Język wielkopolski
Ten język jest już porzucony.
| wielkopolski wjelkòpòlyś | |
|---|---|
| Regiony : | Wielkopolska |
| Liczba użytkowników | ok. 8 000 |
| Sposoby zapisu: | łaciński |
| Klasyfikacja: | języki indoeuropejskie
|
| Status urzędowy | |
| Język urzędowy : | jeden z języków pomocniczych w Polsce |
| Oficjalna regulacja: | - |
| Kody | |
| Conlanger–1 | wp, wpl |
| Lista conlangów | |
Język wielkopolski to język zachodniogermański wywodzący się z języka niemieckiego, z silnymi wpływami języka polskiego oraz jego dialektów wielkopolskich w fonologii, gramatyce i słownictwie, używany głównie na terenie zachodniej Wielkopolski.
Alfabet i fonetyka
W tabeli podano także najczęściej używane do zapisu danych dźwięków litery w dawnych pisowaniach Cyglerowskiej oraz według Fërejn fyr Etymòlogiś Òrtografja (Verein für Etymologisch Wortografia, VEW).
| Zapis | IPA | Cyglër | VEW | Uwagi |
|---|---|---|---|---|
| a | [a] | a | a | |
| b | [b] | b | b | |
| c | [͡ts] | c | z, tz | |
| ć | [͡tʆ]/[͡tʃʲ] | ć, cz | tsch | |
| d | [d] | d | d | |
| e | [ɛ] | e | e, ä, ö | |
| ë | [ə] | a | ër, ë, e | |
| f | [f] | f | f, v | |
| g | [g] | g, gi | g | przed e oraz apostrofem wymawiane [ᶃ]/[gʲ] |
| h | [h] | h | h | |
| i | [i] | i, ij | i, ij | przed samogłoską wymawiane [ij] |
| j | [j] | j | j, i | |
| k | [k] | k, ki | k, ck | przed e oraz apostrofem wymawiane [ᶄ]/[kʲ] |
| l | [l] | l | l, lj | |
| ł | [w] | ł | l | |
| m | [m] | m | m | |
| n | [n] | n | n | |
| ń | [ɲ] | ń, ni | nj | |
| o | [ɔ] | o | o | |
| ò | [wɛ] | o | o, wo | |
| p | [p] | p | p | |
| r | [r] | r | r | |
| s | [s] | s | s, ss, ş | |
| ś | [ʆ]/[ʃʲ] | ś, sz | sch, s | |
| t | [t] | t | t | |
| u | [u] | u | u | |
| ù | [wɨ] | u | u, wu | |
| w | [v] | w | w | niewymawiane przed ò oraz ù |
| y | [ɨ] | y | y, ü | |
| z | [z] | z | s | |
| ź | [ʓ]/[ʒʲ] | ź, ż | sch | rzadkie |
| Dwuznaki | ||||
| ch | [x] | ch | ch | |
| dź | [͡dʓ]/[͡dʒʲ] | dź, dż | dsch | rzadkie |
| ej | [eɪ] | ej | ei | |
| oj | [ɔɪ] | oj | äy, ey | |
| òj | [weɪ] | oj | äy, ey | |
| ou | [uʊ] | ó | ou | |
| òu | [wu] | ó | ou, wou | |
Uwagi:
- Przestarzałe ([ʆ], [ʓ], [ᶄ], [ᶃ]) symbole IPA są używane tradycyjnie oraz ze względów praktycznych.
Ewolucja z języka niemieckiego
Samogłoski
- Skrócenie długich i oraz u
- Przejście długich a, e oraz o w o, ej oraz ou
- Przejście krótkiego i po spółgłoskach zębowych w y
- Przejście umlautowanych: ä i ö w e oraz ü w y
- Uproszczenie dyftoungu au w ou
- Dyftongizacja o, u oraz ou do ò, ù oraz òu na początku wyrazu, po samogłosce oraz po spółgłoskach (p, b, f, v, m, k, g, h, ch)
- Przejście er oraz ehr w ë
Gramatyka
Rzeczownik
Rzeczownik w języku wielkopolskim podlega odmianie przez dwie liczby (pojedyncza, mnoga) i dwa przypadki (mianownik, dopełniacz), w dwóch wzorcach odmiany, zależących raczej od końcówki, niż od rodzaju.
System przypadkowy nie został odziedziczony po języku niemieckim, lecz raczej wykształcony pod wpływami polskimi i znacznie uproszczony do dwóch przypadków. Dopełniacz posiada takie same funkcje jak analogiczny przypadek w języku polskim, mianownik zaś wyraża wszystko inne.
Deklinacja I
Pierwsza deklinacja używana jest dla rzeczowników o końcówce spółgłoskowej, oraz dla wszystkich kończących się na samogłoskę inną od -a.
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
|---|---|---|
| Mianownik | -Ø, -V | -ën |
| Dopełniacz | -a | -u |
Uwagi:
- Końcówka -u po samogłosce oraz po spółgłoskach p, b, f, w, m, k, g, h oraz ch przechodzi w -ù (np. śłang - śłangù).
