Język zimny

zimny zimnų įzyk
Utworzenie:	Dynozaur, RWHÔ w 2008-2010
Cel utworzenia:	na potrzeby conworldu
Używany w (Unia Krajów Słowiańskich):	Zimka
Liczba użytkowników (Unia Krajów Słowiańskich)	?
Sposoby zapisu:	łaciński, rzadziej cyrylica
Klasyfikacja:	języki indoeuropejskie słowiańskie zachodniosłowiańskie zimny
Język urzędowy (Unia Krajów Słowiańskich):	Zimka
Kody
Conlanger–2	-
Lista conlangów

Język zimny, zimka (zimnų įzyk) - język republiki Zimki, najbliższy zachodniej grupie języków słowiańskich (zwłaszcza grupie czechosłowackiej). Posiada dość zachowawczą, w porównaniu do innych języków słowiańskich, morfologię i morfofonologię. Charakteryzuje się małymi wpływami języków sąsiednich i daleko posuniętym puryzmem morfofonologicznym (obce słowa są przerabiane tak, by w pełni odpowiadały zimnemu systemowi morfofonologicznemu - nie posiadały obco brzmiących połączeń głosek oraz mogły odmieniać się wg jednego ze wzorów odmiany. Przez to obce nazwy brzmią w języku zimnym nierzadko zupełnie niepodobnie do oryginału). Język zimny nie jest pozbawiony pożyczek słownikowych z innych języków (przeważnie są to hellenizmy i latynizmy), jednak ostatnimi czasy widoczna jest tendencja do tworzenia słowiańskich neologizmów dla nowych przedmiotów. W rozwoju literackiego języka zimnego także brał udział język cerkiewnosłowiański, już na bardzo wczesnym etapie rozwoju. Zapożyczenia cerkiewnosłowiańskie są często trudne do wykrycia, gdyż zimny i zimicka redakcja CSu są niemal identyczne, różnią się przede wszystkim wymową niektórych głosek i pewnymi konstrukcjami gramatycznymi.

Alfabet i fonologia

a

ą

b

c

ċ

d

e

ę

ə

f

g

h

i

į

j

[a]

[ã]

[b]

[ʦ]

[tʂ]

[d]

[ɛ]

[ə̃]

[ə]

[f]

[ɣ]

[x]

[i]

[ĩ]

[j]

k

l

m

n

o

p

r

ſ/s

ẛ/ṡ

t

u

ų

v

y

z

ż

[k]

[ɫ]

[m]

[n]

[ɔ]

[p]

[r]

[s]

[ʂ]

[t]

[u]

[ɯ̃]

[v]

[ɨ]

[z]

[ʐ]

• Na początku wyrazu samogłoski i oraz į ulegają prejotacji, która nie jest odzwierciedlana na piśmie.
• Samołoska [i] posiada alofon [ɪ], który pojawia się po [ʂ], [ʐ], [ʦ], [tʂ], [ɫ], [n] (w efekcie unikając palatalizacji dwu ostatnich).
• Spółgłoska [ɫ] posiada alofon [ʎ], pojawiający się w rzadkim połączeniu <lj> [ʎj].
• Głoski [ɫ] i [r] posiadają warianty sylabotwórcze - [ɫ̩] i [r̩] (równoprawne samogłoskom pod względem akcentuacyjnym).
• Formy liter <s> i <ṡ> używane są zawsze jako wielkie litery (S, Ṡ), na końcu wyrazu, oraz w przyimku <s> (kiedy stanowi samodzielny wyraz).
• Litery u, ų i y przed spółgłoskami nosowymi są wymawiane jednako - [ɯ]. Rozróżnienie pomiędzy nimi jest ortograficzne.
• Norma języka zimnego nie pozwala na jakiekolwiek dźwięki nie wchodzące w skład zimnego systemu fonologicznego ani na używanie znaków nie wchodzących w skład alfabetu zimnego (ani na czytanie istniejących liter inaczej niż w zimnym). Każdy obcy wyraz czy nazwa podlega surowym zasadom transliteracji oraz przystosowania do zimnego systemu morfofonetycznego (o czym niżej).

Akcent

W języku zimnym akcent pada na pierwszą sylabę niewywodzącą się z jeru (to znaczy, że <ų> w pierwszej jest zawsze nieakcentowane, a czasami także <i>), chyba że w następnej sylabie znajduje się kolejna samogłoska jerowa (wtedy mamy do czynienia z "jerem mocnym", akcentowanym). Nieakcentowane <i> w słownikach zwykle zapisuje się jako <ĭ>, chociaż w nowszych słownikach można też spotkać akuty w miejscach nieregularnego akcentu.

