Język protogamajski

Język protogamajski (Raħ ghammasas iighaur ['raħ ɣa'm:asas i:'ɣawr]) to prajęzyk, będący przodkiem wszystkich innych języków gamajskich, rodziny językowej rozwijanej w ramach wspólnego forumowego projektu. Jest to język aglutynacyjny, o szyku SVO, charakteryzujący się sporą liczbą głosek szczelinowych, w tym charakterystycznej dla języka spółgłoski [ɣ].

Fonologia

Samogłoski

	Przednie	Tylne
Przymknięte	i i:	u u:
Otwarte	a a:

Dyftongi

Występują jedynie dwa dyftongi: [aj] oraz [aw].

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowo-dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Gardłowe
Nosowe		m	n
Zwarte	bezdźwięczne	p	t		k	q
	dźwięczne	b	d		g
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	θ s				h ħ
	dźwięczne		ð z		ɣ
Drżące			r
Aproksymanty			l	j	w

Geminaty

W protogamajskim występowała znaczna liczba geminatów: [n:] [m:] [r:] [l:] [j:] oraz [w:].

Akcent

Akcent pada zwykle na pierwszą sylabę, chociaż pojawiają się wyjątki od tej zasady.

Struktura sylaby

Struktura sylaby to (C)V(C), gdzie V może być samogłoską/dyftongiem, a C spółgłoską/geminatą.

Zapis łaciński

Język protogamajski nie posiadał własnego pisma, używany był przez społeczność niepiśmienną. Dla ułatwienia stosuje się jednak zapis łaciński.

i	ii	u	uu	a	aa	au	ay
[i]	[iː]	[u]	[u:]	[a]	[a:]	[aw]	[aj]
m	n	p	t	k	q	b	d
[m]	[n]	[p]	[t]	[k]	[q]	[b]	[d]
g	f	ph	s	h	ħ	dh	z
[g]	[f]	[θ]	[s]	[h]	[ħ]	[ð]	[z]
gh	r	l	y	w
[ɣ]	[r]	[l]	[j]	[w]

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

W protogamajskim występuje harmonia progresywna samogłosek. Samogłoska pierwszej sylaby sufiksów dołączanych do słowa musi zgadzać się z samogłoską ostatniej sylaby podstawowego słowa.

 
 Ostatnia samogłoska słowa <---> Pierwsza samogłoska sufiksu    
                      i ii <---> i ii
                      u uu <---> u uu
                a aa ay au <---> a aa  

Np.

faqiih "sen" -> faqiihrisa "sny"

pirrun "drzewo" -> pirrunrusa "drzewa"

iighaur "język" -> iighaurrasa "języki"

Czasowniki

Osoby i odmiana czasowników przez osoby

osoba	końcówka	aurim - siedzieć	tudur - iść	zaww - robić
ja ghau	-_²d_	aurimiid - siedzę	tuduruud - idę	zawwaad - robię
ty lii	-_ph	aurimiph - siedzisz	tuduruph - idziesz	zawwaph - robisz
ty (grzecznościowe) dhilii	-_²ph	aurimiiph - siedzisz	tuduruuph - idziesz	zawwaaph - robisz
on/ona/ono pay	-_say	aurimisay - siedzi	tudurusay - idzie	zawwasay - robi
on/ona/ono (grzecznościowe) dhipay	-_²say	aurimiisay - siedzi	tuduruusay - idzie	zawwaasay - robi
my / my dwaj zifa / zifayya	-_	aurimi - siedzimy	tuduru - idziemy	zawwa - robimy
wy / wy dwaj uur / uuruyya	-_gh	aurimigh - siedzicie	tudurugh - idziecie	zawwagh - robicie
wy (grzecznościowe) dhinuur	-_²gh	aurimiigh - siedzicie	tuduruugh - idziecie	zawwaagh - robicie
oni qa	-_ħ	aurimiħ - siedzą	tuduruħ - idą	zawwaħ - robią
oni (grzecznościowe) dhiqa	-_ħ	aurimiħ - siedzą	tuduruħ - idą	zawwaħ - robią

• Oznaczenie _ wskazuje na samogłoskę pasującą do systemu harmonii.
• Oznaczenie _² wskazuje na długi wariant harmonizowanej samogłoski.

Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (kandas) oraz mieć (ħauhtas).

osoba	końcówka	kandas - być	ħauhtas - mieć
ghau	̶a̶s̶ + -aa	kandaa - jestem	ħauhtaa - mam
lii/dhilii	a̶s̶ + -af	kandaf - jesteś	ħauhtaf - masz
pay/dhipay	a̶s̶ + -ay	kanday - jest	ħauhtay - ma
zifa	a̶s̶	kand - jesteśmy	ħauht - mamy
zifayya	a̶s̶ + ayya	kandayya - (my dwaj) jesteśmy	ħauhtayya - (my dwaj) mamy
uur/dhinuur	-as	kandasas - jesteście	ħauhtasas - macie
uuruyya	-ayya	kandasayya - (wy dwaj) jesteście	ħauhtasayya - (wy dwaj) macie
qa/dhiqa	-ayt	kandasayt - są	ħauhtasayt - mają

Trybo-aspekty

W protogamajskim różnica między aspektem a trybem zaciera się. Dzieli się je na trybo-aspekty stanu oraz intencji. Do trybo-aspektów stanu należą: dokonany, niedokonany oraz teliktyczny, natomiast do trybo-aspektów intencji pragnący, życzący, oraz pytający. Forma niedokonana jest podstawową formą czasownika.

Stanu

Aby od formy niedokonanej utworzyć formę trybo-aspektu dokonanego należy dodać do czasownika prefiks -b(_). Forma dokonana wskazuje na zakończenie, dokonanie się czynności, nie wskazuje jednak na jej wynik i rezultat.

Np:

aurimi (siadamy) --> baurimi (siedzimy)

tuduru (idziemy) --> butuduru (dochodzimy)

zawwa (robimy) --> bazawwa (zrobimy)

Rozwinięciem formy dokonanej jest forma teliktyczna. Wskazuje na to, że czynność została zakończona, odniosła sukces, domyślny cel został wykonany. Może również oznaczać, że mimo trudności jej wykonanie oraz sukces jest już pewny, mimo że jeszcze do niedawna nie musiał być. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks m(_)-. 

Np:

suwaraad (poluję) --> masuwaraad (upolowałem) - czynność polowania została zakończona sukcesem, ofiara została upolowana i zabita

ghimiid (biegam) --> mighimiid (dobiegam) - czynność polowania zostaje zakończona sukcesem, mimo trudności uda się dobiec do celu

unzuruud (walczę) --> munzuruud (zwalczam) - czynność walki zostaje zakończona sukcesem, udaje się zwyciężyć i pokonać przeciwnika.

Intencji

Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks h_(r)-.

Np:

aurimi (siadamy) --> haraurimi (chcemy usiąść)

tuduru (idziemy) --> hutuduru (chcemy iść)

zawwa (robimy) --> hazawwa (chcemy robić)

Forma życząca wyraża życzenie mówiącego. Można ją oddać za pomocą polskiej partykuły oby. Tworzy się ją poprzez dodanie prefiksu y_²(z)-.

Np:

suwaraph (polujesz) --> yaasuwaraph (obyś polował)

ghimiph (biegasz) --> yiighimiph (obyć biegał)

unzuruph (walczysz) --> yuuzunzuruph (obyć walczył)

Forma pytająca odpowiada za tworzenie pytań. Tworzy się ją dodając prefiks g_²(m)-.

Np:

suwaraph (polujesz) --> gaasuwaraph? (czy polujesz?)

ghimiph (biegasz) --> giighimiph? (czy biegasz?)

unzuruph (walczysz) --> guumunzuruph? (czy walczysz?)

Łączenie trybo-aspektów

Trybo-aspekty stanu oraz intencji można łączyć ze sobą. W takim wypadku na pierwszym miejscu stać będzie prefiks formy intencji, następnie prefiks formy stanu, a na końcu odmieniony czasownik. Formy intencji można łączyć między sobą, formy stanu - nie.

Np:

Forma życząca + forma teliktyczna + czasownik --> yaamasuwaraph (obyś upolował, miał polowanie zakończone sukcesem)

Forma pytająca + forma pragnąca + czasownik --> giihighimi (czy chcecie biegać?)

Forma pragnąca + forma dokonana --> habaurimiid (chcę usiąść)

Etc.

Czasy

Występują 3 czasy: teraźniejszy, przeszły oraz przyszły.
Aby dodatkowo podkreślić, że czynność odbyła się w przeszłości, do odmienionego czasownika dodaje się sufiks -(t)_n.

Np: unzuruph (walczysz) --> unzuruphun (walczyłeś)

Aby utworzyć czas przyszły, od czasownika należy dodać sufiks -(t)_²l.

