Język zongepajcki/Pierwsza przesuwka zongepajcka: Różnice pomiędzy wersjami
CivilixXXX (dyskusja | edycje) m (→Przykłady) |
m (→Przykłady) |
||
Linia 73: | Linia 73: | ||
|'''*ħarrtaaq''' | |'''*ħarrtaaq''' | ||
|krew | |krew | ||
− | | pch. ''' | + | | pch. '''āltokk''', ons. '''ğarrtah''' |
|{{IPA|*ħ}} > {{IPA|*x}} > {{IPA|kx}} | |{{IPA|*ħ}} > {{IPA|*x}} > {{IPA|kx}} | ||
|'''*xarsákh''' | |'''*xarsákh''' |
Wersja z 17:46, 8 lip 2020
Pierwsza przesuwka zongepajcka to charakterystyczna zmiana dźwięków w j. zongepajckim, która znacząco zmieniła system spółgłosek i oddaliła język od j. protogamajskiego. Była to zmiana bardzo konsekwentna i objęła całą zongepajszczyznę.
Opis
Przesuwka polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych do afrykat, spirantyzacji bezdźwięcznych zwartych i na samym końcu ubezdźwięcznieniu dźwięcznych zwartych. W sumie na zmianę składały się trzy fazy.
Geneza
Nie wiadomo, co wywołało tą zmianę. Najbardziej prawdopodobną przyczyną jest przesuwka międzyjerowa w późnej fazie istnienia j. pradarkajskiego. Wówczas spółgłoski [f], [s] w położeniu pomiędzy dwiema ultrakrótkimi samogłoskami przesunęły się do [pf], [ts]. W zongepajckim przejścia te doprowadziły do przesunięcia łańcuchowego. To może również tłumaczyć brak przesuwek spółgłosek welarnych w ołłuchu i j. runiejowskim (brak analogji).
Przebieg
Faza 1
Faza pierwsza polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych poprzez zamienienie ich na afrykaty. Nie zmieniło się brzmienie ich dźwięcznych odpowiedników [ð] [z] [ɣ].
- pgm *f → pf (pf)
- pgm *θ → tθ (ƶ) (często ostatecznie [ts] - z)
- pgm *s → ts (z)
- pgm *ħ → *x → kx (x)
Protogamajskie [ħ] wcześniej stało się starozongepajckim [x].
Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa. Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie achwrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną achwrykatą).
Afrykata, która w zongepajckiej transkrypcji jest oznaczona znakiem ƶ ([tθ]), ostatecznie w większości języków przeszła w z ([ts]). Część języków peryferyjnych oparła się tej zmianie i posiada do dziś rozróżnienie ƶ - z.
Ta faza nadała językowi afrykatowy charakter, która w większości potomków przetrwał do dziś.
Faza 2
Faza ta polegała na załataniu luki w spółgłoskach szczelinowych poprzez spirantyzacje spółgłosek zwartych bezdźwięcznych.
- pgm *p → f (f)
- pgm *t → s (s)
- pgm *k → x (ch)
- pgm *q → χ (kh)
W djalekcie zachodnim *t stało się jednak [θ] (þ), co może być oznaką jego oddzielania się od reszty.
Faza 3
Ostatnią zmianą w ramach tej przesuwki było ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych dźwięcznych.
- pgm *b → p (p)
- pgm *d → t (t)
- pgm *g → k (k)
Zmiana ta była przyjmowana nieco wolniej niż dwie poprzednie. Była ona bowiem przeprowadzana stopniowo, jako efekt braku spółgłosek bezdźwięcznych. Ostatecznie udało się ją przeprowadzić konsekwentnie i na terenie całej zongepajszczyzny. Nie została jednak przeprowadzona po [r] – zachowane grupy zapisuje się odpowiednio rb rd rk (brak innych [g]).
