Język zongepajcki
Język zongepajcki (klasyczny) żongěpaizaiz aigoslo | |
---|---|
Typologia: | aglutynacyjno-fleksyjny, z szykiem SOV i śladami SVO oraz VOS |
Utworzenie: | Emil (w 2020) |
Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu/konwerldu |
Sposoby zapisu: | atšzif, także łacińska transkrypcja |
Klasyfikacja: | Gamajskie
|
Kody | |
Conlanger–1 | zon. |
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język zongepajcki, Język zongepajski lub Język zachodni[1] (zon. żongěpaizaiz aigoslo ['zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem wszystkich wschodnich dialektów języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, tzw. slotacyzm, palatalizacja, szyk SOV i przejście [aː] > [ɛ] (ě). Język jest inspirowany językami słowiańskimi, germańskimi, ugrofińskimi oraz w niewielkim stopniu semickimi. W conworldzie był używany przez ród Zongepajczyków.
Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [ɣ] na n tylnojęzykowe [ŋ]. Język klasyczny wywodzi się z średniozongepajckiego, ten zaś z starozongepajckiego. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, chamskimi, co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych języków darkajskich, a nawet języka pradarkajskiego które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej.
Drugim potomkiem starozongepajckiego jest język prazachodniozongepajcki, znany też jako zachodnie dialekty zongepajszczyzny.
Artykuł ten przedstawia główną odmianę języka z I etapu projekta - jest to dialekt jukch z okolic 1200 PG, zawierający już zalążki typowo ludowych zmian.
Nazwa
Nazwa żongěpaizaiz aigoslo wywodzi się od starozongepajckiej nazwy *żongábeiseis eigołł, zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa *zaunghaabii oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo żona (od sz. *żona, pɣ. *zauna) "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś *żongěpai (szo. *żongábei, pɣ. *zaunghaabii) zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin język zongepajcki lub zongepajski, dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia język zachodni.
Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to żongě (powstałe z żongěpai), zaś naród nazywa się żongěsla (zongepajczycy).
Historia
Zongepajczycy wywodzą się od protogammajczyków, analogicznie j. zongepajcki pochodzi od protogammajskiego. Na bazie samej początkowej nazwy języka (sz. żongábeiseis eigołł – język zachodzącego słońca) można wnioskować, że poruszali się na zachód. Nie wiemy jednak, dlaczego zmienili tor drogi na południe, ku Kotlinie Zongepajckiej. Możliwe, że musieli zmienić kierunek z powodu innych ludów.
Zongepajczycy dotarli do centralnej części kotliny, gdzie pozostali na długi czas. Używany przez nich djalekt protogammajski już zaczął się oddalać – w ramach zmiany fonetyki przeprowadzono monoftongizację, dyftongizację wysokich długich samogłosek i powstała samogłoska á pochodząca z protogammajskiego *ā. Co ciekawe, prawie identyczne zmiany fonetyczne odbyły się w języku prachamskim. Niektórzy uważają to za wspólne pochodzenie, ale większość obecnie uważa że to efekt ligi językowej.
Ponieważ świeża zongepajszczyzna była mniej popularna niż ówczesne, już dzielące się j. darkajskie, zaczęła ulegać ich wpływom. Zaczęły się upowszechniać czasowniki posiłkowe, które zastąpiły część afiksów z protogammajskiego, zaczęły upowszechniać się słowa darkajskie (np. ðancho z pdr. *ddənəkaŭ na tysiąc lub ziroz z pdr. *dirъs na bruk), kończąc na wywołaniu I przesuwki jako wpływ pradarkajskiej przesuwki międzyjerowej. Zongepajcki uczynił jednak także sporo swoich innowacji.
Rozwój fonetyki od protogamajskiego
Samogłoski
- *ai > e
- *au > o
- *iː > ai
- *i > i
- *uː_W > ai (gdzie W to dowolna spółgłoska wargowa)
- *uː_!W > au
- *u > u
- *aː > ɛ (zapisane przy pomocy ě)
- *a > ɐ (zapisane przy pomocy a)
Spółgłoski
Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.
Pierwsze zmiany:
- *j- > ø
- *h_E- > ç
- *-h > *-ð (bardzo nieregularnie)
- *l > ɫ (ł)
- *lː > l
- *r > ɮ (łł)
- *rː > r
Zmiana *-h > *-ð (będąca formą fortycji) jest nieregularna i wydaje się być coraz rzadsza, im wschodniejszy djalekt. Djalekt zachodni (który później ewoluował w język prazachodniozongepajcki) przeprowadza tą zmianę dosyć często, natomiast kresowy ołłuch przeprowadził tą zmianę tylko w kilku słowach, omijając tam nawet końcówkę przysłówka.
Pierwsza przesuwka
Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:
- *f > pf (zapisane jako pf)
- *θ > tθ > ts (zapisane jako z, niektóre odmiany ludowe nadal utrzymują [tθ], co się oddaje jako ƶ)
- *s > ts (zapisane jako z)
- *ħ > *x > kx (zapisane jako x, przejście to nie nastąpiło w części dialektów)
Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa (i jest to obecnie jedyne rodzime występowanie [θ]). Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie afrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną afrykatą).
Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:
- *p > f
- *t > s
- *k > x (zapisane jako ch)
- *q > χ (zapisane jako kh, dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób)
Zamiana ta była przeprowadzana niezależnie od środowiska. Jest jednak pojedynczny wyjątek: zaimek pe "on" pochodzi od pragammajskiego *pay (oczekiwane **fe).
Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:
- *b > p
- *d > t
- *g > k
Ta zmiana nie odbyła się po r. Te grupy są obecnie zapisywanie rb, rd, rk (nie ma innych [g]).
Zanik ɮ
- *słł > sl
- *VłłV > VslV
- *#łłV > #ăslV
- *CłłV > CsălV
- *Vłł[C #] > Vslă[C #]
Druga przesuwka
- *rː > r
- *ɫː > l
- *jː > jɛj (jěj)
- *wː > waw (waw/wau)
- *mː, *mp > b
- *nː, *nt > d
Połączenie kilku głosek
- *ă > o
- *ç > j
Palatalizacja
Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i:
- *d > dzʲ > dz (dz)
- *t > tsʲ > ts (z)
- *s > ʃ (š)
- *z (sz) > ʒ (šz)
- *ts (z) > tʃ (ž)
- *θ (þ) > ž (tylko w zapożyczeniach – brak rodzimego þ przed samogłoską)
- *ð > dʒ (dž)
- *ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
- *r > j
- *rj > j
- *hj > ç (ḱ)
- *n > ɲ (ň)
- *k > ḱ
- *χ, x > sʲ > s (s)
- *ɣ > zʲ > z (sz)
- *kx > tɕ (x̌)
Spółgłoska [h] przed samogłoskami przednimi została już zmiękczona w czasach starozongepajckich, także przed dyftongiem ai (który ówczas miał formę ei). Wargowe palatalizacji nie ulegają. Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie została przeprowadzona konsekwentnie przed e.
Tzw. "Naleciałość ludowa"
- nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon)
- nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon)
Końcowe zmiany
- *me > mo
- *Vh > Vː
- nieakcentowane *e > *i (ė)
- *ar > or
- *ěr > er
Refleksy fonemów protogammajskich w zongepajckim
Samogłoski
PG | zon. |
---|---|
a | ɐ̱, o[2] |
ā | ɛ, e[2] |
ai | e, i[3] |
au | o |
i | i |
ī | aɪ |
u | u |
ū | aʊ, aɪ[4] |
Spółgłoski
PG | palatalizowane | przed obstruentem | inne pozycje |
---|---|---|---|
p | f | ||
t | ʃ | s | |
k | s | x | |
q | χ | ||
b | p | ||
d | ts | t | |
g | ç | k | |
f | pf | f | pf |
θ | tʃ | θ | ts |
s | s | ||
ħ | tɕ | x | kx |
h | j/ç[5] | ː/ð [6] | h/ː/ð [7] |
ð | dʒ | ð | |
z | ʒ | z | |
ɣ | z | ɣ | |
m | m | ||
mː, mb | b | ||
n | ɲ | n | |
nː, nd | dz | d | |
r | sʎ | sl[8] | |
rː | j | r | |
l | ʎ | ɫ | |
lː | l | ||
j | nie dotyczy | j | ø[9], j |
jː | jɛj | ||
w | w | ||
wː | waw |
Fonologia
Samogłoski
System samogłosek jest dosyć konserwatywny w skali języków gammajskich.
Przednie | Środkowe | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymknięte | i | u | |
Półprzymknięte | e | o | |
Półotwarte | ɛ | ||
Prawie otwarte | ɐ̱ |
Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [h], które wtedy zanika. Długie i u występują także jako realizacja nagłosowych ji wu. Są więc raczej allofonami.
Samogłoska /e/ nie będąc akcentowana zlewa się z /i/, ale wtedy /ɛ/ przed /r/ podnosi się do nigdy zredukowanego [e]. Mimo to, można uznać że poza akcentem zongepajcki ma prosty system pięciu samogłosek /ɐ/ /ɛ/ /o/ /i/ /u/.
Dźwięk /ɐ̱/ w celu ułatwienia zapisu może być zapisany /ɐ/, /ʌ/, /ä/ a nawet /a/.
Dyftongi
Występują dwa dyftongi: ai oraz au. Pochodzą one przede wszystkim z protogamajskich *ī, *ū. Są one traktowane jako pojedyncza samogłoska. Dyftong ai jest zazwyczaj realizowany jako [aɪ̯], ale przed jotą jako [aɛ̯]. Analogicznie au jest na ogół realizowane jako [aʊ̯], ale przed u niezgłoskotwórczym jako [aɔ̯].
Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [ɛ] oraz [ɔ], wypychając także stare [ɛ] do [æ].
Spółgłoski
System spółgłosek w przeciwieństwie do samogłosek jest bardziej innowacyjny (slotacyzm, dwie przesuwki, palatalizacja), ale nadal wykazuje liczne podobieństwa. Przykładowo zongepajckie z [ts] odpowiada regularnie w wielu językach s lub þ [θ].
