Język wielkopolski: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
 
(Nie pokazano 40 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika)
Linia 3: Linia 3:
 
|kolor tabela=#F0F0F0
 
|kolor tabela=#F0F0F0
 
|nazwa=wielkopolski
 
|nazwa=wielkopolski
|nazwa własna=wjelkôpôlyś śpraucha
+
|nazwa własna=Pôlnysch / pôlnyscha Dialekt / pôlnysche Sprauche
 
|alfabet=łaciński
 
|alfabet=łaciński
 
|regiony=Wielkopolska
 
|regiony=Wielkopolska
|kraje=jeden z języków pomocniczych w Polsce
 
|mówiący=ok. 8 000
 
 
|klasyfikacja=języki indoeuropejskie
 
|klasyfikacja=języki indoeuropejskie
 
:języki germańskie
 
:języki germańskie
 
::języki zachodniogermańskie
 
::języki zachodniogermańskie
 
:::'''język wielkopolski'''
 
:::'''język wielkopolski'''
|regulowany=-
 
|symbol=wp, wpl
 
 
}}
 
}}
'''Język wielkopolski''' to język zachodniogermański wywodzący się z języka niemieckiego, z silnymi wpływami języka polskiego oraz jego dialektów wielkopolskich w fonologii, gramatyce i słownictwie, używany głównie na terenie zachodniej Wielkopolski.
 
  
==Alfabet i fonetyka==
+
'''Język wielkopolski''' to język zachodniogermański wywodzący się z języka średniowysokoniemieckiego, uważany najczęściej za dialekt języka niemieckiego, używany głównie na terenie centralnej i południowej Wielkopolski.
{| cellspacing="10" style="text-align: center;"
 
|- style="font-size: 1.5em;"
 
|  a  ||  b  ||  c  ||  ć  ||  d  ||  e  ||  ë  ||  f  ||  g  ||  h  ||  i ||  j
 
|-
 
| [a] || [b] || [ts] || [tʃʲ] || [d] || [ɛ] || [ə] || [f] || [g] || [h] || [i] || [j]
 
|- style="font-size: 1.5em;"
 
|  k  ||  l  ||  ł  ||  m  ||  n  ||  o  ||  ô  ||  p  ||  r  ||  s  ||  ś  ||  t
 
|-
 
| [k] || [l] || [w] || [m] || [n] || [ɔ] || [wɔ] || [p] || [r] || [s] || [ʃʲ] || [t]
 
|- style="font-size: 1.5em;"
 
|  u  ||  w  ||  y  ||  z  ||  ź  || (au) || (ch) || (dź)  || (ng) || (ou) || (ôu)
 
|-
 
| [u] || [v] || [ɨ] || [z] || [ʒʲ] || [aʊ] || [x]  || [dʒʲ] || [ŋ]  || [ɔʊ] || [wɨ]
 
|}
 
  
* '''i''' przed samogłoską wymawiane jest jako [ij]
+
==Zmiany fonetyczne w stosunku do średniowysokoniemieckiego==
* '''w''' przed '''ô''' nie jest wymawiane
+
Format zgodny z [http://kneequickie.com/archive/The_Correspondence_Library The Correspondence Library] z następującymi rozszerzeniami:
* półspółgłoski zapisywane podwójnie czyta się pojedynczo
 
  
==Ewolucja z języka niemieckiego==
+
: R = spółgłoska płynna lub nosowa
===Zmiany fonetyczne===
+
: P = spółgłoska wargowa
* skrócenie długich [iː], [uː] oraz [yː] (ale [iː] przes samogłoskami → [ij])
+
: T = spółgłoska przedniojęzykowa
* przejście długiego [ɛː], [eː], [øː] oraz [aɪ̯] w '''ej'''
+
: K = spółgłoska tylnojęzykowa lub /h/
* przejście długiego [oː] oraz [aʊ] w '''ou'''
 
* przejście długiego [aː] w '''au'''
 
* przejście [y] w '''y'''
 
* przejście krótkiego [i] po zębowych w '''y'''
 
