Języki latyskie

Języki latyskie - podgrupa języków ? używana w conworldzie Hadżalu. W porównaniu z innymi krewnymi charakteryzuje się rozwojem *ė > *jō i palatalizacją oraz utratą trójdzielności prajęzyka. Nazwa pochodzi od słowa latis, które w wielu językach tej grupy oznacza "ludzie".

Cechy charakterystyczne

• rozwój *ė > *jô np. *djôn < *dėnɯ "wy" - porównaj np. hoczebozkie ʒuon z (wkrótce) dîn;
• utrata długości w dyftongach zamykających;
• monoftongizacja dyftongów *æa *æā *eo *eō *iu *iū do *ä *æ *ö *œ *ü *ui oraz tryftongów *æai *æau do dyftongów *äi äu;
• palatalizacja spółgłosek: Cj > Cʲ;
• utrata końcowego -ʀ;
• utrata ɯ [ə], a potem często także ɯ̄ [əː];
• redukcja grupy sh- do s-, co zrywa oryginalny rozkład komplementarny s-z w nagłosie (z przed sonoratami, s gdzie indziej, od tej pory mogło się pojawić s przed sonoratami);
• w wielu językach rozwój b d g gv po sonoratach do v ð ǥ ǥv (zwłaszcza welarne; hoczebozkie lg [ɫɣ], jesiwskie lg [lɣ], gitryjskie лл [lː]);
• degeminacja;
• łączenie wielu głosek "gardłowych", zazwyczaj redukując ich liczbę do dwóch albo nawet jednej. Hoczebozki ma /h/ i /ʕ/, jesiwski tylko /h/, zaś gitryjski połączył z /f/ lub stracił całkowicie;
• utrata trójdzielności - rozwój w język mianownikowo-biernikowy, ewentualnie z śladami dawnego systemu w zaimkach;
• rozwój liczby mnogiej opartej na morfemie -ogɯ
• podwójna negacja za pomocą partykuły *rûm < *rôf + *-ûm, jak np, w jesiwskim ke i cecöt ráum "nie jem". Nie występuje w oficjalnym hoczebozkim;
• redukcja wymian opartych na przegłosie
• obecność wielu wyjątkowych słów, np. latisẹ "człowiek", kluit "drewno", ŋvâs "pole" czy ziŋgjus "lubić"

Drzewo rodziny językowe

• język pralatyski
  • grupa północna
    • język starohoczebozki
      • język hoczebozki (koico) (hotṡbozo koico)
      • język jesiwski (jechoewo koyco)
    • język hedodzki (ha̋ðoǥo kíco)
  • grupa południowa
    • język gitryjski (гітрісо зонӥзъ/gïtrïso zoniëză)
    • język omnijski (omneit zoniz/köuic)
    • (wkrótce)

Podział opiera się głównie o formę liczebnika "jeden" (*ḫæk (północne) lub *ḫäk (południowe)), obecność imiesłowu zaczynającego się na *tj-/*ti- oraz rozwój głosek *pj *bj *fj (na północy t d s/þ, na południu p'j b'j f'j z mocną jotą). Ponadto, w grupie południowej tendencje do opuszczania wygłosowych samogłosek są większe niż w północnej.