Ważny dla rodziny gammajskiej dźwięk [ɣ] został dosyć dobrze zachowany nie zmieniając barwy, ale w pozycji palatalizacji został ostatecznie zamieniony na [z].
Tabela systemu spółgłoskowego:
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Języczkowe | Krtaniowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | ɲ | |||||
Zwarte | bezdźwięczne | p | t | k | ||||
dźwięczne | b | d | ||||||
Afrykaty | bezdźwięczne | pf | ts | tʃ | tɕ | kx | ||
dźwięczne | dz | dʒ | ||||||
Szczelinowe | bezdźwięczne | f | θ, s | ʃ | ç | x | χ | h |
dźwięczne | ð, z | ʒ | ɣ | |||||
Drżące | r | |||||||
Boczne, Półsamogłoski | ɫ̪ | l | ʎ, j | w |
- spółgłoski [n], [d], [dz], [θ], [ð], [ɫ̪] są apikalne, zaś [r], [t], [ts], [s], [z], [l] są laminalne;
- dźwięk [θ] w słowach rodzimych pojawia się tylko przed innym obstruentem. W nagłosie, pozycji interwokalicznej i absolutnym wygłosie występuje tylko w zapożyczeniach;
- dźwięk [ɫ̪] w wygłosie ma tendencje do przechodzenia w u niezgłoskotwórcze [w].
Dźwięk [g]
Oryginalne protogamajskie *g zostało ubezdźwięcznione do k podczas I przesuwki i nie było grupy *ŋk, która mogłaby dać nowe g. Spowodowało to lukę w systemie fonetycznym, jednak w tej pozycji nie jest niczym dziwnym. Samodzielny fonem /g/ nie istnieje, ale samo [g] występuje jako allofon. Grupa /rk/ jest bowiem wymawiana [rg], co było wyjątkem podczas przesuwki. Ponadto jest wiele przesłanek, że powstające czasem w złożeniach /ɣk/ stawało się [g] mimo że tradycyjnie (i być może w niektórych dialektach) uważa się że ta grupa redukowała się do [ɣ] (stąd zegota "tydzień" powstałe z złożenia zog "tydzień i kota "dzień" tradycyjnie miało brzmieć [t͡seɣotʌ], ale obecnie raczej uważa się, że brzmiało to [t͡segotʌ]). Nie pojawia się natomiast [g] w zapożyczeniach, które jest zastępowane /k/ lub /ɣ/, w kilku słowach także przez /ð/, z wyjątkem naturalnej grupy rk. Z drugej strony, pojawiają się nowe zapożyczenia z obcą zbitką [rk], przez co kontekst obecności [g] zaczyna być zatarty.
Akcent
Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę słowa. Nie ma żadnych wyjątków od tej zasady w języku klasycznym, ale występują czasem w ludowych djalektach.
Sposoby zapisu
Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany atšzifem (od starozongepajckiego adszip "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Używany był on od ok. 1300 do 1900 PG. Status tego pisma nie jest ostatecznie potwierdzony w Gammai.
Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim.
Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego
Alfabet łaciński przeznaczony do zapisu zongepajckiego na komputerze został oparty na zmodyfikowanym alfabetem husyckim.
a | b | d | ð | dz | dž | e | ě | ė | f | g | h | ch | kh | i | ai | j | k | ḱ |
[ɐ] | [b] | [d] | [ð] | [d͡z] | [d͡ʒ] | [e] | [ɛ] | [i] | [f] | [ɣ] | [h][ː][10] | [x] | [χ] | [i] | [aɪ̯] | [j] | [k] | [ç] |
l | ľ | ł | m | n | ň | o | p | pf | r | s | š | sz | šz | t | u | au | w | |
[l] | [ʎ] | [ɫ̪] | [m] | [n] | [ɲ] | [o] | [p] | [p͡f] | [r] | [s] | [ʃ] | [z] | [ʒ] | [t] | [u] | [aʊ̯] | [w] | |
x | x̌ | z | ž | ż[11] | þ | |||||||||||||
[k͡x] | [t͡ɕ] | [t͡s] | [t͡ʃ] | [z] | [θ] |
Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðěkė [ðɛki] "ofiara" (dopełniacz: ðěkėwo, teoretyczne **ðěki miałoby chwormę **ðěkiwi)
Jest także możliwość zapisu bez diakrytków. Haczek nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez y, ð jest pisane jako dh, þ jako th, ł jako lh zaś ě jako ae.
Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków. W przypadku dzielenia połączeń /ɐi/ /ɐu/ raczej używa się dierezy: aï aü.
Atšzif
Atšzif jest abugidą, na którą przypada 24 spółgłosek, 8 znaków diakrytycznych na samogłoski i diakrytyk zmiękczenia. Pisze się go od lewej do prawej strony, od dołu do góry. Atšzif w takim zestawie dosyć dobrze oddaje fonetykę języka klasycznego. Samogłoski są zapisywane wokół spółgłoski, zaś w nagłosie wokół h, które wtedy jest nieme. Nie ma odróżnienia pomiędzy niemym h a zwykłym h.
