pomiędzy samogłoską długą a krótką ma charakter dialektalny i jest nieobecne w języku standardowym. Urzędowy, czy normatywny wariant wymowy zakłada, że różnica między takimi samogłoskami wyraża się wyłącznie w ich długości, w systemie 2 (długa) : 1,5 (nosowa) : 1 (krótka).

Samogłoski nosowe mają tendencję do ulegania dyftongizacji, szczególnie w sylabie otwartej, gdzie często ulegają rozszczepieniu na właściwy element samogłoskowy i nosowy element ślizgowy (odpowiednio [eũ̯] i [aũ̯]). Czasem z procesem tym wiąże się zwężenie samogłoski i redukcja nazalizacji, czego efektem są nowe dyftongi [iu̯], [ɔu̯].

Ortograficzny zapis samogłosek:

i /i/; í /iː/; y /ɨ/; ý /ɨː/; u /u/ ú /uː/

ę /ẽ/; ë /ə/

e /ɛ/; é /ɛː/; o /ɔ/; ó /ɔː/

a /ä/; á /äː/; ą /ã/

Spółgłoski

Reskie fonemy samogłoskowe
	Dwuwargowe	Wargowo-zębowe	Zębowe	Zadziąsłowe	Przedniopod.	Miękkopod.	Krtaniowe
Zwarte	p b		t d			k (g)
Zwarto-szczelinowe			t͡s d͡z	t͡ʃ
Szczelinowe		f ʋ	s z	ʃ ʒ		x	ɦ
Nosowe	m		n
Półotwarte	w			l r	j

W inwentarzu spółgłoskowym zwraca uwagę brak spółgłosek miękkich. Wynika to z przegłosu samogłosek zmiękczających, który dokonał się w początkach XVI wieku, w wyniku którego element miękczący został albo zasymilowany przez spółgłoskę, albo całkowicie zanikł. Spółgłoski reskie są niesylabiczne, za wyjątkiem części wyrazów dźwiękonaśladowczych.

Poniższa lista zawiera przegląd alofonów poszczególnych spółgłosek, jeśli takie występują:

• [p t k x] dla /b d g ɦ/ w wygłosie,
• [w̥ l̥ r̥] dla /w l r/ w wygłosie,
• [ɱ] dla /m/ przed /f ʋ/,
• [ŋ] dla /n/ przed /k g/,
• [ɣ] dla /x/ w pozycji międzysamogłoskowej.

Jeśli chodzi o wewnątrzwyrazowe zjawiska fonetyczne, zachodzą one rzadziej niż w polszczyźnie, utrzymana jest np. dźwięczna wymowa grupy /kʋ/. Nowym zjawiskiem jest „wtórna miękkość”, polegająca na przesunięciu zadziąsłowych spółgłosek /ʃ/ /ʒ/ w kierunku /ɕ/ /ʑ/.

Czasem mówi się, że spółgłoski /w/ i /ʋ/ występują w dystrybucji komplementarnej, gdzie pierwsza pojawia się w nagłosie i wygłosie, a druga wewnątrz wyrazu; niewielu użytkowników języka jednak tego przestrzega. Powszechna jest wymowa prefiksowanych derywatów słów z /w/ z tą samą spółgłoską (np. vodzce [ˈwɔd͡zt͡sɛ] „woźnica” — podvodzce [pɔdˈwɔd͡zt͡sɛ] albo [pɔdˈʋɔd͡zt͡sɛ] „przewoźnik”).

Zbitka spółgłoskowa /rʒ/, czasem zapisywana jako [r͡ʒ], to efekt rozwoju miękkiego ŕ, które doszło do tego etapu poprzez wcześniejszy wariant /r̝/, wciąż spotykany w części dialektów.

/g/ nie jest fonemem rodzimym i występuje wyłącznie w zapożyczeniach.

Zapis ortograficzny spółgłosek:

p /p/; b /b/; t /t/; d /d/; k /k/; g /g/

c /t͡s/; dz /d͡z/; č /t͡ʃ/

f /f/; v /ʋ/; s /s/; z /z/; š /ʃ/; ž /ʒ/; ch /x/; h /ɦ/

m /m/; n /n/

v /w/; l /l/; r /r/; j /j/; ř /rʒ/

Akcent

Akcent reski pada w odizolowanym leksemie na pierwszą sylabę rdzenia w słowach rodzimych i na pierwszą sylabę w ogóle w młodych zapożyczeniach, w których obecność prefiksu została zignorowana (dlatego np. přehyne [prʒɛˈɦɨ.nɛ] „ostęp” < germ. *fergunją z prefiksem zasymilowanym do pře- ale ferát [ˈfɛ.räːt] „dezerter” < niem. Verrat). Śladem po oryginalnym miejscu padania akcentu jest często długa samogłoska (np.matemátika [ˈmä.tɛˌmäːti.kä], kolchóz [ˈkɔl.xɔːs]).