Tabela rozwoju głosek pralatyskiego

pralatyski	hoczebozki	jesiwski urzędowy	jesiwski właściwy	gitryski	język 5	język 6
*ɑ <*a>	a <a>	a <a>	a <a>	a <а/я> ɔ <о/ё>
*ɑː <*â>	ɔ <å>	ɔ <å>	oː <oo>	æ <ӓ/я̈>
*æ <*ӓ>	a <a>	a <a>	e <e>	ɛ <е>
*æː <*æ>	ɛ <ę>	ɛ <ӓ>	iː <ie>	e <ѣ>
*ɔ <*ọ>	ɔ <å>	ɔ <å>	o <o>	Ø
*œ <*ọ̈>	ɛ <ę>	ɛ <ä>	ø <ö>	ʲ
*ɛ <*ẹ>	ɛ <ę>	ɛ <ä>	a <a>	ɐ <ъ>
*ə <*ë>	Ø	Ø	Ø, a <a>	ə <и/ӥ>
*o <*o>	o <o>	o <o>	o <o>	ɔ <о/ё>
*oː <*ô>	uo̯ <uo>	uː <uo>	uː <uo>	o <оу/ёу>
*ø <*ö>	e <e>	e <e> ø <ö>	ø <ö>	ɛ <е>
*øː <*œ>	ye̯ <oe>	yː <oe>	yː <oe>	e <ѣ>
*e <*e>	e <e>	e <e>	e <e>	ɛ <е>
*eː <*ê>	ie̯ <ie>	iː <ie>	iː <ie>	e <ѣ>
*u <*u>	u <u>	u <u>	u <u>	ə <и/ӥ>
*uː <*û>	au̯ <au>	ʌu̯ <au>	ʌu̯ <au>	u <у/ю>
*y <*ü>	y <ü>	y <ü>	y <ü>	ə <и/ӥ>
*yː <*ui>	ɔi̯ <oi>	ɔi̯ <oi>	oy̯ <oy>	i <ы/і>
*i <*i>	i <i>	i <i>	i <i>	ə <и/ӥ>
*iː <*î>	ai̯ <ai>	æi̯ <ai>	ɛi̯ <ey>	i <ы/і>
*ai̯ <*ai>	ai̯ <ai>	æi̯ <ai>	aː <aa>	æ <ӓ/я̈>
*æi̯ <*äi>	ɛi̯ <ei>	ɛi̯ <ei>	eː <ee>	ɛ <е> e <ѣ>
*au̯ <*au>	ɔu̯ <ou>	ɔu̯ <ou>	oː <oo>	u <у/ю>
*æu̯ <*äu>	ɛu̯ <eu>	ɛu̯ <eu>	øː <öö>	o <оу/ёу>

pralatyski	hoczebozki	jesiwski urzędowy	jesiwski właściwy	gitryski	język 5	język 6
*p <*p>	p <p>	p~f <p>	f <f> fʲ <fj>	p <п> pʲ <пь>
*pʲ <*pj>	t <t>	t <t>	t <t> c <tj>	pʲ <пь>
*b <*b>	b <b> v <v>	b <b> v <v>	b <b> v <w> bʲ <bj> vʲ<wj>	b <б> bʲ <бь>
*bʲ <*b>	d <d>	d <d>	d <d> l <l> v <w> ɟ <dj> ʎ <lj> vʲ <wj>	bʲ <бь>
*t <*t>	t <t>	t <t>	t <t> c <tj>	t <т> tʲ <ть>
*tʲ <*tj>	t͡s <c>	t͡s <c>	t͡s <c> t͡ʃ <č>	t͡s <ц> t͡sʲ <ць>
*d <*d>	d <d>	d <d>	d <d> l <l> v <w> ɟ <dj> ʎ <lj> vʲ <wj>	d <д> dʲ <дь>
*dʲ <*dj>	d͡z <ʒ>	d͡z <ʒ>	z <z> ʒ <ž>	d͡z <ѕ> d͡zʲ <ѕь>
*k <*k>	k <k>	k <k>	k <k> c <tj> t͡ɕ <kj>	k <к> kʲ <кь>
*kʲ <*kj>	ʃ <š>	ʃ <š>	t͡ʃ <č>	t͡ʃ <ч> t͡ɕ <чь>
*kʷ <*kv>	kʷ <qu>	k <k>	k <k>	k <к> kʲ <кь>
*g <*g>	g <g> ɣ <g>	g <g> ɣ <g>	g <g> ɣ <g> ɟ <dj> d͡ʑ <gj> ʑ <gj>	g <г> gʲ <гь>
*gʲ <*gj>	ʒ <ž>	ʒ <ž>	ʒ <ž>	d͡ʒ <џ> d͡ʑ <џь>
*gʷ <*gv>	gʷ <gu> ɣʷ <gu>	g <g> w <w>	g <g> ɣ <g> v <w>	g <г> gʲ <гь>
*f <*f>	f <f>	f <f>	f <f> fʲ <fj>	f <ф> fʲ <фь>
*fʲ <*fj>	s <s>	s <s>	s <t> ʃ <š>	fʲ <фь>
*s <*s>	s <s>	s <s>	s <s> ʃ <š>	s <с> sʲ <сь> ʃ <ш>
*sʲ <*sj>	s̱ <ṡ>	s̱ <ṡ>	ʃ <š>	ʃ <ш> ɕ <шь>
*s̞ <*ś>	s̱ <ṡ>	s̱ <ṡ>	ʃ <š>	ʃ <ш> ɕ <шь>
*z <*z>	z <z>	z <z>	z <z> ʒ <ž>	z <з> zʲ <зь> ʒ <ж>
*zʲ <*zj>	ẕ <ż>	ẕ <ż>	ʒ <ž>	ʒ <ж> ʑ <жь>
*z̞ <*ź>	ẕ <ż>	ẕ <ż>	ʒ <ž>	ʒ <ж> ʑ <жь>
*x <*ch>	x <ch>	x <ch>	x <ch> ɕ <chj>	x <х> xʲ <хь>
*xʲ <*chj>	ʃ <š>	ʃ <š>	ʃ <š>	ʃ <ш> ɕ <шь>
*xʷ <*chv>	xʷ <chu>	x <ch>	x <ch>	x <х> xʲ <хь>
*ħ <*ħ>	h <h>	h <h>	h <h> ɕ <hj>	f <ѳ> fʲ <ѳь>
*ʕ~ʁ <*ḫ>	ʕ <jh> ɣ <g>	ʕ <jh> ɣ <g>	h <h> ɣ <g> ʑ <gj> j <j> x <ch>	g <г> gʲ <гь> j <ј/й> x <х>
*h <*h>	h <h>	h <h>	h <h> ɕ <hj>	f <ѳ> fʲ <ѳь>