Do atšzifu zalicza się także cyfry darkajskie, zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma.
Atšzif | Łacinka | Znaczenie ideograficzne | Tłumaczenie |
---|---|---|---|
b | budu | rycina, obraz | |
p | pauslosaiz | pole | |
pf | pfěslě | ogień | |
f | fahak | ziarno | |
g | gaba | człowiek | |
ch | chajin | ręka | |
d | dach | zakręt | |
t | takaim | ucho | |
z | zuwaslo | myśliwy | |
þ, z[12] | zoslu | owca | |
s | soko | jabłko | |
sz/ż[13] | szaimach | oko | |
ð | džidu | trzy | |
k | kaľipfa | mózg, wiedza | |
x | xorsěkh | krew | |
kh | khuran | wiatr | |
h | jisłě | szaman, kapłan | |
j | jot | patyk | |
w | wadǩė | urządzenie do mielenia | |
m | mu | gęś | |
n | ňija | woda | |
r | rawa | zwierz | |
l | ľit | zboże | |
ł | łaislo | ładunek | |
Znak diakrytyczny | |||
(ˇ) | zmiękczenie | - | |
Znaki samogłosek | |||
a | samogłoska krótka a | - | |
o | samogłoska krótka o | - | |
i, ė, e | samogłoska krótka i | - | |
u | samogłoska krótka u | - | |
e, ě, ė | samogłoska długa e, ě | - | |
ai | samogłoska długa ai | - | |
au | samogłoska długa au | - | |
o/ă | samogłoska ruchoma | - | |
Cyfry darkajskie | |||
1 | - | - | |
2 | |||
3 | |||
4 | |||
5 | |||
6 | |||
7 | |||
8 | |||
9 | |||
10 | |||
100 | |||
1000 |
Pismo nie jest idealne. W szczególności nie odróżnia się w piśmie samogłosek e oraz ě. Ponadto w pozycji nieakcentowanej ten sam znak może oznaczać dźwięk i. Podobne mylenie tyczy się w mniejszym stopniu spółgłosek. Zwłaszcza dawne ƶ po połączeniu z z stało się wariantem graficznym tego drugiego, a właściwie odwrotnie. Zazwyczaj pisano znak ƶ, zaś z tylko na końcu wyrazu.
Gramatyka
Harmonia samogłoskowa
W języku została dosyć dobrze zachowana protogammajska harmonia samogłosek. Doszło jednak do zmienienia samogłoski, która ją wywołuje, bowiem nie musi to być samogłoska w rdzeniu, a może być to samogłoska poprzedniego przyrostka. Jednak zazwyczaj nie można zobaczyć tej zmiany, gdyż już samogłoska w sufiksie jest wcześniej podległa harmonii (ale nie wszystkie sufiksy jej podlegają, wtedy to można zauważyć).
Ostatnia samogłoska słowa |
Pierwsza samogłoska sufiksu | |
---|---|---|
krótka (_) | długa (_²) | |
i, ai | i | ai |
u, au | u | au |
o, e, ė | o | ė[14], e[15] |
a, ě | a | ě |
Np:
- aigoslo (język) > aigoro (języki)
- fislun (drzewo) > fislunoslu (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ruchome o)
- jisłě (kapłan) > jisłěsla (kapłani)
- zoslu (owca) > zosluslu (owce)
W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e~ė, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.
O ruchome
Rozwój /r/ > /sl/ może naruszyć protogamajską budowę sylaby (C)V(C). Język zongepajski ściśle przestrzega tej budowy i ewentualne oboczności naprawia tzw. o ruchomym. Nie zawsze jest ono regularne, ale są sytuacje w których można to przewidzieć:
- po końcowym sl, np. aigoslo < aigosl
- w grupach CslV > CsolV, VslC > VsloC
- jeżeli sufiks by się zaczął na sl, przed sl dodajemy właśnie ruchome o.
Ruchome o pojawia się też jako spójka w słowach złożonych, zwłaszcza przy dwóch zwartych, np. žijějapobėðėn "chmura (typu cirrus)"
Właściwości ruchomego o:
- nie podlega harmonii
- jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej
Deklinacja
Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.
Przypadki w języku zongepajckim (w okrągłym pytania):
- 1. mianownik (kto, co)
- 2. dopełniacz (kogo, czego)
- 3. biernik (kogo, co)
- 4. miejscownik (o kim, o czym)
- 5. ablatyw (skąd, od kogo, od czego)
- 6. allatyw (dokąd, do kogo, do czego)
- 7. innesyw (w kim, w czym)
- 8. wołacz (zawołaj kogoś, coś)
Ponadto istnieją trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Te dwie ostatnie powodują skrócenie niektórych przyrostków przypadków.