* przejście [eːɐ] w '''ië'''
 
* przejście końcowego [ə] w '''a'''
 
* zmieszanie [ɐ] oraz [ə]
 
* dyftongizacja '''o''' oraz '''ou''' na początku wyrazu, po samogłosce oraz po spółgłoskach '''p, b, f, w, m, k, g, h, ch'''
 
* wypadnięcie '''w''' przed samogłoskami zdyftongizowanymi
 
* przejście [ʃ] oraz [ç] w '''ś''', a także dopasowanie innych szumiących do jego miejsca artykulacji
 
* przejście [l] w '''ł''' przed spółgłoskami i na końcu wyrazu – z wyjątkiem pozycji, gdzie ta spółgłoska jest sylabiczna
 
* przejście [pf] w '''f'''
 
  
===Zmiany gramatyczne===
+
Podkreślono zmiany zaszłe w lub podobne do standardowego niemieckiego.
* zanik rodzajników, uogólnienie dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników męskich i nijakich na wszystkie rzeczowniki
 
* uogólnienie końcówki liczby mnogiej '''-n''' na wszystkie rzeczowniki
 
* uproszczenie odmieny przymiotników do jedynie formy predykatywnej, formy nie-predykatywnej liczby mnogiej i formy nie-predykatywnej liczby pojedynczej
 
* wyrównanie niektórych alternacyj rzeczownika przy pluralizacji i czasownika przy odmianie (ale nie wszystkich)
 
* swoboda umiejscowienia przedrostków rzeczowników rozdzielnie złożonych w zdaniu
 
* zanik czasów Imperfekt/Präteritum, Plusquamperfekt oraz Futur II
 
* zastąpienie form grzecznościowych zaimków poprzez rzeczowniki '''Hërr''' i '''Frou'''
 
  
==Przykładowe teksty==
+
===Wokalizm===
===Modlitwa Pańska===
+
* i:, u:, y: → i, u, y
''Z prawej strony zamieszczono dla porównania tekst niemiecki''
+
* <u>iə, uə, yə → i, u, y</u>
{| class="wikitable"
+
* <u>u, y → o, ø /_N</u>
| Fautë unzë, wi ist in himml,
+
* ø, øː, øy, y → e, e:, ei, i
| Vater unser im Himmel,
+
* <u>a:, e:, o: → a, e, o /_{C(C)%,%əR#}</u>
|-
+
* a:, e:, o: → au, ei, ou
| hejlyś wiëda dejn nauma.
+
* o, ou → wo, wu /{P,K,#}_
| geheiligt werde dein Name.
+
* i → ɨ /T_
|-
+
* e → a /{l,r,w}_
| Dejn rejś kômma.
+
* <u>ə → Ø /(czasem)</u>
| Dein Reich komme.
 
|-
 
| Dejn willa wiëda,
 
| Dein Wille geschehe,
 
|-
 
| wi in himml, zou ôuf iëda.
 
| wie im Himmel so auf Erden.
 
|-
 
| Unzë tejglyśa brout gib unz hôjta.
 
| Unser tägliches Brot gib uns heute.
 
|-
 
| Und fëgib unz unzë śułdn,
 
| Und vergib uns unsere Schuld,
 
|-
 
| wi ôuch wië fëgejbn unzën śułdygën.
 
| wie auch wir vergeben unsern Schuldigern.
 
|-
 
| Und nyśt fyra unz in fëzuchung,
 
| Und führe uns nicht in Versuchung,
 
|-
 
| zondën ëlejza unz fôn śleśtn.
 
| sondern erlöse uns von dem Bösen.
 
|-
 
| Amen.
 
| Amen.
 