Nie akcentuje się też większości przedrostków przyimkowych (zwłaszcza w czasownikach, rzeczowniki są mniej konsekwentne). Jeżeli jednak w pierwszej sylabie rdzenia znajduje się samogłoska wywodząca się z jeru słabego, wtedy akcent pada na przedrostek.

Istnieje też dodatkowa reguła - <ų> w pierwszej sylabie wyjątkowo jest akcentowane, jeżeli powstało ze zderzenia przedrostka ze rdzeniem wyrazowym zaczynającym się na i- (np. w czasowniku ſųgrati [s- + igrati] = "wygrać [melodię]).

Zgodnie z tymi regułami, akcent w języku zimnym nigdy nie pada dalej niż na drugą sylabę wyrazu.

Morfofonologia

Język zimny rządzi się wieloma prawami i zakazami morfofonologicznymi, decydującymi jakie połączenia głoskowe nie mogą znajdować się w zimnym wyrazie. Zakazy te są ściśle przestrzegane w słowotwórstwie i zapożyczaniu obcych nazw i słów. Do takich "zakazanych" połączeń należą przede wszystkim:

• Połączenia spółgłosek welarnych z samogłoskami przednimi (także ze scentralizowanymi [ə] i [ə̃]).
• Połączenia głosek c/ċ/j/ṡ/ż z <o>, <ų> <y> (w zapożyczeniach jo > je).
• Połączenia spółgłosek c/ċ/ṡ/ż z półsamogłoską <j>. Ponadto, zbitka <lj> występuje tylko na granicach morfemów.
• Jakiekolwiek zbitki spógłoskowe zawierające c/ċ/ṡ/ż (za wyjątkiem -cti spotykanego w bezokolicznikach oraz zbitek z <l>, <r>, często występujących w nagłosie).
• Jakiekolwiek geminacje.
• Dystrybucja <f> jest mocno ograniczona. Często się udźwięcznia (np. między samogłoskami), unika się też zbitek spółgłoskowych z tym dźwiękiem.
• Połączenia <j> z <ą>, <ę> zamieniają się w <į>. Praktycznie nistnieje też <į> w pozycji po spółgłosce wewnątrz rdzenia.
• Ze względu na specjalne właściwości morfonologiczne samogłoski <ų> (jest to unosowiony historyczny jer), nie wykorzystuje się jej w zapożyczeniach (połączenia typu [un] oddaje się przez <ą>).
• Samogłoski <e>, <ę>, <ə> nigdy nie stoją na początku wyrazu. Ulegają prejotacji (a dodatkowo ję > į).
• Początkowe <ų> także nie istnieje, gdyż jest w ogóle niezgodne z rozwojem języka zimnego.
• Końcowe <ų> ograniczone jest do końcówki przymiotnika.
• Dozwolone jest początkowe <y> w zapożyczeniach, jednak w mowie potocznej najczęściej wymawia się jako [vy-].
• Spółgłoska <c> jako jedyna nie występuje na końcu wyrazu (w zapożyczeniach dodaje się wtedy -i na końcu wyrazu).
• Niedozwolone są jakiekolwiek zbitki samogłosek (które mogłyby wystąpić na granicach morfemów). W takich przypadkach <ą>, <o>, <u> i <y> są poprzedzone spółgłoską <v> (prelabializacja), a pozostałe samogłoski (za wyjątkiem tych, które nie występują na początku rdzenia) ulegają prejotacji.
• Większość wyrazów z początkowymi -arT, -alT ulega metatezie po przedrostkach (np. ne + arſti = neraſti [nie rosnąć]).

Istnieją także dodatkowe reguły sandhi związane z poszczególnymi przyimkami. Zostaną omówione w dziale "przyimki".