Przypadki które zostały utracone to narzędnik, prolatyw, ekwatyw i celownik. Narzędnik został zastąpiony poprzez formę miejscownika i przyimki, przez co narzędzie wykonania jest określane miejscownikem. Prolatyw został natomiast zastąpiony przez ablatyw, ekwatyw z kolei mianownikem. Celownik wypadł z użycia dużo później, stąd zachowane utarte zwroty, jego obecność w ołłuchu oraz tzw. relikt celownika – dopełniacz w odmianie ruchomej O-tematu ma formę celownika (-oł) aby uniknąć zlania z mianownikem (a więc celownik wypadł już po przejściu ă > o). Współcześnie jest wyrażany poprzez dopełniacz z przyimkem fi (dla).
Odmiana
Odmiana jest odziedziczona z pragammajskiego i jest nieco rozbudowana ze względu na trzy tryby odmiany: samogłoskowy, spółgłoskowy i ruchomy. Ponadto w deklinacji doszło do pewnego przejścia w tryb fleksyjny – mianowicie końcówki liczb i przypadków często łączyły się ze sobą, tworząc końcówki fleksyjne.
Deklinacja | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Przypadek | L. Pojedyncza | L. Podwójna | L. Mnoga | ||||||||
Samogłoskowa | Spółgłoskowa | Ruchoma | Samogłoskowa | Spółgłoskowa | Ruchoma | Samogłoskowa | Spółgłoskowa | Ruchoma | |||
Mianownik | –ø | –o | –ja | –_ja | –sl_ | –osl_ | –r_ | ||||
Dopełniacz | –w_ | –_, –oł[16] | –jau | –_jau | –sl_zau | –osl_zau | –r_zau | ||||
Biernik | –j_z | –_z | –j | –_j | –sl_z | –osl_z | –r_z | ||||
Miejscownik | –hě | –ohě | –jahě | –_jahě | –sl_zhě | –osl_zhě | –r_zhě | ||||
Ablatyw | –chu | –_chu | –jach | –_jach | –sl_ch | –osl_ch | –r_ch | ||||
Allatyw | –kuch | –uch | –jak | –_jak | –sl_k | –osl_k | –r_k | ||||
Innesyw | –z_ | –oz_ | –jaz | –_jaz | –sl_zaz | –osl_zaz | –r_zaz | ||||
Wołacz | –s_² | –os_² | –jakhě | –_jakhě | –sl_khě | –osl_khě | –r_khě |
Odmiana zaimków osobowych
Zaimki osobowe odmienia się nieregularnie, według tego wzoru:
Przypadek | go (ja) | łai (ty) | pe (on) | šzipfajěja (my du.) | ujěja (wy du.) | khado (oni du.) | šzipfa (my) | auslo (wy) | kha (oni) |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Mianownik | go | łai | pe | šzipfajěja | ujěja | khado | šzipfa | auslo | kha |
Dopełniacz | gawawa | łaiwė | pawawa | šzipfajějau | ujějau | khadowo | šzipfau | auslau | khau |
Biernik | goz | łaiz | pajějaz | šzipfajěj | ujěj | khadziz | šzipfiz | zaislo | siz |
Miejscownik | goð | łaih | pehě | šzipfajějahě | ujějahě | khadohě | šzipfað | hauslo | khah |
Ablatyw | gochu | łaichu | pechu | zipfajějach | ujějach | khadochu | šzipfachu | ausluchu | khachu |
Allatyw | gokuch | łaikuch | pekuch | šzipfajějak | ujějak | khadokuch | šzipfakuch | ausluch | khakuch |
Innesyw | goz | łaiz | pez | šzipfajějaz | ujějaz | khadoz | šzipfaz | zauslo | khaz |
Wołacz | gokh | łaikh | pajakh | šzipfajějakh | ujějakh | khadokh | šzipfakh | auslukh | khakh |
Przymiotnik
Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest -z_z lub -z_²z, która może być zmiękczona do -ž_z lub -ž_²z.
Ostatnia samogłoska | Pozycja tej samogłoski i długość | ||
---|---|---|---|
krótka | długa w wygłosie | długa w śródgłosie | |
i, ai | -žiz | -zaiz | |
u, au | -zuz | -zauz | |
a, ě | -zaz | -zěz | |
o, e/ė | -zoz | -žėz |
Przykłady:
- jisłězaz – kapłański
- żongěpaizaiz – zachodni
- aigoslozoz – językowy
- fahakzuz – ziarnowy
- zahmas'zaz – mielony
Przymiotniki długie
Występują też częściowo charakterystyczne przymiotniki długie, powstałe pod wpływem gramatyki darkajskiej (innym gammajskim który je utworzył jest język gowojski). Używa się go do określenia rzeczy wyjątkowych, jedynych w swoim rodzaju (pełni więc częściowo funkcje przedimka określonego) – ale nie do wszystkich, np. języki mają przymiotniki krótkie. Kończy się na -z_zaz, -ž_zaz, -z_²zaz, -ž_²zaz na tych samych zasadach co zwykłe przymiotniki.
Stopniowanie
Przymiotnik w zongepajckim podlegał stopniowaniu przez cztery stopnie - zerowy (brak cechy), zwykły, wyższy i najwyższy.
