Język zimny: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
(→‎Morfofonologia: Jeszcze to (chociaż to raczej kwestja morfologji, nosówki w ogóle nie występują na końcu wyrazu, poza końcówkami gramatycznymi. Ale ta, powiedzmy, jest wyjątkowa).)
 
(Nie pokazano 14 wersji utworzonych przez jednego użytkownika)
Linia 3: Linia 3:
 
| nazwa = zimny
 
| nazwa = zimny
 
| nazwa własna = zimnų įzyk
 
| nazwa własna = zimnų įzyk
−
| twórca = Dynozaur, [[Użytkownik:RWHÔ|RWHÔ]]
+
| twórca = Dynozaur, [[Użytkownik:Canis|Canis]]
 
| rok = 2008-2010
 
| rok = 2008-2010
 
| cel = na potrzeby conworldu
 
| cel = na potrzeby conworldu
−
| nazwa conworldu = [[Unia Krajów Słowiańskich]]
+
| nazwa conworldu = Unia Krajów Słowiańskich
 
| państwa = [[Republika Zimki|Zimka]]
 
| państwa = [[Republika Zimki|Zimka]]
 
| mówiący = ?
 
| mówiący = ?
Linia 15: Linia 15:
 
}}
 
}}
  
−
'''Język zimny''', '''zimka''' (zimnų įzyk) - język republiki [[Republika Zimki|Zimki]], najbliższy zachodniej grupie języków słowiańskich (zwłaszcza grupie czechosłowackiej). Posiada dość zachowawczą, w porównaniu do innych języków słowiańskich, morfologię i morfofonologię. Charakteryzuje się małymi wpływami języków sąsiednich i daleko posuniętym puryzmem morfofonologicznym (obce słowa są przerabiane tak, by w pełni odpowiadały zimnemu systemowi morfofonologicznemu - nie posiadały obco brzmiących połączeń głosek oraz mogły odmieniać się wg jednego ze wzorów odmiany. Przez to obce nazwy brzmią w języku zimnym nierzadko zupełnie niepodobnie do oryginału). Język zimny nie jest pozbawiony pożyczek słownikowych z innych języków (przeważnie są to hellenizmy i latynizmy), jednak ostatnimi czasy widoczna jest tendencja do tworzenia słowiańskich neologizmów dla nowych przedmiotów. W rozwoju literackiego języka zimnego także brał udział język cerkiewnosłowiański, już na bardzo wczesnym etapie rozwoju. Zapożyczenia cerkiewnosłowiańskie są często trudne do wykrycia, gdyż zimny i zimicka redakcja CSu są niemal identyczne, różnią się przede wszystkim wymową niektórych głosek i pewnymi konstrukcjami gramatycznymi.
+
{{sp}}'''Język zimny''', '''zimka''' (zimnų įzyk) - język republiki [[Republika Zimki|Zimki]], najbliższy zachodniej grupie języków słowiańskich (zwłaszcza grupie czechosłowackiej).  
 +
 
 +
W ogólnej charakterystyce posiada dość zachowawczą, w porównaniu do innych języków słowiańskich, morfologię i morfofonologię. Charakteryzuje się małymi wpływami języków sąsiednich i daleko posuniętym puryzmem morfofonologicznym (obce słowa są przerabiane tak, by w pełni odpowiadały zimnemu systemowi morfofonologicznemu - nie posiadały obco brzmiących połączeń głosek oraz mogły odmieniać się wg jednego ze wzorów odmiany. Przez to obce nazwy brzmią w języku zimnym nierzadko zupełnie niepodobnie do oryginału). Język zimny nie jest pozbawiony pożyczek słownikowych z innych języków (przeważnie są to hellenizmy i latynizmy), jednak ostatnimi czasy widoczna jest tendencja do tworzenia słowiańskich neologizmów dla nowych przedmiotów. W rozwoju literackiego języka zimnego także brał udział język cerkiewnosłowiański, już na bardzo wczesnym etapie rozwoju. Zapożyczenia cerkiewnosłowiańskie są często trudne do wykrycia, gdyż zimny i zimicka redakcja CSu są niemal identyczne, różnią się przede wszystkim wymową niektórych głosek i pewnymi konstrukcjami gramatycznymi.
  
 
=Alfabet i fonologia=
 
=Alfabet i fonologia=
Linia 32: Linia 34:
 
*Samołoska [i] posiada alofon [ɪ], który pojawia się po [ʂ], [ʐ], [ʦ], [tʂ], [ɫ], [n] (w efekcie unikając palatalizacji dwu ostatnich).
 
*Samołoska [i] posiada alofon [ɪ], który pojawia się po [ʂ], [ʐ], [ʦ], [tʂ], [ɫ], [n] (w efekcie unikając palatalizacji dwu ostatnich).
 
*Spółgłoska [ɫ] posiada alofon [ʎ], pojawiający się w rzadkim połączeniu <lj> [ʎj].
 
*Spółgłoska [ɫ] posiada alofon [ʎ], pojawiający się w rzadkim połączeniu <lj> [ʎj].
−
*Głoski [ɫ] i [r] posiadają warianty sylabotwórcze - [ɫ̩] i [r̩].
+
*Głoski [ɫ] i [r] posiadają warianty sylabotwórcze - [ɫ̩] i [r̩] (równoprawne samogłoskom pod względem akcentuacyjnym).
 
*Formy liter <nowiki><s></nowiki> i <ṡ> używane są zawsze jako wielkie litery (S, Ṡ), na końcu wyrazu, oraz w przyimku <nowiki><s></nowiki> (kiedy stanowi samodzielny wyraz).
 
*Formy liter <nowiki><s></nowiki> i <ṡ> używane są zawsze jako wielkie litery (S, Ṡ), na końcu wyrazu, oraz w przyimku <nowiki><s></nowiki> (kiedy stanowi samodzielny wyraz).
 
*Litery u, ų i y przed spółgłoskami nosowymi są wymawiane jednako - [ɯ]. Rozróżnienie pomiędzy nimi jest ortograficzne.
 
*Litery u, ų i y przed spółgłoskami nosowymi są wymawiane jednako - [ɯ]. Rozróżnienie pomiędzy nimi jest ortograficzne.
 +
*Norma języka zimnego nie pozwala na jakiekolwiek dźwięki nie wchodzące w skład zimnego systemu fonologicznego ani na używanie znaków nie wchodzących w skład alfabetu zimnego (ani na czytanie istniejących liter inaczej niż w zimnym). Każdy obcy wyraz czy nazwa podlega surowym zasadom transliteracji oraz przystosowania do zimnego systemu morfofonetycznego (o czym niżej).
  
 
==Akcent==
 
==Akcent==
Linia 40: Linia 43:
  
 
Nie akcentuje się też większości przedrostków przyimkowych (zwłaszcza w czasownikach, rzeczowniki są mniej konsekwentne). Jeżeli jednak w pierwszej sylabie rdzenia znajduje się samogłoska wywodząca się z jeru słabego, wtedy akcent pada na przedrostek.
 
Nie akcentuje się też większości przedrostków przyimkowych (zwłaszcza w czasownikach, rzeczowniki są mniej konsekwentne). Jeżeli jednak w pierwszej sylabie rdzenia znajduje się samogłoska wywodząca się z jeru słabego, wtedy akcent pada na przedrostek.
 +
 +
Istnieje też dodatkowa reguła - <ų> w pierwszej sylabie wyjątkowo jest akcentowane, jeżeli powstało ze zderzenia przedrostka ze rdzeniem wyrazowym zaczynającym się na i- (np. w czasowniku ſ'''ų'''grati [s- + igrati] = "wygrać [melodię]).
  