|}
 
  
<!--
+
===Konsonantyzm===
==Gramatyka==
+
* tw → kw
===Rzeczownik===
+
* <u>w → v</u>
Rzeczownik w języku wielkopolskim podlega odmianie przez dwie liczby (pojedyncza, mnoga) i dwa przypadki (mianownik, dopełniacz), w dwóch wzorcach odmiany, zależących raczej od końcówki, niż od rodzaju.
+
* f → v /{#,V}_V
 +
* pf → f /#_
 +
* pf → p
 +
* <u>s → ʃ /#_{R,p,t}</u>
 +
* b, g, s → v, j, ʃ /L_
 +
* b, h → v, j /V_V
 +
* g → j /E_
 +
* x → ʃ /{C,E}_
 +
* <u>əm, ən, əl, ər → n̩, n̩, , a /_{C,#}</u>
 +
* Ø → h /#_"{a,au,e,ei}
  
System przypadkowy nie został odziedziczony po języku niemieckim, lecz raczej wykształcony pod wpływami polskimi i znacznie uproszczony do dwóch przypadków. Dopełniacz posiada takie same funkcje jak analogiczny przypadek w języku polskim, mianownik zaś wyraża wszystko inne.
+
[[Kategoria:Sztuczne języki germańskie|W]]
 
 
====Deklinacja I====
 
Pierwsza deklinacja używana jest dla rzeczowników o końcówce spółgłoskowej, oraz dla wszystkich kończących się na samogłoskę inną od '''-a'''.
 
 
 
{| class="wikitable"
 
|
 
!Liczba pojedyncza
 
!Liczba mnoga
 
|-
 
!Mianownik
 
| -Ø, -V
 
| -ën
 
|-
 
!Dopełniacz
 
| -a
 
| -u
 
|}
 
 
 
'''Uwagi:'''
 
* Końcówka '''-u''' po samogłosce oraz po spółgłoskach ''p'', ''b'', ''f'', ''w'', ''m'', ''k'', ''g'', ''h'' oraz ''ch'' przechodzi w '''-ù''' (np. ''śłang'' - ''śłangù'').
 
 
 
====Deklinacja II====
 
Druga deklinacja używana jest dla rzeczowników kończących się na '''-a''' oraz paru wyjątków.
 
 
 
{| class="wikitable"
 
|
 
!Liczba pojedyncza
 
!Liczba mnoga
 
|-
 
!Mianownik
 
| -a
 
| -e
 
|-
 
!Dopełniacz
 
| -y
 
| -u
 
|}
 
 
 
'''Uwagi:'''
 
* Końcówka '''-u''' po samogłosce oraz po spółgłoskach ''p'', ''b'', ''f'', ''w'', ''m'', ''k'', ''g'', ''h'' oraz ''ch'' przechodzi w '''-ù'''.
 
* Końcówka '''-y''' po spółgłoskach ''k'' oraz ''g'' przechodzi w '''-i'''.
 
 
 
===Przymiotnik===
 
Przymiotnik w języku wielkopolskim podlega stopniowaniu, ponadto odmianie przez liczby.
 
 
 
Stopnie przymiotnika to:
 
 
 
* '''Stopień równy''' - odpowiada mu podstawowa forma danego przymiotnika.
 
* '''Stopień wyższy''' - tworzony przez dodanie do przymiotnika końcówki '''-ë''', np. ''łangë'' - „dłuższy”.
 
* '''Stopień najwyższy''' - tworzony przez dodanie do przymiotnika przedrostka '''am-''' oraz końcówki '''-stën''' ('''-estën''' po zębowych), np. ''amłangstën'' - „najdłuższy”.
 
 
 
Przymiotnik w każdym stopniu może przyjmować końcówkę liczby mnogiej '''-ën'''. Jeżeli przymiotnik pełni funkcję rzeczownika, podlega także odmianie tak jak rzeczowniki.
 
 
 
W języku wielkopolskim, przymiotniki używane są też jako przysłówki, np. ''kùrc'' znaczy zarówno „krótki”, jak i „krótko”. W niektórych dialektach wschodnich można spotkać wykształconą pod wpływem języka polskiego końcówkę '''-o'''/'''-ò''', np. ''kùrco''; forma ta jest dopuszczalna także w języku literackim, chociaż bardzo rzadka.
 
 
 
===Czasownik===
 
Czasownik w języku wielkopolskim podlega odmianie przez:
 
 
 
* czasy (teraźniejszy, przeszły, przyszły),
 
* strony (czynna, bierna, zwrotna),
 
* liczby (pojedyncza, mnoga),
 
* osoby.
 