Morfem | |
---|---|
najwyższy | to-...-fasz |
wyższy | -fasz |
zwykły | Ø |
zerowy | -lu |
Co ważne, morfemy nie ulegają harmonii, zaś to- nie jest redukowane lub rozszerzane przed samogłoską. Wynika to z tego, że wywodzą się one z pragammajskich przysłówków "dużo" i "w całości" i nie zdążyły wykształcić harmonii. W starozongepajckim *-paż (współczesne -fasz, powiązane z faszozoz "duży") funkcjonowało już jako sufiks, zaś *do (współczesne to- powiązane z toslauzuz "cały") nadal było partykułą i prawdopodobnie nadal tak było w prazachodniozongepajckim.
Przysłówek
Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika -z_z/-z_²z na -z_ð/-z_²ð. Ta również może być zmiękczona do -ž_ð/-ž_²ð. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:
Ostatnia samogłoska | Pozycja tej samogłoski i długość | ||
---|---|---|---|
krótka | długa w wygłosie | długa w śródgłosie | |
i, ai | -žið | -zaið | |
u, au | -zuð | -zauð | |
a, ě | -zað | -zěð | |
o, e/ė | -zoð | -žėð |
- jisłězað – kapłańsko
- żongěpaizaið – zachodnio
- aigoslozoð – językowo
- zahmas'zað – mielnie
Stopniowanie
Tak jak przymiotnik, przysłówek stopniuje się:
Morfem | |
---|---|
najwyższy | to-...-þasz |
wyższy | -þasz |
zwykły | Ø |
zerowy | -lu |
Należy zaznaczyć, że w stopniu wyższym i najwyższym -ð jest usuwane. Zatem np. iľižið "ciężko" w stopniu wyższym brzmi iľižiþasz, zaś w stopniu najwyższym toiľižiþasz.
Czasownik
Czasownik wiadomo do czego służy. Jego odmiana od czasu pragammajskich nieco się uprościła – część funkcji przejęły czasowniki posiłkowe. Jednak nadal wykazuje podstawowe cechy – zatarcie różnicy pomiędzy aspektem a trybem, odmiana przez osoby oraz ich bogata ilość.
Bezokolicznik
Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim -ěj (po spółgłoskach i ruchomym o), zapożyczona z j. darkajskiego, lub -ňė (po innych samogłoskach). Ponieważ protogamajskie czasowniki rzadko kończyły się na samogłoskę, -ňė jest dosyć rzadkie. Przykłady:
- zahmasěj – mielić/mleć
- szaiměj – orać
- zuwaslěj – polować
- ḱifěj – biec
- uzupěj – pytanie
- pfěslěňe – palić
- soňe – jeść
Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna).
Odmiana czasowników
Prawie czasowniki odmieniają się według tego schematu:
Osoba | Sufiks |
---|---|
1 os. l. poj | -(f)_²t |
2 os. l. poj | -(f)_²z |
3 os. l. poj | -(f)_²žė |
1 os. l. pd | -(ð~dž)_ |
2 os. l. pd | -(ð~dž)_g |
3 os. l. pd | -(ð~dž)_x |
1 os. l. mn | -(f)_² |
2 os. l. mn | -(f)_²g |
3 os. l. mn | -(f)_²x |
Jedynym wyjątkiem jest czasownik "być":
Osoba | Czasownik |
---|---|
1 os. l. poj | chadě |
2 os. l. poj | chadapf |
3 os. l. poj | chadzė |
1 os. l. pd | chadajěja |
2 os. l. pd | chadazajěja |
3 os. l. pd | chadažėt |
1 os. l. mn | chad(u) [17] |
2 os. l. mn | chadazěg |
3 os. l. mn | chadazět |
Czasownik mieć (xohsazěj), w przeciwieństwie do protogamajskiego, odmienia się regularnie. To samo się tyczy czasownika woleć (oslauna), w nim afiksy po prostu się doklejają na koniec (brak zwykłej końcówki bezokolicznika).
Cząstkę osoby można pominąć, gdy podmiot już jest znany, zaś czas jest inny niż teraźniejszy.
Chcieć
Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik chcieć nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), tak wyrażenie pragnienia czynności można dokonać na dwa sposoby - formą pragnącą lub specjalną konstrukcją z czasownikiem posiłkowym woleć (oslauna):
- 1. podmiot
- 2. czasownik posiłkowy woleć (oslauna) odmieniony normalnie
- 3. dopełnienie
- 4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem woleć orzeczenie modalne)
Przykładowo: Go oslaunafět xahsazaz pausluz szaimait. - Ja chce orać wielkie pole. Ale: Go xahsazaz pausluz oslaunafět szaiměj. - Ja wolę orać wielkie pole.
Trybo-aspekty
Stanu (aspekty):
W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy (Ø).
Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie zaprzeszłym) prefiksu p(_)- np.