Wywód historyczny

Zmiany zachodniosłowiańskie

1. ś → š: *mùśě → múše „musze”
2. tj, ktʲ, gtʲ → c: *nôktь → noc „noc”
3. dj → dz: *medjà → míze „między”
4. utrzymanie grup kv, gv: *gvě̄zdà → hvízda „gwiazda”

Zmiany lechickie

1. proteza [j] i [w]: *oko → voko „oko”
2. utrzymanie samogłosek nosowych
3. TorT → TarT: *gôrdъ → hard „zamek”
4. orT-, olT- → roT-, loT- (intonacja cyrkumfleksowa): *orbiti → robëc „pracować”
5. orT-, olT- → rāT-, lāT- (intonacja samogłoskowa): *òrdlo → rádlo „radło”
6. TerT → TrʲeT: *bȇrgъ → bříh „brzeg”
7. przegłos lechicki przed t, d, n, s, z, r, l
   1. ě → ʲa: *vě̀ra → *vʲàra → véra „wiara”
   2. ę → ʲǫ: *svętъjь → svątý „święty”
   3. ьr → ʲar: *sьrna → serna „sarna”

Zmiany lokalne

1. TolT → TalT: *mȏldъjь → maldý „młody”
2. TelT → TlʲoT: *mēlkò → mlóko „mleko”
3. TelT → TleT (rzadko, potencjalny polonizm): *velkti → vlec „ciągnąć”
4. ъ̯ → Ø: *dъva → dva „dwa”
5. ь̯ → ʲ: *tьma → cma „zmrok”
6. ъ:
   1. pod akcentem: → ə: *dъxъ → dëch „westchnienie”
   2. nie pod akcentem: → Ø: *pьsъkъ → pësk „piesek”
7. ь:
   1. pod akcentem: → ʲə: *vьsь → *vʲəsʲ → vës „wieś”
   2. nie pod akcentem: → ʲ: *kravьcъ → *kravʲc → kravc „krawiec”
8. ъr → or: *kъrkъ → kork „kark”
9. ъl:
   1. po k, g, x: → ol: *xъlmъ → cholm „wzgórze”
   2. pozostałe sytuacje: → lu: *sъlnъce → slunce „słońce”
10. ьr nieprzegłoszone → ʲyrʲ: *vьrba → *vʲyrʲba → vëřba „wierzba”
11. ьl → ʲolʲ: *pьlnъjь → *pʲolʲný → polný „pełny”
12. rozwój iloczasu
    1. z kontrakcji, np. –ъjъ → -ý: *pьlnъjь → *pʲolʲný → polný „pełny”, -ьje → -í: *pitьje → picí „napój”
    2. wzdłużenie zastępcze po zaniku jeru przed dźwięczną nienosową: *rogъ → róh „róg”
    3. wzdłużenie w sylabie otwartej przed /r l/: *pila → píla „piła”
    4. kontynuacja intonacji akutowej: *pàra → pára „para”
    5. kontynuacja prasłowiańskiej samogłoski długiej: *mēlkò → mlóko „mleko”
13. samogłoski nosowe
    1. ę nieprzegłoszone → ę: *pętь → pęc „pięć”
    2. ǫ, ʲǫ → ą, ʲą: *ǫsъ → vąs „wąsy”
    3. ę́ → ę: *dobrę́ → dobrę „dobrą”
    4. ǫ́ → ę: *dobrǫ́ → dobrę „dobrą”
14. odmiękczenie
    1. ʲa → e: *lʲas → les „las”
    2. ʲo → o: *mlʲóko → mlóko „mleko”
    3. ʲu → i: *lʲudzí → lidzí „ludzie”
    4. ʲe, ě → i: *rʲě̄ka → říka „rzeka”
    5. ʲi → i: *tanʲí → taní „tani”
    6. ʲə → ə: *pʲəs → pës „pies”
15. modyfikacje spółgłosek wynikające z odmiękczenia („asymilacja miękkości”):
    1. rʲ → r̝ → rʒ: *rʲě̄ka → říka „rzeka”
    2. srʲ → str̝ → strʒ: *srʲeda → střida „środa”
    3. zrʲ → zdr̝ → zdrʒ: *zrʲedlo → zdřídlo „źródło”
    4. tʲ → c: *tʲma → cma „zmrok”
    5. dʲ → dz: *dʲiký → dzëčí „dziki”
    6. tvʲ → cv: *tvʲardý → cverdý „twardy”
    7. dvʲ → dzv: *dvʲërʲi → dzvëři „drzwi”
16. k → č po e, y, i: *kartký → kartčí „krótki”
17. g → dz po e, y, i: *dlugý → dludzí „długi”
18. g → ɦ: *gard → hard „zamek”
19. ja-, ra- → je-, re-: *ránk → porénk „wschód”
20. –óv → -ov [ou̯]: *biskupóv → biskupov [-ou̯] „biskupi”
21. vo- → vo- [u̯o]: *voda → voda [u̯o-] „woda”
22. kt- → cht-: *kto → chto „kto”
23. VːdzV → z: *mídze → míze „między”
24. šč → sč: *ščęscí → sčęscí „szczęście”
25. i, y, u → ë w sylabie zamkniętej (częste analogie): *byc → bëc „być”