Mutacje i alternacje

Główne mutacje spółgłoskowe zachodzące przed pewnymi końcówkami (dalej będzie to omówione przy opisach morfologii):

• Palatalizacja I: k > ċ | g > ż | h > ẛ | ſk > ċ | zg > ż
• Palatalizacja II/III: k > c | g > z | h > ẛ | ſk > ċ | zg > ż
• Palatalizacja IV: k > c | g, h > j | ſk > ſc* | zg?
• Jotacja: kj > ċ | gj > ż | hj > ẛ | ſkj > ċ | zgj > ż | cj > ċ | tj > c | dj > z | ſtj > ċ | zdj > ż

IV palatalizacja jest zmianą typową dla języka zimnego, zaszedłszą już w czasach historycznych. Powodują ją nowo powstałe z kontrakcji samogłoski przednie. Jest to najrzadsza z tych alternacyj - dotyczy kilku końcówek w deklinacji przymiotników i jest też produktywną regułą w zapożyczaniu obcych rdzeni.

*Czytane [st].

Morfologia

Język zimny cechuje duża, w stosunku do innych języków słowiańskich, archaiczność w sferze morfologii. Zimna deklinacja zachowuje 7 przypadków (choć wołacz jest formą mało eksploatowaną, głównie w celach poetyckich, religijnych, a także dodania do rozmowy pewnego elementu intymności) oraz trzy liczby. Największą innowacją, unikalną na skalę słowiańszczyzny, jest przekształcenie użycia liczby podwójnej i mnogiej. Dawna liczba podwójna (w zimnym nazywana "liczbą mnogą określoną") jest używana po liczebnikach porządkowych lub kiedy oznacza określone grupy, policzonych osób/rzeczy. Liczba mnoga (nieokreślona) jest używana przy wszelkich uogólnieniach, po liczebnikach nieokreślonych (np. mało, wiele, kilka) i zwielokrotnionych (np. setki ludzi), a także do podkreślenia wielości. Ten nowy, typowo zimny układ liczb nazywany jest przez zimnistów "bipluralnym". Mimo to, część rzeczowników zachowuje pierwotny układ dualno-pluralny. Są to np. przedmioty występujące w parach (np. większość części ciała), nazwy jednostek miar czy walut czy też przedmioty często liczone (np. dzieci, w żargonie pasterskim też niektóre zwierzęta). W przypadku takich rzeczowników obie liczby używane są zgodnie z ich prasłowiańskim zastosowaniem.

Język zimny zachowuje też prasłowiańską mnogość typów deklinacyjnych. Zachowane są wszystkie deklinacje spółgłoskowe (poza tym, NT-tematowa jest wciąż wielce produktywna, a S-tematowa pochłonęła wiele dawnych O-tematów [tendencja zauważalna już w niektórych dokumentach SCSa]). Jedynie wzór U-tematowy i męski I-temat ograniczyły się do paru rdzeni. Deklinacja w zimnym jest w dużej regularna i możliwa do zamknięcia w pewnym zbiorze zasad, choć przypadki regularności się oczywiście zdarzają.

Deklinacja rzeczowników

A-tematowa

Przykład: rəka - rzeka.

	sing.	pl. def.	pl. indef.
Nom.	rəka	rəcə	rəky
Gen.	rəky	rəku	rək
Dat.	rəcə	rəkama	rəkam
Acc.	rəką	rəcə	rəky
Ins.	rəkoį	rəkama	rəkami
Loc.	rəcə	rəku	rəkah
Voc.	rəko	rəcə	rəky

• Wszystkie rzeczowniki odmieniane według tego wzoru są rodzaju żeńskiego, z wyjątkiem kilku (np. vojevoda), będącego rodzaju męskiego. "Męskość" takich rzeczowników objawia się jednak jedynie w liczbie pojedynczej - w obu liczbach mnogich przyjmują modyfikatory rodzaju żeńskiego (np. tə blazəj vojevodə).
• Końcówka -ə w Dat./Loc. sing. i Nom./Acc. pl. def. powoduje II palatalizację (p. morfofonologia).

JA-tematowa

Przykłady: zemja - ziemia, duẛa - dusza (także "osoba", w tym znaczeniu rzecz. dualny), mlnij - piorun.

	sing.	pl. def.	pl. indef.
Nom.	zemja, duẛa, mlnij	zemi, duẛi, mlni	zemə, duẛə, mlnjə
Gen.	zemə, duẛə, mlnjə	zemju, duẛu, mlnju	zemi, duṡ, mlnij
Dat.	zemi, duẛi, mlni	zemjama, duẛama, mlnjama	zemjam, duẛam, mlnjam
Acc.	zemį, duẛą, mlnį	zemi, duẛi, mlni	zemə, duẛə, mlnjə
Ins.	zemjeį, duẛeį, mlnjeį	zemjama, duẛama, mlnjama	zemjami, duẛami, mlnjami
Loc.	zemi, duẛi, mlni	zemju, duẛu, mlnju	zemjah, duẛah, mlnjah
Voc.	zemje, duẛe, mlnje	zemi, duẛi, mlni	zemə, duẛə, mlnə