- szaimait (oram) > piszaimait (zaoram)
- fahakět (sieję) > pafahakět (zasieję)
Reliktowe czasowniki z formą teliktyczną (tzw. czasowniki skończone)
Mimo że już nie jest regularnie tworzona od czasów pragammajskich, forma teliktyczna przetrwała jako stała część części czasowników. Te czasowniki to tzw. czasowniki skończone. Często mają znaczenia inne od pierwowzorów i zastępują różne dłuższe frazy. Przykłady takich czasowników:
- maszawawěj – skończyć
- mizaikhěj – mieć pomysł
- machawaněj – skończyć rozmowę
- mahałuszěj – mieć zasiane pole[18]
Intencji:
Forma pragnąca
Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności, będąca obok konstrukcji złożonej z czasownikiem posiłkowym. Utworzona dodaniem na początek prefiksu h_(sl)- lub j_(sl)- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:
- szaimait (oram) > jiszaimait (chce orać)
- fahakět (sieję) > hafahakět (chcę siać)
Forma życząca
Forma życząca wyraża życzenie mówiącego, by czynność zakończyła się sukcesem. Bardzo często nosi zabarwienie aspektu dokonanego. Forma "oficjalna" jest budowana przez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie chcieć):
- szaimait (oram) > chadapf szaimaiz (obyś orał);
- fahakět (sieję) > chadapf fahakěz (obyś siał).
Istnieje też forma "potoczna" która używa partykuły "da" zamiast czasownika posiłkowego:
- szaimait (oram) > da szaimaiz (obyś orał);
- fahakět (sieję) > da fahakěz (obyś siał).
Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych oraz w złożonej konstrukcji chcieć.
Forma pytająca
Forma pytająca oczywiście tworzy pytania. Tworzona była przedrostkiem k_²(m)- lub ḱ_²(m)- (jeśli _² to e/ė) np.
- szaimait (oram) > kaiszaimaiz (orasz?)
- fahakět (sieję) > kěfahakěz (siejesz?).
Forma rozkazująca
Język zongepajckim oryginalny tryb rozkazujący został utracony. Powstał jednak nowy sposób wyrażenia rozkazu poprzez zamianę szyku SOV na VOS:
- Łai żongěpaizaiz aigaiz > Aigaiz żongěpaizaiz łai! "Mów po zongepajcku!"
Oczywiście tryboaspekty można łączyć.
Czasy
W języku występują cztery czasy, trzy odziedziczone z protogamajskiego i jeden nowy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły.
Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks "-(t)_²l" np:
- szaimaitail – będę orać
- ḱifaigail – będziecie biec
Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks "-(s)_n" np:
- fahakětan – siałem
- zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście
Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik być w czasie przeszłym np:
- chaděsan fahakětan – siałem był
- chadazajějasan zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście byli
Czasownik posiłkowy jest pomiędzy podmiotem i dopełnieniem. Jest to jedna z pozostałości pragammajskiego szyku SOV.
Gerundium
Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy, tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika -ěj na -oj (ta końcówka również pochodzi z j. darkajskiego), zaś w przypadku końcówki -ňė zamianę na -ňėj. Odmienia się przez przypadki jak każdy rzeczownik, zaś w odmianie ludowej języka zawsze otrzymuje przedimek określony. Przykłady:
- zahmasoj – mielenie
- szaimoj – oranie
- zuwasloj – polowanie
- ḱifoj – bieganie
- uzupoj – pytanie
- pfěslěňėj – palenie
- soňėj – jedzenie
Gerundium czasowników "być" i "woleć"
Nieregularne czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna) otrzymują końcówkę gerundium tak jakby miały końcówki bezokolicznika: gerundium chadaz to chadazoj, a oslauna – oslaunaňej.
Zaimki
Zaimki osobowe
Zaimki osobowe zostały odziedziczone z protogamajskiego. Podczas gdy nieregularna odmiana przetrwała, bardzo się zmieniła – doszło do wielu wyrównań i przyjęcia chworm regularnych (ta odmiana została opisana w deklinacji). Istnieje jednak nieakceptowana tendencja do odmieniania zaimkiw w sposib regularny.
Zaimek | Tłumaczenie |
---|---|
go | ja |
łai | ty |
pe | on/ona/ono |
šzipfajěja/ajěja[19] | my (l. podwójna) |
ujěja [20] | wy (l. podwójna) |
khado [21] | oni/one (l. podwójna) |
šzipfa/žipfa | my |
auslo | wy |
kha | oni/one |
Zaimki dzierżawcze
Odwrotnie, zanikł protogamajski zestaw zaimków dzierżawczych. Obecnie powstają w wyniku dodania na końcu zaimka osobowego końcówki -z_z lub -z_²z – dokładnie tak samo powstają przymiotniki. Można więc uznać, że zaimki dzierżawcze są traktowane jako przymiotniki.
Zaimki zwrotne
Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saim.