 
Zgodnie z tymi regułami, akcent w języku zimnym nigdy nie pada dalej niż na drugą sylabę wyrazu.
 
Zgodnie z tymi regułami, akcent w języku zimnym nigdy nie pada dalej niż na drugą sylabę wyrazu.
Linia 48: Linia 53:
 
*Połączenia głosek c/ċ/j/ṡ/ż z <o>, <ų> <y> (w zapożyczeniach jo > je).
 
*Połączenia głosek c/ċ/j/ṡ/ż z <o>, <ų> <y> (w zapożyczeniach jo > je).
 
*Połączenia spółgłosek c/ċ/ṡ/ż z półsamogłoską <j>. Ponadto, zbitka <lj> występuje tylko na granicach morfemów.
 
*Połączenia spółgłosek c/ċ/ṡ/ż z półsamogłoską <j>. Ponadto, zbitka <lj> występuje tylko na granicach morfemów.
−
*Jakiekolwiek zbitki spógłoskowe zawierające c/ċ/ṡ/ż (za wyjątkiem -cti spotykanego w bezokolicznikach).
+
*Jakiekolwiek zbitki spógłoskowe zawierające c/ċ/ṡ/ż (za wyjątkiem -cti spotykanego w bezokolicznikach oraz zbitek z <l>, <r>, często występujących w nagłosie).
 
*Jakiekolwiek geminacje.
 
*Jakiekolwiek geminacje.
 
*Dystrybucja <f> jest mocno ograniczona. Często się udźwięcznia (np. między samogłoskami), unika się też zbitek spółgłoskowych z tym dźwiękiem.
 
*Dystrybucja <f> jest mocno ograniczona. Często się udźwięcznia (np. między samogłoskami), unika się też zbitek spółgłoskowych z tym dźwiękiem.
Linia 68: Linia 73:
 
*Palatalizacja I: k > ċ | g > ż | h > ẛ | ſk > ċ | zg > ż
 
*Palatalizacja I: k > ċ | g > ż | h > ẛ | ſk > ċ | zg > ż
 
*Palatalizacja II/III: k > c | g > z | h > ẛ | ſk > ċ | zg > ż
 
*Palatalizacja II/III: k > c | g > z | h > ẛ | ſk > ċ | zg > ż
−
*Palatalizacja IV: k > c | g, h > j | ſk > ſc | zg?
+
*Palatalizacja IV: k > c | g, h > j | ſk > ſc* | zg?
 
*Jotacja: kj > ċ | gj > ż | hj > ẛ | ſkj > ċ | zgj > ż | cj > ċ | tj > c | dj > z | ſtj > ċ | zdj > ż
 
*Jotacja: kj > ċ | gj > ż | hj > ẛ | ſkj > ċ | zgj > ż | cj > ċ | tj > c | dj > z | ſtj > ċ | zdj > ż
  
 
IV palatalizacja jest zmianą typową dla języka zimnego, zaszedłszą już w czasach historycznych. Powodują ją nowo powstałe z kontrakcji samogłoski przednie. Jest to najrzadsza z tych alternacyj - dotyczy kilku końcówek w deklinacji przymiotników i jest też produktywną regułą w zapożyczaniu obcych rdzeni.
 