 
 
Czasowniki mogą też tworzyć dwa rodzaje imiesłowów przymiotnikowych - czynny i bierny, oraz formę trybu rozkazującego.
 
 
 
W przeciwieństwie do rzeczowników, system odmiany czasowników, prócz stron, został odziedziczony po języku niemieckim i uproszczony pod wpływami polskimi.
 
 
 
Forma bezokolicznika dla czasowników w języku wielkopolskim zawsze kończy się na '''-ën''' i oczywiście jest tracona przy odmianie czasownika (tzw. forma odmienna; np. ''gej<u>e</u>'', nie ''<s>gej<u>ëne</u></s>'').
 
 
 
====Czas teraźniejszy====
 
Czas teraźniejszy w języku wielkopolskim jest jedynym czasem prostym i odpowiada polskiemu oraz niemieckiemu czasowi teraźniejszemu, może służyć także do wyrażenia przyszłości (np. ''Jutro, geje cu kino.'' - „Jutro idę do kina”). Podlega on odmianie przez liczby i osoby:
 
 
 
{| class="wikitable"
 
|
 
!Liczba pojedyncza
 
!Liczba mnoga
 
|-
 
!1. osoba
 
| -e
 
| -ëm
 
|-
 
!2. osoba
 
| -(e)s
 
| -(e)t
 
|-
 
!3. osoba
 
| -(e)t
 
| -ën
 
|}
 
 
 
Formy z ''-e-'' używane są jedynie, gdy czasownik kończy się w bezokoliczniku na ''-tën'' bądź ''-dën''. W przypadku czasowników dwuczłonowych, takich jak np. ''ligën-òuf'' „należeć”, odmieniany jest jedynie pierwszy człon, np. ''ligs-òuf'' „należysz”.
 
 
 
====Czasy złożone====
 
Język wielkopolski posiada dwa czasy złożone:
 
 
 
* '''Czas przeszły''' - używany do wyrażania przeszłości we wszystkich aspektach (dokonanym, niedokonanym), wywodzący się z niemieckiego Perfektu. Tworzony jest za pomocą odmienionego przez odpowiednią liczbę i osobę czasownika posiłkowego ''hòben'' (nieregularny) oraz formy imiesłowu biernego (patrz niżej), np. ''Geśtën, iś hòbe gegang cu kino'' - „Wczoraj poszedłem do kina”.
 
* '''Czas przyszły''' - używany do wyrażania przyszłości, także we wszystkich aspektach, wywodzący się z niemieckiego Futur I. Tworzony jest za pomocą odmienionego przez odpowiednią liczbę i osobę czasownika posiłkowego ''wëdën'' (nieregularny) oraz formy bezokolicznika, np. ''Jutro, iś wird gejën cu kino'' - „Jutro pójdę do kina”.
 
 
Do wyrażania czynności przyszłych może służyć także czas teraźniejszy, np. ''Jutro, iś geje cu kino'' - „j/w”.
 
 
 
====Strona bierna i zwrotna====
 
Strona bierna tworzona jest za pomocą odmienionego przez odpowiednią liczbę i osobę czasownika zejn oraz formy imiesłowu biernego, np. ''Iś bin gewaśt'' - „Jestem umyty”.
 
 
 
Strona zwrotna - tworzona jest przez dodanie zaimka zwrotnego ''zyŝ'' do czasownika, np. ''Waśe zyś'' - „Myję się”. W przeciwieństwie do języka niemieckiego, a w zgodzie z językiem polskim, zaimek zwrotny jest nieodmienny i zawsze ma taką samą formę.
 
 
 
====Imiesłowy====
 
Czasowniki w jezyku wielkopolskim mogą tworzyć dwa rodzaje imiesłowów:
 
 
 
* '''Imiesłów czynny''' - zakres jego użycia odpowiada polskim imiesłowom: przymiotnikowemu czynnemu oraz przysłówkowemu współczesnego. Tworzone jest poprzez dodanie do formy bezokolicznika końcówki '''-d''', np. ''géend'' - „idący”/„idąc”.
 