• Podobnie jak w przypadku A-tematu, część rzeczowników tej deklinacji może być rodzaju męskiego (np. ſądij - sędzia, nazwy zawodów zakończone na -ċij) i podobnie jak one, są morfologicznie żeńskie w liczbach mnogich.
• Istnieje pewna część rzeczowników zakończonych na -za odmieniających się miękkotematowo (np. meza - miedza, G. mezə, DL. mezi, A. mezą, I. mezeį itd.). Są one nie do rozróżnienia od zwykłych, twardotematowych rzeczowników na -za (np. koza, G. kozy). Etymologicznie <z> wywodzi się w nich od wcześniejszego <dz>.
• Rzeczowniki zakończone na -yni odmieniają się jak zemja, jedyną różnicą jest Nom. sing.

I-tematowa

Przykłady: koſti - kość (fem.), lųż - kłamstwo (fem.), pąti - ścieżka, szlak (masc.).

	sing.	pl. def.	pl. indef.
Nom.	koſti, lųż, pąti	koſtje, lųżi, pątje	koſtje, lųżi, pątje
Gen.	koſti, lųżi, pąti	koſtju, lųżu, pątju	koſtij, lųżij, pątij
Dat.	koſti, lųżi, pąti	koſtima, lųżima, pątima	koſtim, lųżim, pątim
Acc.	koſti, lųż, pąti	koſtje, lųżi, pątje	koſtje, lųżi, pątje
Ins.	koſtį, lųżį, pątim	koſtima, lųżima, pątima	koſtimi, lųżimi, pątimi
Loc.	koſti, lųżi, pąti	koſtju, lųżu, pątju	koſtih, lųżih, pątih
Voc.	koſti, lųżi, pąti	koſtje, lųżi, pątje	koſtje, lųżi, pątje

• Rzeczowniki rodzaju męskiego są w tym typie deklinacyjnym zdecydowaną mniejszością. Wiele pierwotnych męskich i-tematów przeszło do paradygmatu jo-tematowego, zostało tylko parę(naście?) leksemów (np. pąti - ścieżka, ągli - węgiel, Goſpodi - Pan). Są one również morfologicznie żeńskie w liczbach mnogich.
• Rzeczowniki i-tematowe ze rdzeniem zakończonym na -ż, -ċ, -ṡ wyróżniają się końcówką zerową w Nom./Acc. sing. oraz końcówką -i w Nom./Acc. liczb mnogich.

Ū-tematowa

Przykład: crky - kościół, cerkiew.

	sing.	pl. def.	pl. indef.
Nom.	crky	crkųvi	crkųvi
Gen.	crkųve	crkųvu	crkųv
Dat.	crkųvi	crkųvama	crkųvam
Acc.	crky	crkųvi	crkųvi
Ins.	crkųvį	crkųvama	crkųvami
Loc.	crkųve	crkųvu	crkųvah
Voc.	crky	crkųvi	crkųvi

• Wszystkie rzeczowniki tego typu deklinacyjnego są rodzaju żeńskiego.
• Rzeczownik lubųvi - miłość (pl. tantum, choć syngularne luby też bywa używane) ma wyjątkowy Gen. pl. (indef.) - lub. Tak samo wyraz pokrewny prəlubųvi (Gen. prəlub) - cudzołóstwo, zdrada małżeńska.

Deklinacja przymiotników

W języku zimnym istnieją jedynie dwie deklinacje przymiotnikowe - twardo- i miękkotematowa. Historycznie przymiotniki miały dwie odmiany - "krótszą" nieokreśloną (rzeczownikową) i "dłuższą" określoną (polegającą na dołożeniu do formy krótkiej zaimka osobowego). W języku zimnym jednak krótka odmiana przymiotników zanikła i jako jedyna ustaliła się odmiana długa (z wtórnie skróconymi przez kontrakcję końcówkami). Pozostałością krótkiej odmiany jest fakt, iż prawie każdy rzeczownik posiada krótką (predykatywną) formę mianownika i narzędnika, używaną w roli orzecznika. Istnieje również wązka, reliktowa grupa przymiotników odmieniających się jak rzeczowniki (również w funkcji atrybutywnej) i nie posiadających form długich (np. rad, doſtojin - rad, godzien). Rzeczownikowo odmieniają się też wszystkie przymiotniki dzierżawcze zakończone na -ov, -in. Jeden przymiotnik (cuzi - cudzy, obcy) ma deklinację zaimkową miękką.