IV palatalizacja jest zmianą typową dla języka zimnego, zaszedłszą już w czasach historycznych. Powodują ją nowo powstałe z kontrakcji samogłoski przednie. Jest to najrzadsza z tych alternacyj - dotyczy kilku końcówek w deklinacji przymiotników i jest też produktywną regułą w zapożyczaniu obcych rdzeni.
 +
 +
<nowiki>*</nowiki>Czytane [st].
 +
 +
=Morfologia=
 +
Język zimny cechuje duża, w stosunku do innych języków słowiańskich, archaiczność w sferze morfologii. Zimna deklinacja zachowuje 7 przypadków (choć wołacz jest formą mało eksploatowaną, głównie w celach poetyckich, religijnych, a także dodania do rozmowy pewnego elementu intymności) oraz trzy liczby. Największą innowacją, unikalną na skalę słowiańszczyzny, jest przekształcenie użycia liczby podwójnej i mnogiej. Dawna liczba podwójna (w zimnym nazywana "liczbą mnogą określoną") jest używana po liczebnikach porządkowych lub kiedy oznacza określone grupy, policzonych osób/rzeczy. Liczba mnoga (nieokreślona) jest używana przy wszelkich uogólnieniach, po liczebnikach nieokreślonych (np. mało, wiele, kilka) i zwielokrotnionych (np. setki ludzi), a także do podkreślenia wielości. Ten nowy, typowo zimny układ liczb nazywany jest przez zimnistów "bipluralnym". Mimo to, część rzeczowników zachowuje pierwotny układ dualno-pluralny. Są to np. przedmioty występujące w parach (np. większość części ciała), nazwy jednostek miar czy walut czy też przedmioty często liczone (np. dzieci, w żargonie pasterskim też niektóre zwierzęta). W przypadku takich rzeczowników obie liczby używane są zgodnie z ich prasłowiańskim zastosowaniem.
 +
 +
Język zimny zachowuje też prasłowiańską mnogość typów deklinacyjnych. Zachowane są wszystkie deklinacje spółgłoskowe (poza tym, NT-tematowa jest wciąż wielce produktywna, a S-tematowa pochłonęła wiele dawnych O-tematów [tendencja zauważalna już w niektórych dokumentach SCSa]). Jedynie wzór U-tematowy i męski I-temat ograniczyły się do paru rdzeni. Deklinacja w zimnym jest w dużej regularna i możliwa do zamknięcia w pewnym zbiorze zasad, choć przypadki regularności się oczywiście zdarzają.
 +
 +
==Deklinacja rzeczowników==
 +
===A-tematowa===
 +
Przykład: ''rəka'' - rzeka.
 +
 +
{| class=wikitable
 +
!!!sing.!!pl. def.!!pl. indef.
 +
|-
 +
!Nom.
 +
|rəka||rəcə||rəky
 +
|-
 +
!Gen.
 +
|rəky||rəku||rək
 +
|-
 +
!Dat.
 +
|rəcə||rəkama||rəkam
 +
|-
 +
!Acc.
 +
|rəką||rəcə||rəky
 +
|-
 +
!Ins.
 +
|rəkoį||rəkama||rəkami
 +
|-
 +
!Loc.
 +
|rəcə||rəku||rəkah
 +
|-
 +
!Voc.
 +
|rəko||rəcə||rəky
 +
|}
 +
*Wszystkie rzeczowniki odmieniane według tego wzoru są rodzaju żeńskiego, z wyjątkiem kilku (np. vojevoda), będącego rodzaju męskiego. "Męskość" takich rzeczowników objawia się jednak jedynie w liczbie pojedynczej - w obu liczbach mnogich przyjmują modyfikatory rodzaju żeńskiego (np. ''tə blazəj vojevodə'').
 +
*Końcówka -ə w Dat./Loc. sing. i Nom./Acc. pl. def. powoduje II palatalizację (p. morfofonologia).
 +
 +
===JA-tematowa===
 +
Przykłady: ''zemja'' - ziemia, ''duẛa'' - dusza (także "osoba", w tym znaczeniu rzecz. dualny), ''mlnij'' - piorun.
 +
{| class=wikitable
 +
!!!sing.!!pl. def.!!pl. indef.
 +
|-
 +
!Nom.
 +
|zemja, duẛa, mlnij||zemi, duẛi, mlni||zemə, duẛə, mlnjə
 +
|-
 +
!Gen.
 +
|zemə, duẛə, mlnjə||zemju, duẛu, mlnju||zemi, duṡ, mlnij
 +
|-
 +
!Dat.
 +
|zemi, duẛi, mlni||zemjama, duẛama, mlnjama||zemjam, duẛam, mlnjam
 +
|-
 +
!Acc.
 +
|zemį, duẛą, mlnį||zemi, duẛi, mlni||zemə, duẛə, mlnjə
 +
|-
 +
!Ins.
 +
|zemjeį, duẛeį, mlnjeį||zemjama, duẛama, mlnjama||zemjami, duẛami, mlnjami
 +
|-
 +
!Loc.
 +
|zemi, duẛi, mlni||zemju, duẛu, mlnju||zemjah, duẛah, mlnjah
 +
|-
 +
!Voc.
 +
|zemje, duẛe, mlnje||zemi, duẛi, mlni||zemə, duẛə, mlnə
 +
|}
 +
*Podobnie jak w przypadku A-tematu, część rzeczowników tej deklinacji może być rodzaju męskiego (np. ''ſądij'' - sędzia, nazwy zawodów zakończone na ''-ċij'') i podobnie jak one, są morfologicznie żeńskie w liczbach mnogich.
 +
*Istnieje pewna część rzeczowników zakończonych na -za odmieniających się miękkotematowo (np. ''meza'' - miedza, G. ''mezə'', DL. ''mezi'', A. ''mezą'', I. ''mezeį'' itd.). Są one nie do rozróżnienia od zwykłych, twardotematowych rzeczowników na -za (np. ''koza'', G. ''kozy''). Etymologicznie <z> wywodzi się w nich od wcześniejszego <dz>.
 +
*Rzeczowniki zakończone na -yni odmieniają się jak ''zemja'', jedyną różnicą jest Nom. sing.
 +
 +
===I-tematowa===
 +
Przykłady: ''koſti'' - kość (fem.), ''lųż'' - kłamstwo (fem.), ''pąti'' - ścieżka, szlak (masc.).
 +
{| class=wikitable
 +
!!!sing.!!pl. def.!!pl. indef.
 +
|-
 +
!Nom.
 +
|koſti, lųż, pąti||koſtje, lųżi, pątje||koſtje, lųżi, pątje
 +
|-
 +
!Gen.
 +
|koſti, lųżi, pąti||koſtju, lųżu, pątju||koſtij, lųżij, pątij
 +
|-
 +
!Dat.
 +
|koſti, lųżi, pąti||koſtima, lųżima, pątima||koſtim, lųżim, pątim
 +
|-
 +
!Acc.
 +
|koſti, lųż, pąti||koſtje, lųżi, pątje||koſtje, lųżi, pątje
 +
|-
 +
!Ins.
 +
|koſtį, lųżį, pątim||koſtima, lųżima, pątima||koſtimi, lųżimi, pątimi
 +
|-
 +
!Loc.
 +
|koſti, lųżi, pąti||koſtju, lųżu, pątju||koſtih, lųżih, pątih
 +
|-
 +
!Voc.
 +
|koſti, lųżi, pąti||koſtje, lųżi, pątje||koſtje, lųżi, pątje
 +
|}
 +
*Rzeczowniki rodzaju męskiego są w tym typie deklinacyjnym zdecydowaną mniejszością. Wiele pierwotnych męskich i-tematów przeszło do paradygmatu jo-tematowego, zostało tylko parę(naście?) leksemów (np. ''pąti'' - ścieżka, ''ągli'' - węgiel, ''Goſpodi'' - Pan). Są one również morfologicznie żeńskie w liczbach mnogich.
 +
*Rzeczowniki i-tematowe ze rdzeniem zakończonym na -ż, -ċ, -ṡ wyróżniają się końcówką zerową w Nom./Acc. sing. oraz końcówką -i w Nom./Acc. liczb mnogich.
 +
 +
===Ū-tematowa===
 +
Przykład: ''crky'' - kościół, cerkiew.
 +
{| class=wikitable
 +
!!!sing.!!pl. def.!!pl. indef.
 +
|-
 +
!Nom.
 +
|crky||crkųvi||crkųvi
 +
|-
 +
!Gen.
 +
|crkųve||crkųvu||crkųv
 +
|-
 +
!Dat.
 +
|crkųvi||crkųvama||crkųvam
 +
|-
 +
!Acc.
 +
|crky||crkųvi||crkųvi
 +
|-
 +
!Ins.
 +
|crkųvį||crkųvama||crkųvami
 +
|-
 +
!Loc.
 +
|crkųve||crkųvu||crkųvah
 +
|-
 +
!Voc.
 +
|crky||crkųvi||crkųvi
 +
|}
 +
*Wszystkie rzeczowniki tego typu deklinacyjnego są rodzaju żeńskiego.
 +
*Rzeczownik ''lubųvi'' - miłość (pl. tantum, choć syngularne ''luby'' też bywa używane) ma wyjątkowy Gen. pl. (indef.) - ''lub''. Tak samo wyraz pokrewny ''prəlubųvi'' (Gen. ''prəlub'') - cudzołóstwo, zdrada małżeńska.
 +
 +
==Deklinacja przymiotników==
 +
W języku zimnym istnieją jedynie dwie deklinacje przymiotnikowe - twardo- i miękkotematowa. Historycznie przymiotniki miały dwie odmiany - "krótszą" nieokreśloną (rzeczownikową) i "dłuższą" określoną (polegającą na dołożeniu do formy krótkiej zaimka osobowego). W języku zimnym jednak krótka odmiana przymiotników zanikła i jako jedyna ustaliła się odmiana długa (z wtórnie skróconymi przez kontrakcję końcówkami). Pozostałością krótkiej odmiany jest fakt, iż prawie każdy rzeczownik posiada krótką (predykatywną) formę mianownika i narzędnika, używaną w roli orzecznika. Istnieje również wązka, reliktowa grupa przymiotników odmieniających się jak rzeczowniki (również w funkcji atrybutywnej) i nie posiadających form długich (np. ''rad'', ''doſtojin'' - rad, godzien). Rzeczownikowo odmieniają się też wszystkie przymiotniki dzierżawcze zakończone na ''-ov'', ''-in''. Jeden przymiotnik (''cuzi'' - cudzy, obcy) ma deklinację zaimkową miękką.
 +
 +
Przymiotniki odmieniają się przez rodzaj i podobnie jak rzeczowniki mają trzy liczby, z tym że zawsze zgadzają się z liczbą określanego rzeczownika - tak więc forma określana jako "pl. def" może oznaczać liczbę mnogą określoną lub podwójną, w zależności od typu składniowego przymiotnika.
 +
 +
Przymiotniki z zasady nie mają wołacza, używa się form mianownika wraz z rzeczownikami w wołaczu. W potocznej mowie można jednak spotkać przykłady przenoszenia końcówki wołacza rodzaju żeńskiego także do przymiotników (np. ''dobro żeno'').