* '''Imiesłów bierny''' - zakres jego użycia odpowiada polskimu imiesłowowi przymiotnikowemu biernemu. Tworzony jest poprzez dodanie do czasownika przedrostka '''ge-''' (przed samogłoską przyjmującego formę '''g‘-''') oraz końcówki '''-t''', np. ''gemacht'' - „robiony”, ''g‘arbejtet'' - „pracowany”. W przeciwieństwie do jezyka niemieckiego, przedrostek jest dodawany zawsze i zawsze na początku, nazwet w czasownikach wywodzących się od niemieckich czasowników rozdzielnie złożonych.
 
 
 
Oba te imiesłowy (prócz czynnego używanego jako przysłówkowy) posiadają liczbę mnogą tworzoną przez kończówkę '''-en''', np. ''gemachten'' - „robieni”.
 
 
 
====Tryb rozkazujący====
 
Forma trybu rozkazującego dla drugiej osoby liczby pojedynczej jest tworzona poprzez końcówkę zerową (tzn. ucięcie od bezokolicznika końcówki '''-en'''), np. ''gé'' - „chodź”, ''mach'' - „zrób”. Podobnie jak w języku niemieckim, w tej formie '''zawsze''' jest opuszczany zaimek osobowy - błędem jest np. użycie ''<s>du gé</s>''.
 
 
 
Dla pozostałych osób, brak osobnej formy trybu rozkazującego - czasownik wtedy przyjmuje taką samą formę, jak w czasie teraźniejszym, a tryb rozkazujący zastępuje zmiana tonu głosu (w języku mówionym) lub wykrzyknik na końcu zdania (w języku pisanym).
 
 
 
====Uwagi====
 
* Dla czasowników o końcówce bezokolicznika '''-èn''' w formie odmiennej zastępowana jest przez '''-r-'''.
 
* Dla czasowników, których forma odmienna kończy się na spółgłoskę zębową, przed końcówkami odmiany zaczynającymi się na spółgłoskę wstawiana jest samogłoska protetyczna '''-e-'''.
 
* W formie imiesłowu biernego dla czasowników zaczynających się na samogłoskę zalecane jest stosowanie lewego apostrofu ('''‘'''), jednak gdy nie jest to możliwe, dopuszczalny jest też apostrof prosty (<strong>'</strong>), błędem natomiast jest stosowania apostrofu prawego ('''’''') gdy dostępny jest także apostrof lewy.
 
 
 
==Lista Swadesha==
 
{| class="wikitable"
 
!L.p.
 