Np: unzuruph (walczysz) --> unzuruphuul (będziesz walczył)

Łączenie czasów i trypo-aspektów

Czasy oraz trybo-aspekty łączą się ze sobą.

Np:

gaamasuwaraphuul? (czy upolujesz <coś> kiedyś, czy twoje polowanie odniesie kiedyś sukces?)

giihighimitin (czy chcieliście biegać?)

habaurimiidiil (będę chciał usiąść)

Etc

Rzeczowniki

Liczba

Występują 4 liczby: zerowa, pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa jest tworzona poprzez dodanie sufiksu -n_m, liczba pojedyncza posiada końcówkę zerową, liczba podwójna -_yya, natomiast liczba mnoga -r_sa. Liczba podwójna stosowana jest głównie do naturalnych par, np: oczy, ręce, nogi, buty etc.  

Liczba zerowa	Liczba pojedyncza	Liczba podwójna	Liczba mnoga
iighaurnam (żaden język)	iighaur (język)	iighaurayya (dwa języki)	iighaurrasa (języki)
faqiihnim (żaden sen)	faqiih (sen)	faqiihiyya (dwa sny)	faqiihrisa (sny)
pirrunnum (żadne drzewo)	pirrun (drzewo)	pirrunuyya (dwa drzewa)	pirrunrusa (drzewa)

Przypadki

Protogamajski posiadał 12 przypadków.

	Przypadek	Pytanie
I.	Mianownik	kto?, co?
II.	Dopełniacz	kogo?, czego?
III.	Celownik	komu?, czemu?
IV.	Biernik	kogo?, co?
V.	Narzędnik	(z) kim?, (z) czym?
VI.	Miejscownik	o kim?, o czym?
VII.	Ablatyw	skąd?, od kogo?, od czego?
VIII.	Allatyw	dokąd?, do kogo?, do czego?
IX.	Innesyw	w kim?, w czym?
X.	Prolatyw	stosunek względem ruchu, określenie sposobu
XI.	Ekwatyw	taki, jak porównania
XII.	Wołacz	-

Odmiana przez przypadki

Przypadek	Sufiks	ghamma - człowiek	liitauni - drewno	waqadun - koń
I.	-Ø	ghamma	liitauni	waqadun
II.	-(w)_	ghammawa	liitauniwi	waqadunu
III.	-(w)_l	ghammawal	liitauniwil	waqadunul
IV.	-(y)_s	ghammayas	liitauniyis	waqadunus
V.	-(y)_r	ghammayar	liitauniyir	waqadunur
VI.	-h_	ghammaha	liitaunihi	waqadunhu
VII.	-(_)ku	ghammaku	liitauniku	waqadunuku
VIII.	-(_)ksu	ghammaksu	liitauniksu	waqadunuksu
IX.	-s_	ghammasa	liitaunisi	waqadunsu
X.	-(w)_dh	ghammawadh	liitauniwidh	waqadunudh
XI.	-(_)llu	ghammallu	liitaunillu	waqadunullu
XII.	-(_)q_²	ghammaqaa	liitauniqii	waqadunuquu

Końcówki liczb wchodzą przed końcówkami przypadków. Np:

iighaur-ayya-sa - w dwóch językach

faqiih-nim-illu - taki jak żaden sen

waqadun-rusa-wudh - końmi, za pomocą koni

ghamma-rasa-ha - o ludziach

Etc.

Określoność

Określoność wyraża się poprzez poprzedzenie wyrazu partykułą raħ oraz zmianą akcentu określanych wyrazów z pierwszej na drugą.

iighaur ['i:ɣawr] - język --> raħ iighaur ['raħ i:'ɣawr] - język, ten konkretny --> raħ ghammasas iighaur ['raħ ɣa'mma.sas i:'ɣawr] (Język Ludzki).