 +
 +
===Twardotematowa===
 +
Przykład: ''novų'' - nowy, ''dragų'' - drogi.
 +
{| class=wikitable
 +
!!!sing. masc.!!sing. neut.!!sing. fem.!!pl. def. masc.!!pl. def. neut.!!pl. def. fem.!!pl. indef. masc.!!pl. indef. neut.!!pl. indef. fem.
 +
|-
 +
!Nom.
 +
|novų, dragų||nove, draje||nova, draga||nova, draga||novəj, drazəj||novəj, drazəj||novi, drazi||nova, draga||novə, drajə
 +
|-
 +
!Gen.
 +
|novago, dragago||novago, dragago||novyjə, dragyjə||novu, dragu||novu, dragu||novu, dragu||novyh, dragyh||novyh, dragyh||novyh, dragyh
 +
|-
 +
!Dat.
 +
|novumu, dragumu||novumu, dragumu||novəj, drazəj||novyma, dragyma||novyma, dragyma||novama, dragama||novym, dragym||novym, dragym||novam, dragam
 +
|-
 +
!Acc.
 +
|novų, dragų||nove, draje||novį, drajį||nova, draga||novəj, drazəj||novəj, drazəj||novə, drajə||nova, draga||novə, drajə
 +
|-
 +
!Ins.
 +
|novym, dragym||novym, dragym||novoį, dragoį||novyma, dragyma||novyma, dragyma||novama, dragama||novymi, dragymi||novymi, dragymi||novami, dragami
 +
|-
 +
!Loc.
 +
|novəm, drazəm||novəm, drazəm||novəj, drazəj||novu, dragu||novu, dragu||novu, dragu||novyh, dragyh||novyh, dragyh||novah, dragah
 +
|}
 +
*Przymiotniki zakończone na -ſkų mają zawsze Nom/Acc. rodzaju nijakiego zakończony na -ſko (zamiast spodziewanego *-ſce).
 +
 +
===Miękkotematowa===
 +
Przykład: ''velij'' - wielki.
 +
{| class=wikitable
 +
!!!sing. masc.!!sing. neut.!!sing. fem.!!pl. def. masc.!!pl. def. neut.!!pl. def. fem.!!pl. indef. masc.!!pl. indef. neut.!!pl. indef. fem.
 +
|-
 +
!Nom.
 +
|velij||velje||velja||velja||veli||veli||veli||velja||velə
 +
|-
 +
!Gen.
 +
|veljago||veljago||veləjə||velju||velju||velju||velih||velih||velih
 +
|-
 +
!Dat.
 +
|veljumu||veljumu||velij||velima||velima||veljama||velim||velim||veljam
 +
|-
 +
!Acc.
 +
|velij||velje||velį||velja||veli||veli||velə||velja||velə
 +
|-
 +
!Ins.
 +
|velim||velim||veljeį||velima||velima||veljama||velimi||velimi||veljami
 +
|-
 +
!Loc.
 +
||veljem||veljem||velij||velju||velju||velju||velih||velih||veljah
 +
|}
 +
 +
==Formy krótkie==
 +
Istnieją dwie reliktowe formy deklinacji krótkiej dla każdego przymiotnika - mianownika i narzędnika (we wszystkich trzech rodzajach i liczbach). Mają one typowo rzeczownikowe końcówki. Forma mianownika jest używana przy orzeczeniach zwykłych (typu "być"), a narzędnika - przy orzeczeniach tranzytywnych (typu "stać się").
 +
 +
{| class=wikitable
 +
!!!sing. masc.!!sing. neut.!!sing. fem.!!pl. def. masc.!!pl. def. neut.!!pl. def. fem.!!pl. indef. masc.!!pl. indef. neut.!!pl. indef. fem.
 +
|-
 +
!Nom.
 +
|nov, veli||novo, (velje)||(nova, velja)||(nova, velja)||novə, (veli)||novə, (veli)||(novi, veli)||(nova, velja)||novy, (velə)
 +
|-
 +
!Ins.
 +
|novum, (velim)||novum, (velim)||(novoį, veljeį)||[novoma, veljema]||[novoma, veljema]||(novama, veljama)||novy, veli||novy, veli||(novami, veljami)
 +
|}
 +
 +
Formy podane w nawiasach są tożsame z odmianą długą. Podane w nawiasie kwadratowym formy typu ''novoma'', ''veljema'' wychodzą z użycia. Coraz częściej używa się zamiast nich form deklinacji długiej (''novyma'', ''velima'').
 +
 +
==Stopniowanie przymiotników==
 +
W języku zimnym stopień wyższy przysłówków (a także przysłówków) tworzy się na trzy sposoby, każdy zastrzeżony dla pewnej grupy rdzeni.
 +
*Poprzez dodanie do rdzenia końcówki -ij- (powodującej jotację ostatniej spółgłoski rdzenia). Przykłady: ''dragų'' - ''drażij'' (drogi - droższy), ''hudų'' - ''huzij'' (słaby - słabszy), ''vyſokų'' - ''vyẛij'' (wysoki - wyższy).
 +
*Poprzez dodanie do rdzenia końcówki -əj- (powodującej pierwszą palatalizację i zmieniającej się w -aj- po spółgłoskach miękkich). Przykłady: ''novų'' - ''novəj'' (nowy - nowszy), ''ſuhų'' - ''ſuẛaj'' (suchy - suchszy), ''dobij'' - ''dobjaj'' (odważny - odważniejszy).
 +
*Poprzez suplecję rdzenia, sposób zarezerwowany dla następujących rdzeni:
 +
**''blagų'' - ''ſulij'' (dobry - lepszy)
 +
**''lihų'' - ''gorij'' (zły - gorszy)
 +
**''velij'' - ''bolij'' (wielki - większy)
 +
**''malų'' - ''minij'' (mały - mniejszy)
 +
**''mųnogų'' - ''vęcij'' (liczny - liczniejszy - częstsze jako przysłówek [wiele, więcej])
 +
**''dobi'' (przym. krótki) - ''raċij'' (odpowiedni, odpowiedniejszy - częstsze jako przysłówek)
 +
**''zǝlo'' - ''paċe'' (bardzo - bardziej, przysłówek)
 +
 +
Przysłówki zakończone na -kų, -okų stopniują się zawsze pierwszym sposobem (element -ųk-/-ok- jest wtedy pomijany w stopniu wyższym), wyjątkiem są przymiotniki ''żeſtokų'' - ''żeſtoċaj'' (solidny - solidniejszy) i ''gorikų'' - ''goriċaj'' (gorzki - gor...czejszy?). W innych przypadkach, nie ma absolutnie żadnej reguły co do tego, którym sposobem stopniuje się dany przymiotnik. Formę stopnia wyższego każdego przymiotnika trzeba zapamiętać. Sposób drugi uchodzi za bardziej produktywny.
 +
 +
Stopniowanie analityczne jest możliwe dla przymiotników z reguły nie stopniowanych (np. materiałowych), odbywa się ono przez użycie słowa ''paċe'' (bardziej) - ''paċe drəvənų'', ''paċe halyvnų'' (bardziej drewniany, bardziej stalowy).
 +
 +
Stopień najwyższy tworzy się poprzez dodanie do stopnia wyższego przedrostka ''prə-'' - np. ''prəſulij'' (najlepszy). W formie orzecznika może być również użyta forma stopnia wyższego z celownikiem zaimka ''viṡ'' (wszystek) - np. ''ſulij viẛǝm'' (lepszy od wszystkich). Użycie celownika przy porównaniach jest nietypową cechą języka zimnego (inne języki słowiańskie używają w tym celu dopełniacza lub wyrażenia przyimkowego).
 +
 +
Przedrostek ''prə-'' można też dodać do przymiotnika/przysłówka stopnia równego, aby podkreślić daną właściwość, np. ''prəblagų'' (przedobry, bardzo dobry). Częściej jednak używa się w tym celu słowa ''zǝlo''.
 +
 +
===Deklinacja przymiotników stopnia wyższego===
 +
W języku zimnym przymiotniki stopnia wyższego mają swój własny, nietypowy typ odmiany (podobny mają też imiesłowy czynne). Charakteryzuje się on pojawieniem się w odmianie głoski -ẛ-. W przeciwieństwie do stopnia równego, nie ma podziału na formy krótkie i długie (można by rzec, że jedyną odmianą w stopniu wyższym jest odmiana krótka, gdyż większość końcówek w niej jest tożsama z rzeczownikami) i ten sam typ odmiany dotyczy wszystkich przymiotników stopnia wyższego.
 +
 +
Formy mianownika rodzaju nijakiego są używane jako przysłówki.
 +
 +
{| class=wikitable
 +
!!!sing. masc.!!sing. neut.!!sing. fem.!!pl. def. masc.!!pl. def. neut.!!pl. def. fem.!!pl. indef. masc.!!pl. indef. neut.!!pl. indef. fem.
 +
|-
 +
!Nom.
 +
|drażij, novəj||draże, novəje||drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛa, novəjiẛa||drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛe, novəjiẛe||drażiẛa, novəjiẛa||drażiẛə, novəjiẛə
 +
|-
 +
!Gen.
 +
|drażiẛa, novəjiẛa||drażiẛa, novəjiẛa||drażiẛə, novəjiẛə||drażiẛu, novəjiẛu||drażiẛu, novəjiẛu||drażiẛu, novəjiẛu||drażiṡ, novəjiṡ||drażiṡ, novəjiṡ||drażiṡ, novəjiṡ
 +
|-
 +
!Dat.
 +
|drażiẛu, novəjiẛu||drażiẛu, novəjiẛu||drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛema, novəjiẛema||drażiẛema, novəjiẛema||drażiẛama, novəjiẛama||drażiẛema, novəjiẛem||drażiẛema, novəjiẛem||drażiẛam, novəjiẛam
 +
|-
 +
!Acc.
 +
|drażiṡ, novəjiṡ||draże, novəje||drażiẛą, novəjiẛą||drażiẛa, novəjiẛa||drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛə, novəjiẛə||drażiẛa, novəjiẛa||drażiẛə, novəjiẛə
 +
|-
 +
!Ins.
 +
|drażiẛim, novəjiẛim||drażiẛim, novəjiẛim||drażiẛeį, novəjiẛeį||drażiẛema, novəjiẛema||drażiẛema, novəjiẛema||drażiẛama, novəjiẛama||drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛami, novəjiẛami
 +
|-
 +
!Loc.
 +
|drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛi, novəjiẛi||drażiẛu, novəjiẛu||drażiẛu, novəjiẛu||drażiẛu, novəjiẛu||drażiẛih, novəjiẛih||drażiẛih, novəjiẛih||drażiẛah, novəjiẛah
 +
|}
  