!Jęz. polski
 
!Jęz. niemiecki
 
!Jęz. wielkopolski
 
|-
 
|1. || ja || ich || iŝ
 
|-
 
|2. || ty || du || du
 
|-
 
|3. || on || er || ê
 
|-
 
|4. || my || wir || wiè
 
|-
 
|5. || wy || ihr || iè
 
|-
 
|6. || oni/one || sie || zi
 
|-
 
|7. || ten/ta/to || dieses || dê/di/das
 
|-
 
|8. || tamten/tamta/tamto || jenes || dordê/dordi/dordas
 
|-
 
|9. || tutaj/tu || hier || hiè
 
|-
 
|10. || tam || dort || dort
 
|-
 
|11. || kto || wer || wê
 
|-
 
|12. || co || was || was
 
|-
 
|13. || gdzie || wo || wò
 
|-
 
|14. || kiedy || wann || wann
 
|-
 
|15. || jak || wie || wi
 
|-
 
|16. || nie || nicht || nyŝt
 
|-
 
|17. || wszystko || alle || all
 
|-
 
|18. || wiele || viele || fil
 
|-
 
|19. || kilka || einige || ejnyẑ
 
|-
 
|20. || parę/mało/niewiele || wenige || ejnyẑ
 
|-
 
|21. || inny || andere || andè
 
|-
 
|22. || jeden || eins || ejn
 
|-
 
|23. || dwa || zwei || cwej
 
|-
 
|24. || trzy || drei || drej
 
|-
 
|25. || cztery || vier || fiè
 
|-
 
|26. || pięć || fünf || fymf
 
|-
 
|27. || duży/wielki || groß || gros
 
|-
 
|28. || długi || lang || łang
 
|-
 
|29. || szeroki || breit, weit || wejt
 
|-
 
|30. || gruby, tłusty || dick || dyk
 
|-
 
|31. || ciężki || schwer || ŝwè
 
|-
 
|32. || mały || klein || klejn
 
|-
 
|33. || krótki || kurz || kùrc
 
|-
 
|34. || wąski || eng || eng
 
|-
 
|35. || cienki || dünn || dynn
 
|-
 
|36. || kobieta || Frau || fróa
 
|-
 
|37. || mężczyzna || Mann || mann
 
|-
 
|38. || człowiek || Mensch || menŝ
 
|-
 
|39. || dziecko || Kind || kind
 
|-
 
|40. || żona || Frau/Ehefrau || fróa
 
|-
 
|41. || mąż || Mann, Ehemann || mann
 
|-
 
|42. || matka || Mutter || mutè
 
|-
 
|43. || ojciec || Vater || fatè
 
|-
 
|44. || zwierzę || Tier || tiè
 
|-
 
|45. || ryba || Fisch || fiŝ
 
|-
 
|46. || ptak || Vogel || fògèl
 
|-
 
|47. || pies || Hund || hùnd
 
|-
 
|48. || wesz || Laus || weŝ
 
|-
 
|49. || wąż || Schlange || ŝłang
 
|-
 
|50. || robak || Wurm || wùrm
 
|}
 
 
 
==Zobacz też==
 
* [[Hôptsaňta|Strona główna Conlanger Wiki w języku wielkopolskim]]
 
* [[Język pilchowski]] - język oparty na podobnym pomyśle
 
-->
 
 
 
[[Kategoria:Język wielkopolski|!]]
 
[[Kategoria:Języki sztuczne a posteriori|W]]
 
[[Kategoria:Nooblangi|W]]
 

Aktualna wersja na dzień 15:41, 4 lis 2014

wielkopolski
Pôlnysch / pôlnyscha Dialekt / pôlnysche Sprauche
Regiony : Wielkopolska
Sposoby zapisu: łaciński
Klasyfikacja: języki indoeuropejskie
języki germańskie
języki zachodniogermańskie
język wielkopolski
Lista conlangów


Język wielkopolski to język zachodniogermański wywodzący się z języka średniowysokoniemieckiego, uważany najczęściej za dialekt języka niemieckiego, używany głównie na terenie centralnej i południowej Wielkopolski.

Zmiany fonetyczne w stosunku do średniowysokoniemieckiego

Format zgodny z The Correspondence Library z następującymi rozszerzeniami:

R = spółgłoska płynna lub nosowa
P = spółgłoska wargowa
T = spółgłoska przedniojęzykowa
K = spółgłoska tylnojęzykowa lub /h/

Podkreślono zmiany zaszłe w lub podobne do standardowego niemieckiego.

Wokalizm

  • i:, u:, y: → i, u, y
  • iə, uə, yə → i, u, y
  • u, y → o, ø /_N
  • ø, øː, øy, y → e, e:, ei, i
  • a:, e:, o: → a, e, o /_{C(C)%,%əR#}
  • a:, e:, o: → au, ei, ou
  • o, ou → wo, wu /{P,K,#}_
  • i → ɨ /T_
  • e → a /{l,r,w}_
  • ə → Ø /(czasem)

Konsonantyzm

  • tw → kw
  • w → v
  • f → v /{#,V}_V
  • pf → f /#_
  • pf → p
  • s → ʃ /#_{R,p,t}
  • b, g, s → v, j, ʃ /L_
  • b, h → v, j /V_V
  • g → j /E_
  • x → ʃ /{C,E}_
  • əm, ən, əl, ər → n̩, n̩, l̩, a /_{C,#}
  • Ø → h /#_"{a,au,e,ei}