Tabela kognatów najważniejszych języków latyskich

pralatyski	hoczebozki	jesiwski urzędowy	jesiwski właściwy	gitryski	język 5	język 6
kakjênẹ "ojciec"	kašienę	kašienä	kačiena	качѣнъ <kačiénă>
splar "matka"	splar	splar	sflaá	шплор <šplor>
machptir "syn"	machtir	machtir	maftia	моттӥр <mottiër>
efẹ "córka"	efę	efä	efa	ѣфъ <éfă>
pasr "brat"	pasa	pasa	fasa	пасӓр <pasár>
rlalk "siotra"	ralk	ralk	rjalk	rёлк <riolk>
büźel "łóżko"	büżel	büżl	büžel	бӥжел <biëžiel>
jülgôsẹ "słońce"	jülgúosę	jülyuosä	jüljuosa	ӥллоусъ <jëllósă>
gôlp "księżyc"	gúolp	guolp	guolf	гоулп <gólp>
klœt "drewno"	kloet	kloet	kloet	клѣт <kliét>
bombjẹ "woda"	bondę	bondä	bunda	бомбъь <bombiă>
tratẹ "ogień"	tratę	tratä	frata	тратъ <trată>
djoŋgẹ "piasek"	ʒongę	ʒongä	zonga	ѕонгъ <ʒongă>
kśälb "żwir"	kṡalv	kṡalv	kšelw	кшелб <kšielb>
ra, kveb "ja"	queb/que	keb	ra ke	ра <ra> кёв <kiow>
keś, sât "ty"	såt	såt	kješ soot	кеш <kieš> ся̈т <siát>
źœ, hot "my"	hot	hot	žoe hot	жі <žï> ѳот <fot>
jô, djôn "ty"	ʒuon	ʒuon	jau zuon	ю <ju> ѕоун <ʒón>
kvolë "zero, nic"	quol	kol	kol	коли <kolë> кол <kol>
ḫæk, ḫäk "jeden"	jhęk	jhäk	iek	јег <jeg>
bür "dwa"	bür	bür	büa	бӥр <biër>
wij "trzy"	wie	wie	wie	вій <wï>
zohḫ "cztery"	zo	zo	zo	зоѳь <zofj>
päis "pięć"	peis	peis	fees	пес <pies>
chvag "sześć"	chuag	chag	chag	хог <chog>

Przedrostki i przyrostki

pralatyski	hoczebozki	jesiwski urzędowy	jesiwski właściwy	gitryski	język 5	język 6
xülju-	chülyu-	chüj-	chüi-	хе- <chie->
zu-	zu-	zu-	zo-	зо- <zo->
-ûgvẹ	-auguę	-auę	-aua	-увъ <-uwă>