Przymiotniki odmieniają się przez rodzaj i podobnie jak rzeczowniki mają trzy liczby, z tym że zawsze zgadzają się z liczbą określanego rzeczownika - tak więc forma określana jako "pl. def" może oznaczać liczbę mnogą określoną lub podwójną, w zależności od typu składniowego przymiotnika.

Przymiotniki z zasady nie mają wołacza, używa się form mianownika wraz z rzeczownikami w wołaczu. W potocznej mowie można jednak spotkać przykłady przenoszenia końcówki wołacza rodzaju żeńskiego także do przymiotników (np. dobro żeno).

Twardotematowa

Przykład: novų - nowy, dragų - drogi.

	sing. masc.	sing. neut.	sing. fem.	pl. def. masc.	pl. def. neut.	pl. def. fem.	pl. indef. masc.	pl. indef. neut.	pl. indef. fem.
Nom.	novų, dragų	nove, draje	nova, draga	nova, draga	novəj, drazəj	novəj, drazəj	novi, drazi	nova, draga	novə, drajə
Gen.	novago, dragago	novago, dragago	novyjə, dragyjə	novu, dragu	novu, dragu	novu, dragu	novyh, dragyh	novyh, dragyh	novyh, dragyh
Dat.	novumu, dragumu	novumu, dragumu	novəj, drazəj	novyma, dragyma	novyma, dragyma	novama, dragama	novym, dragym	novym, dragym	novam, dragam
Acc.	novų, dragų	nove, draje	novį, drajį	nova, draga	novəj, drazəj	novəj, drazəj	novə, drajə	nova, draga	novə, drajə
Ins.	novym, dragym	novym, dragym	novoį, dragoį	novyma, dragyma	novyma, dragyma	novama, dragama	novymi, dragymi	novymi, dragymi	novami, dragami
Loc.	novəm, drazəm	novəm, drazəm	novəj, drazəj	novu, dragu	novu, dragu	novu, dragu	novyh, dragyh	novyh, dragyh	novah, dragah

Miękkotematowa

Przykład: velij - wielki.

	sing. masc.	sing. neut.	sing. fem.	pl. def. masc.	pl. def. neut.	pl. def. fem.	pl. indef. masc.	pl. indef. neut.	pl. indef. fem.
Nom.	velij	velje	velja	velja	veli	veli	veli	velja	velə
Gen.	veljago	veljago	veləjə	velju	velju	velju	velih	velih	velih
Dat.	veljumu	veljumu	velij	velima	velima	veljama	velim	velim	veljam
Acc.	velij	velje	velį	velja	veli	veli	velə	velja	velə
Ins.	velim	velim	veljeį	velima	velima	veljama	velimi	velimi	veljami
Loc.	veljem	veljem	velij	velju	velju	velju	velih	velih	veljah

Formy krótkie

Istnieją dwie reliktowe formy deklinacji krótkiej dla każdego przymiotnika - mianownika i narzędnika (we wszystkich trzech rodzajach i liczbach). Mają one typowo rzeczownikowe końcówki. Forma mianownika jest używana przy orzeczeniach zwykłych (typu "być"), a narzędnika - przy orzeczeniach tranzytywnych (typu "stać się").

	sing. masc.	sing. neut.	sing. fem.	pl. def. masc.	pl. def. neut.	pl. def. fem.	pl. indef. masc.	pl. indef. neut.	pl. indef. fem.
Nom.	nov, veli	novo, (velje)	(nova, velja)	(nova, velja)	novə, (veli)	novə, (veli)	(novi, veli)	(nova, velja)	novy, (velə)
Ins.	novum, (velim)	novum, (velim)	(novoį, veljeį)	[novoma, veljema]	[novoma, veljema]	(novama, veljama)	novy, veli	novy, veli	(novama, veljama)

Formy podane w nawiasach są tożsame z odmianą długą. Podane w nawiasie kwadratowym formy typu novoma, veljema wychodzą z użycia. Coraz częściej używa się zamiast nich form deklinacji długiej (novyma, velima).