 
==Przypisy==
 
==Przypisy==
 
<references />
 
<references />
 
[[Kategoria:Słowiańskie języki Jaruzji|Zimny]]
 
[[Kategoria:Słowiańskie języki Jaruzji|Zimny]]

Aktualna wersja na dzień 09:51, 19 paź 2012

zimny
zimnų įzyk
Utworzenie: Dynozaur, Canis w 2008-2010
Cel utworzenia: na potrzeby conworldu
Używany w (Unia Krajów Słowiańskich): Zimka
Liczba użytkowników (Unia Krajów Słowiańskich) ?
Sposoby zapisu: łaciński, rzadziej cyrylica
Klasyfikacja: języki indoeuropejskie
słowiańskie
zachodniosłowiańskie
zimny
Język urzędowy (Unia Krajów Słowiańskich): Zimka
Kody
Conlanger–2 -
Lista conlangów


        Język zimny, zimka (zimnų įzyk) - język republiki Zimki, najbliższy zachodniej grupie języków słowiańskich (zwłaszcza grupie czechosłowackiej).

W ogólnej charakterystyce posiada dość zachowawczą, w porównaniu do innych języków słowiańskich, morfologię i morfofonologię. Charakteryzuje się małymi wpływami języków sąsiednich i daleko posuniętym puryzmem morfofonologicznym (obce słowa są przerabiane tak, by w pełni odpowiadały zimnemu systemowi morfofonologicznemu - nie posiadały obco brzmiących połączeń głosek oraz mogły odmieniać się wg jednego ze wzorów odmiany. Przez to obce nazwy brzmią w języku zimnym nierzadko zupełnie niepodobnie do oryginału). Język zimny nie jest pozbawiony pożyczek słownikowych z innych języków (przeważnie są to hellenizmy i latynizmy), jednak ostatnimi czasy widoczna jest tendencja do tworzenia słowiańskich neologizmów dla nowych przedmiotów. W rozwoju literackiego języka zimnego także brał udział język cerkiewnosłowiański, już na bardzo wczesnym etapie rozwoju. Zapożyczenia cerkiewnosłowiańskie są często trudne do wykrycia, gdyż zimny i zimicka redakcja CSu są niemal identyczne, różnią się przede wszystkim wymową niektórych głosek i pewnymi konstrukcjami gramatycznymi.

Alfabet i fonologia

a ą b c ċ d e ę ə f g h i į j
[a] [ã] [b] [ʦ] [tʂ] [d] [ɛ] [ə̃] [ə] [f] [ɣ] [x] [i] [ĩ] [j]
k l m n o p r ſ/s ẛ/ṡ t u ų v y z ż
[k] [ɫ] [m] [n] [ɔ] [p] [r] [s] [ʂ] [t] [u] [ɯ̃] [v] [ɨ] [z] [ʐ]
  • Na początku wyrazu samogłoski i oraz į ulegają prejotacji, która nie jest odzwierciedlana na piśmie.
  • Samołoska [i] posiada alofon [ɪ], który pojawia się po [ʂ], [ʐ], [ʦ], [tʂ], [ɫ], [n] (w efekcie unikając palatalizacji dwu ostatnich).
  • Spółgłoska [ɫ] posiada alofon [ʎ], pojawiający się w rzadkim połączeniu <lj> [ʎj].
  • Głoski [ɫ] i [r] posiadają warianty sylabotwórcze - [ɫ̩] i [r̩] (równoprawne samogłoskom pod względem akcentuacyjnym).
  • Formy liter <s> i <ṡ> używane są zawsze jako wielkie litery (S, Ṡ), na końcu wyrazu, oraz w przyimku <s> (kiedy stanowi samodzielny wyraz).
  • Litery u, ų i y przed spółgłoskami nosowymi są wymawiane jednako - [ɯ]. Rozróżnienie pomiędzy nimi jest ortograficzne.
  • Norma języka zimnego nie pozwala na jakiekolwiek dźwięki nie wchodzące w skład zimnego systemu fonologicznego ani na używanie znaków nie wchodzących w skład alfabetu zimnego (ani na czytanie istniejących liter inaczej niż w zimnym). Każdy obcy wyraz czy nazwa podlega surowym zasadom transliteracji oraz przystosowania do zimnego systemu morfofonetycznego (o czym niżej).

Akcent

W języku zimnym akcent pada na pierwszą sylabę niewywodzącą się z jeru (to znaczy, że <ų> w pierwszej jest zawsze nieakcentowane, a czasami także <i>), chyba że w następnej sylabie znajduje się kolejna samogłoska jerowa (wtedy mamy do czynienia z "jerem mocnym", akcentowanym). Nieakcentowane <i> w słownikach zwykle zapisuje się jako <ĭ>, chociaż w nowszych słownikach można też spotkać akuty w miejscach nieregularnego akcentu.