Podobną zmianę czasami przechodziła spółgłoska [ð], ponieważ ona także straciła bezdźwięczną odmianę. Działo to się to jednak głównie w wygłosie, a wiele języków "cofnęło" tą zmianę poprzez wpływ zongepajckiego klasycznego, opartym na dialekcie jukch (zon. jux), który tej zmiany nie doświadczył. Natomiast djalekt zachodni przeprowadził ją dla [z], która stała się [s]
Przykłady
(uwaga: w ołłuchu podano formę z djalektu zachodniego)
protogamajski | znaczenie | formy bez przesuwki | zmiana dźwięku | wczesny średniozongepajcki | potomkowie |
---|---|---|---|---|---|
*faatraa | ogień | pch. forro, ons. fahr | *f > pf | *pfásłłá | zon. pfěslě, ołł. pfäsłłä |
*tharu | dwa | pch. łaru, ons. þor | *θ > tθ | *ƶałłu | zon. zaslu, ołł. ƶałłu |
*saman | jarzmo | pch. saman, ons. samą | *s > ts | *zaman | zon. zaman, ołł. zaman |
*ħarrtaaq | krew | pch. āltokk, ons. ğarrtah | *ħ > *x > kx | *xarsákh | zon. xorsěkh ale ołł. chorsäch |
*pahag | siać | pch. pāg, ons. pağangą | *p > f | *fahakáj | zon. fahakěj, ołł. fahakäj |
*taghii | ojciec | pch. taqey, ons. tahei | *t > s (*t > θ w zachodnim) | *sagei, pzz. *þaje | zon. sagai, ołł. sagè |
*kaylaħ | siostra | pch. kela, ons. kailai | *k > x | *chełax | zon. chełax, ołł. chełach |
*qurran | burza | pch. kkūran, ons. ğorrą | *q > χ | *khuran | zon. khuran, ołł. churan |
*buurtiis | pole | zon. bowlteys, ons. bourtei | *b > p | *poułłseiz | zon. pauslosaiz, ołł. pèłłsòz |
*daguum | ucho | pch. dagowm, ons. dağoų | *d > t | *takoum | zon. takaum, ołł. takòm |
*gauda | dzień | pch. goda, ons. gauð | *g > k | *kota | zon. kota, ołł. kota |
*zauna | dom (oryginalnie zachód) | zon. żona, pch. zona, ons. zaun | *z > s (tylko w zachodnim) | pzz. *sonă |
Konsekwencje przesuwki
Pierwsza przesuwka dała kilka ważnych konsekwencji.
1. Osłabienie opozycji spółgłosek dźwięczna-bezdźwięczna – język utracił większość takich opozycji. Zostały tylko opozycje [s]-[z] (nie w djalekcie zachodnim) i [x]-[ɣ]. Później jednak powstały nowe [b] i [d] jako efekt II przesuwki.
2. Zongepajszczyzna ostatecznie stała się niezależnym językiem, który rozwijał się niezależnie od innych potomków protogamajskiego. Wcześniej narzecze było niemalże identyczne z protogammajskim.
3. Powstanie licznych afrykat, które wyróżniają zongepajszczyznę na tle innych języków gammajskich. Wiele z innych nie ma żadnej afrykaty.
Różnice dialektalne w przesuwce
W j. ołłuch i runiejowskim przejście *[x] → [kx] się nie odbyło, przy czym w zachodnim ołłuchu jednocześnie przeprowadzono przejście *[k] → [x], co doprowadziło do zlania protogamajskich *ħ i *k. Natomiast w wschodnich dialektach ołłucha i w runiejowskim cała klasa welarnych ominęła przesuwki, przez co odpowiadają stanowi protogamajskiemu.
W językach zachodniozongepajckich wydaje się, jakby przejście *[f] → [pf] nie miało miejsca. W rzeczywistości się ona jak zwykle odbyła, ale później doszło do jej cofnięcia. Jakby przejście to się nigdy nie odbyło, nie doszłoby do trzeciej przesuwki zachodniozongepajckiej dla spółgłosek wargowych. Innym dowodem jest chwakanie – proces [f] → [xv] (chv)[1]. Bez afrykatyzacji protogammajskiego *f obie głoski – *p i *f – skończyłyby jako chv.
Przypisy
- ↑ Nawiązanie do sporu na PFJ na temat polskiego f