- go → gosaim
- łai → łaisaim
- pe → pesaim
- šzipfajěja → šzipfajějasaim/ajěja → ajějasaim
- ujěja → ujějasaim
- khado → khadosaim
- šzipfa → šzipfasaim
- auslo → auslosaim
- kha → khasaim
Liczebniki
Liczebniki dzielą się na główne i porządkowe. Główne są formą traktowaną jak rzeczowniki (odmieniają się przez przypadki), zaś porządkowe jak przymiotniki. Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do l. głównego afiks -(_)n.
liczba | liczebnik główny | liczebnik porządkowy |
---|---|---|
1 | haszsolu | haszsolun |
2 | zaslu | zaslun |
3 | džidu | džidun |
4 | ězo | ězon |
5 | chasloga | chaslogan |
6 | naira | nairan |
7 | zog | zogon |
8 | weslo | weslon |
9 | pěla | pělan |
10 | apěg | apěgan |
20 | zaslowi | zaslowin |
30 | džinowi | džinowin |
40 | wisowi | wisowin |
50 | chaslogawawa | chaslogawawan |
60 | nairawawa | nairawawan |
70 | zosziw | zosziwin |
80 | wesľiw | wesľiwin |
90 | pěľiw | pěľiwin |
100 | zěpfjaslo | zěpfjaslan |
1000 | ðancho | ðanchon |
Określoność
Przedimek
W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w starozongepajckim występował przedimek określony *łłach). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z nieakcentowanego zaimka pe lub zaimków wskazujących.
Przykładowe zdania i teksty
Modlitwa Pańska
Sagai šzipfazaz, iši zadzipfži chadapf;
Chabi łaižiz gažim ěwauzuz chadzė;
Chabi łaižiz khapsolaina sutuslaužė;
Chabi łaižiz oslau chadzė;
Afa zadzipfži ji afa piłaslauzaza.
Łai šzipfazaz gauzasaz fi šzipfau kotasaðěhě ðukhauz;
Ji šzipfazaz winėnoz? hoszoňislěněžė;
Afa ji šzipfa šzipfazaz islěngabasězhě szoňislěnět;
Ji těłchaza šzipfau wěnhasawawěžė;
Měð šzipfau pfijějamza hopfislotozėžė.
Aměn.
Owca i Konie
Zongepajcki klasyczny:
Szuslo zěkhuhě zoslu iši khachšijiz wěn-xohsazžezon, wakhatunoslu pidachzon. Haszsolun iľižiz azaslo sawawszon, zoslun xahsazaz łaisľiz łaislošin ji džidun zajějazað gabajaz agawawaslosan. Zoslu wakhatunsluzak paigžin: „Gozaz siwax abaže, chěslo idachět aži gaba piszeslože szawawěj”. Wakhatunoslu pachawaněxan: „Chadapf tauslauz zoslukhau, šzipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, ě, łaizaz khachšijiz szoslu gapaslo fi pesaim pahafžin. Ji zoslu khachšijiz wěn'xohsazže” . Chěslo zauch patuslužeson, zoslu að nuhěpjaz piszimšin.
Protogamajski:
Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.
Polski:
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
Procesy fonetyczne i prawa językowe
Kursywą oznaczono procesy, które się odbyły tylko w zongepajckim ludowym
- tzw. Slotacyzm
- Pierwsza przesuwka
- Druga przesuwka
- I palatalizacja
- Ludowa przesuwka samogłosek
- Redukcja samogłoski e
- Rozpad wspólnoty zongepajckiej
Przypisy
- ↑ jest to dosłowne tłumaczenie nazwy języka
- ↑ 2,0 2,1 przed *rr
- ↑ po akcencie
- ↑ przed wargowymi
- ↑ [j] przed przednimi, [ç] przy i niezgłoskotwórczym
- ↑ pozycja traktowana jako wygłos, patrz na następny przypis
- ↑ w wygłosie nieregularnie przechodzi w [ð], a jak to się nie dzieje, przechodzi w iloczas. W nagłosie i śródgłosie bez zmian
- ↑ pominięto o ruchome
- ↑ na początku wyrazu
- ↑ Po samogłoskach przed spółgłoską h oznacza iloczas
- ↑ Litera ż jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongě (zongepajczyk) oraz żongěpai (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na sz można skrócić do ż. W zapisie bez djakrytków ż jest zastępowane przy pomocy sz lub, w celu odróżnienia, sz' (z apostrofem)
- ↑ z pochodzące od średniozongepajckiego *ƶ, por. ołł. ƶołłu, przynajmniej teoretycznie
- ↑ Znak ten jest transkrybowany jako ż w kilku rdzeniach, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongě (zongepajczyk) oraz żongěpai (zachód) – czyli te związanie z samym ludem.
- ↑ W przyrostkach
- ↑ W przedrostkach
- ↑ W odmianie ruchomej, gdy efektem harmonji jest samogłoska o
- ↑ chworma z u jest bardziej archaiczna
- ↑ Należy jednak tu zwrócić na pewną wyjątkowość. Mianowicie mahałuszěj to jedyna obecna forma pragammajskiego rzeczownika *haluz w zongepajckim, zaś "ziarno" jest określane przez fahak
- ↑ potoczna skrócona forma
- ↑ pochodzi od skróconego, protogamajskiego uuruyya
- ↑ jest to jedyny zaimek , który jest neologizmem