Nie akcentuje się też większości przedrostków przyimkowych (zwłaszcza w czasownikach, rzeczowniki są mniej konsekwentne). Jeżeli jednak w pierwszej sylabie rdzenia znajduje się samogłoska wywodząca się z jeru słabego, wtedy akcent pada na przedrostek.

Istnieje też dodatkowa reguła - <ų> w pierwszej sylabie wyjątkowo jest akcentowane, jeżeli powstało ze zderzenia przedrostka ze rdzeniem wyrazowym zaczynającym się na i- (np. w czasowniku ſųgrati [s- + igrati] = "wygrać [melodię]).

Zgodnie z tymi regułami, akcent w języku zimnym nigdy nie pada dalej niż na drugą sylabę wyrazu.

Morfofonologia

Język zimny rządzi się wieloma prawami i zakazami morfofonologicznymi, decydującymi jakie połączenia głoskowe nie mogą znajdować się w zimnym wyrazie. Zakazy te są ściśle przestrzegane w słowotwórstwie i zapożyczaniu obcych nazw i słów. Do takich "zakazanych" połączeń należą przede wszystkim:

  • Połączenia spółgłosek welarnych z samogłoskami przednimi (także ze scentralizowanymi [ə] i [ə̃]).
  • Połączenia głosek c/ċ/j/ṡ/ż z <o>, <ų> <y> (w zapożyczeniach jo > je).
  • Połączenia spółgłosek c/ċ/ṡ/ż z półsamogłoską <j>. Ponadto, zbitka <lj> występuje tylko na granicach morfemów.
  • Jakiekolwiek zbitki spógłoskowe zawierające c/ċ/ṡ/ż (za wyjątkiem -cti spotykanego w bezokolicznikach oraz zbitek z <l>, <r>, często występujących w nagłosie).
  • Jakiekolwiek geminacje.
  • Dystrybucja <f> jest mocno ograniczona. Często się udźwięcznia (np. między samogłoskami), unika się też zbitek spółgłoskowych z tym dźwiękiem.
  • Połączenia <j> z <ą>, <ę> zamieniają się w <į>. Praktycznie nistnieje też <į> w pozycji po spółgłosce wewnątrz rdzenia.
  • Ze względu na specjalne właściwości morfonologiczne samogłoski <ų> (jest to unosowiony historyczny jer), nie wykorzystuje się jej w zapożyczeniach (połączenia typu [un] oddaje się przez <ą>).
  • Samogłoski <e>, <ę>, <ə> nigdy nie stoją na początku wyrazu. Ulegają prejotacji (a dodatkowo ję > į).
  • Początkowe <ų> także nie istnieje, gdyż jest w ogóle niezgodne z rozwojem języka zimnego.
  • Końcowe <ų> ograniczone jest do końcówki przymiotnika.
  • Dozwolone jest początkowe <y> w zapożyczeniach, jednak w mowie potocznej najczęściej wymawia się jako [vy-].
  • Spółgłoska <c> jako jedyna nie występuje na końcu wyrazu (w zapożyczeniach dodaje się wtedy -i na końcu wyrazu).
  • Niedozwolone są jakiekolwiek zbitki samogłosek (które mogłyby wystąpić na granicach morfemów). W takich przypadkach <ą>, <o>, <u> i <y> są poprzedzone spółgłoską <v> (prelabializacja), a pozostałe samogłoski (za wyjątkiem tych, które nie występują na początku rdzenia) ulegają prejotacji.
  • Większość wyrazów z początkowymi -arT, -alT ulega metatezie po przedrostkach (np. ne + arſti = neraſti [nie rosnąć]).

Istnieją także dodatkowe reguły sandhi związane z poszczególnymi przyimkami. Zostaną omówione w dziale "przyimki".

Mutacje i alternacje

Główne mutacje spółgłoskowe zachodzące przed pewnymi końcówkami (dalej będzie to omówione przy opisach morfologii):

  • Palatalizacja I: k > ċ | g > ż | h > ẛ | ſk > ċ | zg > ż
  • Palatalizacja II/III: k > c | g > z | h > ẛ | ſk > ċ | zg > ż
  • Palatalizacja IV: k > c | g, h > j | ſk > ſc* | zg?
  • Jotacja: kj > ċ | gj > ż | hj > ẛ | ſkj > ċ | zgj > ż | cj > ċ | tj > c | dj > z | ſtj > ċ | zdj > ż

IV palatalizacja jest zmianą typową dla języka zimnego, zaszedłszą już w czasach historycznych. Powodują ją nowo powstałe z kontrakcji samogłoski przednie. Jest to najrzadsza z tych alternacyj - dotyczy kilku końcówek w deklinacji przymiotników i jest też produktywną regułą w zapożyczaniu obcych rdzeni.

*Czytane [st].

Morfologia

Język zimny cechuje duża, w stosunku do innych języków słowiańskich, archaiczność w sferze morfologii. Zimna deklinacja zachowuje 7 przypadków (choć wołacz jest formą mało eksploatowaną, głównie w celach poetyckich, religijnych, a także dodania do rozmowy pewnego elementu intymności) oraz trzy liczby. Największą innowacją, unikalną na skalę słowiańszczyzny, jest przekształcenie użycia liczby podwójnej i mnogiej. Dawna liczba podwójna (w zimnym nazywana "liczbą mnogą określoną") jest używana po liczebnikach porządkowych lub kiedy oznacza określone grupy, policzonych osób/rzeczy. Liczba mnoga (nieokreślona) jest używana przy wszelkich uogólnieniach, po liczebnikach nieokreślonych (np. mało, wiele, kilka) i zwielokrotnionych (np. setki ludzi), a także do podkreślenia wielości. Ten nowy, typowo zimny układ liczb nazywany jest przez zimnistów "bipluralnym". Mimo to, część rzeczowników zachowuje pierwotny układ dualno-pluralny. Są to np. przedmioty występujące w parach (np. większość części ciała), nazwy jednostek miar czy walut czy też przedmioty często liczone (np. dzieci, w żargonie pasterskim też niektóre zwierzęta). W przypadku takich rzeczowników obie liczby używane są zgodnie z ich prasłowiańskim zastosowaniem.

Język zimny zachowuje też prasłowiańską mnogość typów deklinacyjnych. Zachowane są wszystkie deklinacje spółgłoskowe (poza tym, NT-tematowa jest wciąż wielce produktywna, a S-tematowa pochłonęła wiele dawnych O-tematów [tendencja zauważalna już w niektórych dokumentach SCSa]). Jedynie wzór U-tematowy i męski I-temat ograniczyły się do paru rdzeni. Deklinacja w zimnym jest w dużej regularna i możliwa do zamknięcia w pewnym zbiorze zasad, choć przypadki regularności się oczywiście zdarzają.

Deklinacja rzeczowników

A-tematowa

Przykład: rəka - rzeka.

sing. pl. def. pl. indef.
Nom. rəka rəcə rəky
Gen. rəky rəku rək
Dat. rəcə rəkama rəkam
Acc. rəką rəcə rəky
Ins. rəkoį rəkama rəkami
Loc. rəcə rəku rəkah
Voc. rəko rəcə rəky
  • Wszystkie rzeczowniki odmieniane według tego wzoru są rodzaju żeńskiego, z wyjątkiem kilku (np. vojevoda), będącego rodzaju męskiego. "Męskość" takich rzeczowników objawia się jednak jedynie w liczbie pojedynczej - w obu liczbach mnogich przyjmują modyfikatory rodzaju żeńskiego (np. tə blazəj vojevodə).
  • Końcówka -ə w Dat./Loc. sing. i Nom./Acc. pl. def. powoduje II palatalizację (p. morfofonologia).