Przymiotniki

Przymiotniki posiadają końcówkę -s_s. W przeciwieństwie do rzeczowników, nie odmieniają się przez przypadki. Praktycznie zawsze stają przed rzeczownikiem, do którego się odnoszą.
Przysłówki tworzy się zwykle od przymiotników, zamieniając końcówkę -s_s na -s_h. Tak ja przymiotniki, pozostają nieodmienne. Np:

nuhsus (płaski) ---> nuhsuh (płasko)

illisis (ciężki) ---> illisih (ciężko)

sayyasas (szybki) ---> sayyasah (szybko)

Zaimki

Zaimki doklejane są do rzeczowników, w formie prefiksów.

osoba	prefiks	faqiih - sen	unuzar - walka	radhmaa - śmierć
ghau	agh-	aghfaqiih (mój sen)	aghunuzar (moja walka)	aghradhmaa (moja śmierć)
lii	lay-	layfaqiih (twój sen)	layunuzar (twoja walka)	layradhmaa (twoja śmierć)
dhilii	ilaay-	ilaayfaqiih (Twój sen)	ilaayunuzar (Twoja walka)	ilaayradhmaa (Twoja śmierć)
pay	sar-	sarfaqiih (jego/jej sen)	sarunuzar (jego/jej walka)	sarradhmaa (jego/jej śmierć)
dhipay	saar-	saarfaqiih (Jego/Jej sen)	saarunuzar (Jego/Jej walka)	saarradhmaa (Jego/Jej śmierć)
zifa	zi-	zifaqiih (nasz sen)	ziyunuzar (nasza walka)	ziradhmaa (nasza śmierć)
zifayya	yaz-	yazifaqiih (nasz <l.podwójna> sen)	yazunuzar (nasza <l.podwójna> walka)	yazradhmaa (nasza <l.podwójna> śmierć)
uur	hau-	haufaqiih (wasz sen)	haunuzar (wasza walka)	hauradhmaa (wasza śmierć)
dhinuur	dhau-	dhaufaqiih (Wasz sen)	dhaunuzar (Wasza walka)	dhauradhmaa (Wasza śmierć)
uuruyya	hayy-	hayyfaqiih (wasza <l.podwójna> sen)	hayyunuzar (wasza <l.podwójna> walka)	hayyradhmaa (wasza <l.podwójna> śmierć)
qa/dhiqa	qun-	qunfaqiih (ich sen)	qununuzar (ich walka)	qunradhmaa (ich śmierć)

Liczebniki

 
 1 - hazru
 2 - pharu
 3 - dhinnu
 4 - aasau
 5 - kargha
 6 - niirra
 7 - saugh
 8 - wayr
 9 - baalla
 10 - abaagh

Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do liczebnika głównego sufiks -(a)n. Liczebniki porządkowe są nieodmienne.

 
 1 - hazrun
 2 - pharun
 3 - dhinnun
 4 - aasaun
 5 - karghan
 6 - niirran
 7 - saughan
 8 - wayran
 9 - baallan
 10 - abaaghan

Teksty

Owca i konie

Owca i konie

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

---

Raħ Phauru fi raħ Waqadunrusa

Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan iliisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.

Król i bóg

Król i bóg

Był sobie król. Był bezdzietny. Chciał mieć syna. Poprosił kapłana: „spraw, by urodził mi się syn!”. Kapłan powiedział do króla: „módl się do boga Werunosa”. Król podszedł do boga Werunosa, by pomodlić się do niego. „Usłysz mnie, ojcze Werunosie!”. Bóg Werunos zstąpił z nieba. „Czego chcesz ode mnie?”. „Chcę mieć syna”. „Niech więc się stanie”, powiedział promienny bóg Werunos. Żona króla urodziła syna.

---

Ciąg dalszy nastąpi

Słowniczek

• a, i - fi
• biec, biegać - gip
• bieg - gipir
• boleć - amm
• ból - ammar
• brać - haptin
• chcieć - ah (tylko w
• ciągnąć - taww
• ciepły - bausas
• ciężki - illisis
• co - asi
• człowiek - ghamma
• dla - pir
• dusza - tuum
• dźwigać - liir
• gdy - kaar
• jak - apa
• jaki, który - isi
• kazać, nakazywać, rozkazywać - ghayr
• koń - waqadun
• ładunek - dilli
• mieć, posiadać - ħauhtas
• na - zur
• nie - waan
• odpowiadać - kawan
• owca - phauru
• pan - paabun
• płaski - nuhsus
• płaszcz - ghabar
• robić - zaww
• równina - nuhaab
• mówić, rzec - iigh
• serce - qiwaħ
• słuchać - duur
• słyszeć - adur
• szybki - sayyasas
• szybko - sayyasah
• to - sauk
• tamto - asuuk
• wełna - qaħti
• widzieć - innak
• wielki - ħahtasas
• wozić, transportować - yaghawwar
• wóz - awwasar
• wzgórze - saaqu
• ziemia, kraina - aab