Deklinacja II
Druga deklinacja używana jest dla rzeczowników kończących się na -a oraz paru wyjątków.
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
|---|---|---|
| Mianownik | -a | -e |
| Dopełniacz | -y | -u |
Uwagi:
- Końcówka -u po samogłosce oraz po spółgłoskach p, b, f, w, m, k, g, h oraz ch przechodzi w -ù.
- Końcówka -y po spółgłoskach k oraz g przechodzi w -i.
Przymiotnik
Przymiotnik w języku wielkopolskim podlega stopniowaniu, ponadto odmianie przez liczby.
Stopnie przymiotnika to:
- Stopień równy - odpowiada mu podstawowa forma danego przymiotnika.
- Stopień wyższy - tworzony przez dodanie do przymiotnika końcówki -ë, np. łangë - „dłuższy”.
- Stopień najwyższy - tworzony przez dodanie do przymiotnika przedrostka am- oraz końcówki -stën (-estën po zębowych), np. amłangstën - „najdłuższy”.
Przymiotnik w każdym stopniu może przyjmować końcówkę liczby mnogiej -ën. Jeżeli przymiotnik pełni funkcję rzeczownika, podlega także odmianie tak jak rzeczowniki.
W języku wielkopolskim, przymiotniki używane są też jako przysłówki, np. kùrc znaczy zarówno „krótki”, jak i „krótko”. W niektórych dialektach wschodnich można spotkać wykształconą pod wpływem języka polskiego końcówkę -o/-ò, np. kùrco; forma ta jest dopuszczalna także w języku literackim, chociaż bardzo rzadka.
Czasownik
Czasownik w języku wielkopolskim podlega odmianie przez:
- czasy (teraźniejszy, przeszły, przyszły),
- strony (czynna, bierna, zwrotna),
- liczby (pojedyncza, mnoga),
- osoby.
Czasowniki mogą też tworzyć dwa rodzaje imiesłowów przymiotnikowych - czynny i bierny, oraz formę trybu rozkazującego.
W przeciwieństwie do rzeczowników, system odmiany czasowników, prócz stron, został odziedziczony po języku niemieckim i uproszczony pod wpływami polskimi.
Forma bezokolicznika dla czasowników w języku wielkopolskim zawsze kończy się na -ën i oczywiście jest tracona przy odmianie czasownika (tzw. forma odmienna; np. geje, nie gejëne).
Czas teraźniejszy
Czas teraźniejszy w języku wielkopolskim jest jedynym czasem prostym i odpowiada polskiemu oraz niemieckiemu czasowi teraźniejszemu, może służyć także do wyrażenia przyszłości (np. Jutro, geje cu kino. - „Jutro idę do kina”). Podlega on odmianie przez liczby i osoby:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
|---|---|---|
| 1. osoba | -e | -ëm |
| 2. osoba | -(e)s | -(e)t |
| 3. osoba | -(e)t | -ën |
Formy z -e- używane są jedynie, gdy czasownik kończy się w bezokoliczniku na -tën bądź -dën. W przypadku czasowników dwuczłonowych, takich jak np. ligën-òuf „należeć”, odmieniany jest jedynie pierwszy człon, np. ligs-òuf „należysz”.
Czasy złożone
Język wielkopolski posiada dwa czasy złożone:
- Czas przeszły - używany do wyrażania przeszłości we wszystkich aspektach (dokonanym, niedokonanym), wywodzący się z niemieckiego Perfektu. Tworzony jest za pomocą odmienionego przez odpowiednią liczbę i osobę czasownika posiłkowego hòben (nieregularny) oraz formy imiesłowu biernego (patrz niżej), np. Geśtën, iś hòbe gegang cu kino - „Wczoraj poszedłem do kina”.
- Czas przyszły - używany do wyrażania przyszłości, także we wszystkich aspektach, wywodzący się z niemieckiego Futur I. Tworzony jest za pomocą odmienionego przez odpowiednią liczbę i osobę czasownika posiłkowego wëdën (nieregularny) oraz formy bezokolicznika, np. Jutro, iś wird gejën cu kino - „Jutro pójdę do kina”.
Do wyrażania czynności przyszłych może służyć także czas teraźniejszy, np. Jutro, iś geje cu kino - „j/w”.
Strona bierna i zwrotna
Strona bierna tworzona jest za pomocą odmienionego przez odpowiednią liczbę i osobę czasownika zejn oraz formy imiesłowu biernego, np. Iś bin gewaśt - „Jestem umyty”.
Strona zwrotna - tworzona jest przez dodanie zaimka zwrotnego zyŝ do czasownika, np. Waśe zyś - „Myję się”. W przeciwieństwie do języka niemieckiego, a w zgodzie z językiem polskim, zaimek zwrotny jest nieodmienny i zawsze ma taką samą formę.