JA-tematowa

Przykłady: zemja - ziemia, duẛa - dusza (także "osoba", w tym znaczeniu rzecz. dualny), mlnij - piorun.

sing. pl. def. pl. indef.
Nom. zemja, duẛa, mlnij zemi, duẛi, mlni zemə, duẛə, mlnjə
Gen. zemə, duẛə, mlnjə zemju, duẛu, mlnju zemi, duṡ, mlnij
Dat. zemi, duẛi, mlni zemjama, duẛama, mlnjama zemjam, duẛam, mlnjam
Acc. zemį, duẛą, mlnį zemi, duẛi, mlni zemə, duẛə, mlnjə
Ins. zemjeį, duẛeį, mlnjeį zemjama, duẛama, mlnjama zemjami, duẛami, mlnjami
Loc. zemi, duẛi, mlni zemju, duẛu, mlnju zemjah, duẛah, mlnjah
Voc. zemje, duẛe, mlnje zemi, duẛi, mlni zemə, duẛə, mlnə
  • Podobnie jak w przypadku A-tematu, część rzeczowników tej deklinacji może być rodzaju męskiego (np. ſądij - sędzia, nazwy zawodów zakończone na -ċij) i podobnie jak one, są morfologicznie żeńskie w liczbach mnogich.
  • Istnieje pewna część rzeczowników zakończonych na -za odmieniających się miękkotematowo (np. meza - miedza, G. mezə, DL. mezi, A. mezą, I. mezeį itd.). Są one nie do rozróżnienia od zwykłych, twardotematowych rzeczowników na -za (np. koza, G. kozy). Etymologicznie <z> wywodzi się w nich od wcześniejszego <dz>.
  • Rzeczowniki zakończone na -yni odmieniają się jak zemja, jedyną różnicą jest Nom. sing.

I-tematowa

Przykłady: koſti - kość (fem.), lųż - kłamstwo (fem.), pąti - ścieżka, szlak (masc.).

sing. pl. def. pl. indef.
Nom. koſti, lųż, pąti koſtje, lųżi, pątje koſtje, lųżi, pątje
Gen. koſti, lųżi, pąti koſtju, lųżu, pątju koſtij, lųżij, pątij
Dat. koſti, lųżi, pąti koſtima, lųżima, pątima koſtim, lųżim, pątim
Acc. koſti, lųż, pąti koſtje, lųżi, pątje koſtje, lųżi, pątje
Ins. koſtį, lųżį, pątim koſtima, lųżima, pątima koſtimi, lųżimi, pątimi
Loc. koſti, lųżi, pąti koſtju, lųżu, pątju koſtih, lųżih, pątih
Voc. koſti, lųżi, pąti koſtje, lųżi, pątje koſtje, lųżi, pątje
  • Rzeczowniki rodzaju męskiego są w tym typie deklinacyjnym zdecydowaną mniejszością. Wiele pierwotnych męskich i-tematów przeszło do paradygmatu jo-tematowego, zostało tylko parę(naście?) leksemów (np. pąti - ścieżka, ągli - węgiel, Goſpodi - Pan). Są one również morfologicznie żeńskie w liczbach mnogich.
  • Rzeczowniki i-tematowe ze rdzeniem zakończonym na -ż, -ċ, -ṡ wyróżniają się końcówką zerową w Nom./Acc. sing. oraz końcówką -i w Nom./Acc. liczb mnogich.

Ū-tematowa

Przykład: crky - kościół, cerkiew.

sing. pl. def. pl. indef.
Nom. crky crkųvi crkųvi
Gen. crkųve crkųvu crkųv
Dat. crkųvi crkųvama crkųvam
Acc. crky crkųvi crkųvi
Ins. crkųvį crkųvama crkųvami
Loc. crkųve crkųvu crkųvah
Voc. crky crkųvi crkųvi
  • Wszystkie rzeczowniki tego typu deklinacyjnego są rodzaju żeńskiego.
  • Rzeczownik lubųvi - miłość (pl. tantum, choć syngularne luby też bywa używane) ma wyjątkowy Gen. pl. (indef.) - lub. Tak samo wyraz pokrewny prəlubųvi (Gen. prəlub) - cudzołóstwo, zdrada małżeńska.

Deklinacja przymiotników

W języku zimnym istnieją jedynie dwie deklinacje przymiotnikowe - twardo- i miękkotematowa. Historycznie przymiotniki miały dwie odmiany - "krótszą" nieokreśloną (rzeczownikową) i "dłuższą" określoną (polegającą na dołożeniu do formy krótkiej zaimka osobowego). W języku zimnym jednak krótka odmiana przymiotników zanikła i jako jedyna ustaliła się odmiana długa (z wtórnie skróconymi przez kontrakcję końcówkami). Pozostałością krótkiej odmiany jest fakt, iż prawie każdy rzeczownik posiada krótką (predykatywną) formę mianownika i narzędnika, używaną w roli orzecznika. Istnieje również wązka, reliktowa grupa przymiotników odmieniających się jak rzeczowniki (również w funkcji atrybutywnej) i nie posiadających form długich (np. rad, doſtojin - rad, godzien). Rzeczownikowo odmieniają się też wszystkie przymiotniki dzierżawcze zakończone na -ov, -in. Jeden przymiotnik (cuzi - cudzy, obcy) ma deklinację zaimkową miękką.

Przymiotniki odmieniają się przez rodzaj i podobnie jak rzeczowniki mają trzy liczby, z tym że zawsze zgadzają się z liczbą określanego rzeczownika - tak więc forma określana jako "pl. def" może oznaczać liczbę mnogą określoną lub podwójną, w zależności od typu składniowego przymiotnika.

Przymiotniki z zasady nie mają wołacza, używa się form mianownika wraz z rzeczownikami w wołaczu. W potocznej mowie można jednak spotkać przykłady przenoszenia końcówki wołacza rodzaju żeńskiego także do przymiotników (np. dobro żeno).

Twardotematowa

Przykład: novų - nowy, dragų - drogi.

sing. masc. sing. neut. sing. fem. pl. def. masc. pl. def. neut. pl. def. fem. pl. indef. masc. pl. indef. neut. pl. indef. fem.
Nom. novų, dragų nove, draje nova, draga nova, draga novəj, drazəj novəj, drazəj novi, drazi nova, draga novə, drajə
Gen. novago, dragago novago, dragago novyjə, dragyjə novu, dragu novu, dragu novu, dragu novyh, dragyh novyh, dragyh novyh, dragyh
Dat. novumu, dragumu novumu, dragumu novəj, drazəj novyma, dragyma novyma, dragyma novama, dragama novym, dragym novym, dragym novam, dragam
Acc. novų, dragų nove, draje novį, drajį nova, draga novəj, drazəj novəj, drazəj novə, drajə nova, draga novə, drajə
Ins. novym, dragym novym, dragym novoį, dragoį novyma, dragyma novyma, dragyma novama, dragama novymi, dragymi novymi, dragymi novami, dragami
Loc. novəm, drazəm novəm, drazəm novəj, drazəj novu, dragu novu, dragu novu, dragu novyh, dragyh novyh, dragyh novah, dragah
  • Przymiotniki zakończone na -ſkų mają zawsze Nom/Acc. rodzaju nijakiego zakończony na -ſko (zamiast spodziewanego *-ſce).

Miękkotematowa

Przykład: velij - wielki.

sing. masc. sing. neut. sing. fem. pl. def. masc. pl. def. neut. pl. def. fem. pl. indef. masc. pl. indef. neut. pl. indef. fem.
Nom. velij velje velja velja veli veli veli velja velə
Gen. veljago veljago veləjə velju velju velju velih velih velih
Dat. veljumu veljumu velij velima velima veljama velim velim veljam
Acc. velij velje velį velja veli veli velə velja velə
Ins. velim velim veljeį velima velima veljama velimi velimi veljami
Loc. veljem veljem velij velju velju velju velih velih veljah

Formy krótkie

Istnieją dwie reliktowe formy deklinacji krótkiej dla każdego przymiotnika - mianownika i narzędnika (we wszystkich trzech rodzajach i liczbach). Mają one typowo rzeczownikowe końcówki. Forma mianownika jest używana przy orzeczeniach zwykłych (typu "być"), a narzędnika - przy orzeczeniach tranzytywnych (typu "stać się").

sing. masc. sing. neut. sing. fem. pl. def. masc. pl. def. neut. pl. def. fem. pl. indef. masc. pl. indef. neut. pl. indef. fem.
Nom. nov, veli novo, (velje) (nova, velja) (nova, velja) novə, (veli) novə, (veli) (novi, veli) (nova, velja) novy, (velə)
Ins. novum, (velim) novum, (velim) (novoį, veljeį) [novoma, veljema] [novoma, veljema] (novama, veljama) novy, veli novy, veli (novami, veljami)

Formy podane w nawiasach są tożsame z odmianą długą. Podane w nawiasie kwadratowym formy typu novoma, veljema wychodzą z użycia. Coraz częściej używa się zamiast nich form deklinacji długiej (novyma, velima).

Stopniowanie przymiotników

W języku zimnym stopień wyższy przysłówków (a także przysłówków) tworzy się na trzy sposoby, każdy zastrzeżony dla pewnej grupy rdzeni.

  • Poprzez dodanie do rdzenia końcówki -ij- (powodującej jotację ostatniej spółgłoski rdzenia). Przykłady: dragų - drażij (drogi - droższy), hudų - huzij (słaby - słabszy), vyſokų - vyẛij (wysoki - wyższy).
  • Poprzez dodanie do rdzenia końcówki -əj- (powodującej pierwszą palatalizację i zmieniającej się w -aj- po spółgłoskach miękkich). Przykłady: novų - novəj (nowy - nowszy), ſuhų - ſuẛaj (suchy - suchszy), dobij - dobjaj (odważny - odważniejszy).
  • Poprzez suplecję rdzenia, sposób zarezerwowany dla następujących rdzeni:
    • blagų - ſulij (dobry - lepszy)
    • lihų - gorij (zły - gorszy)
    • velij - bolij (wielki - większy)
    • malų - minij (mały - mniejszy)
    • mųnogų - vęcij (liczny - liczniejszy - częstsze jako przysłówek [wiele, więcej])
    • dobi (przym. krótki) - raċij (odpowiedni, odpowiedniejszy - częstsze jako przysłówek)
    • zǝlo - paċe (bardzo - bardziej, przysłówek)

Przysłówki zakończone na -kų, -okų stopniują się zawsze pierwszym sposobem (element -ųk-/-ok- jest wtedy pomijany w stopniu wyższym), wyjątkiem są przymiotniki żeſtokų - żeſtoċaj (solidny - solidniejszy) i gorikų - goriċaj (gorzki - gor...czejszy?). W innych przypadkach, nie ma absolutnie żadnej reguły co do tego, którym sposobem stopniuje się dany przymiotnik. Formę stopnia wyższego każdego przymiotnika trzeba zapamiętać. Sposób drugi uchodzi za bardziej produktywny.

Stopniowanie analityczne jest możliwe dla przymiotników z reguły nie stopniowanych (np. materiałowych), odbywa się ono przez użycie słowa paċe (bardziej) - paċe drəvənų, paċe halyvnų (bardziej drewniany, bardziej stalowy).

Stopień najwyższy tworzy się poprzez dodanie do stopnia wyższego przedrostka prə- - np. prəſulij (najlepszy). W formie orzecznika może być również użyta forma stopnia wyższego z celownikiem zaimka viṡ (wszystek) - np. ſulij viẛǝm (lepszy od wszystkich). Użycie celownika przy porównaniach jest nietypową cechą języka zimnego (inne języki słowiańskie używają w tym celu dopełniacza lub wyrażenia przyimkowego).

Przedrostek prə- można też dodać do przymiotnika/przysłówka stopnia równego, aby podkreślić daną właściwość, np. prəblagų (przedobry, bardzo dobry). Częściej jednak używa się w tym celu słowa zǝlo.

Deklinacja przymiotników stopnia wyższego

W języku zimnym przymiotniki stopnia wyższego mają swój własny, nietypowy typ odmiany (podobny mają też imiesłowy czynne). Charakteryzuje się on pojawieniem się w odmianie głoski -ẛ-. W przeciwieństwie do stopnia równego, nie ma podziału na formy krótkie i długie (można by rzec, że jedyną odmianą w stopniu wyższym jest odmiana krótka, gdyż większość końcówek w niej jest tożsama z rzeczownikami) i ten sam typ odmiany dotyczy wszystkich przymiotników stopnia wyższego.

Formy mianownika rodzaju nijakiego są używane jako przysłówki.

sing. masc. sing. neut. sing. fem. pl. def. masc. pl. def. neut. pl. def. fem. pl. indef. masc. pl. indef. neut. pl. indef. fem.
Nom. drażij, novəj draże, novəje drażiẛi, novəjiẛi drażiẛa, novəjiẛa drażiẛi, novəjiẛi drażiẛi, novəjiẛi drażiẛe, novəjiẛe drażiẛa, novəjiẛa drażiẛə, novəjiẛə
Gen. drażiẛa, novəjiẛa drażiẛa, novəjiẛa drażiẛə, novəjiẛə drażiẛu, novəjiẛu drażiẛu, novəjiẛu drażiẛu, novəjiẛu drażiṡ, novəjiṡ drażiṡ, novəjiṡ drażiṡ, novəjiṡ
Dat. drażiẛu, novəjiẛu drażiẛu, novəjiẛu drażiẛi, novəjiẛi drażiẛema, novəjiẛema drażiẛema, novəjiẛema drażiẛama, novəjiẛama drażiẛema, novəjiẛem drażiẛema, novəjiẛem drażiẛam, novəjiẛam
Acc. drażiṡ, novəjiṡ draże, novəje drażiẛą, novəjiẛą drażiẛa, novəjiẛa drażiẛi, novəjiẛi drażiẛi, novəjiẛi drażiẛə, novəjiẛə drażiẛa, novəjiẛa drażiẛə, novəjiẛə
Ins. drażiẛim, novəjiẛim drażiẛim, novəjiẛim drażiẛeį, novəjiẛeį drażiẛema, novəjiẛema drażiẛema, novəjiẛema drażiẛama, novəjiẛama drażiẛi, novəjiẛi drażiẛi, novəjiẛi drażiẛami, novəjiẛami
Loc. drażiẛi, novəjiẛi drażiẛi, novəjiẛi drażiẛi, novəjiẛi drażiẛu, novəjiẛu drażiẛu, novəjiẛu drażiẛu, novəjiẛu drażiẛih, novəjiẛih drażiẛih, novəjiẛih drażiẛah, novəjiẛah

Przypisy

Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_zimny&oldid=8386”