Morfologia języka nowantyjskiego

Nowantyjski jest językiem analityczno-fleksyjnym o dość sztywnej składni, w którym większość odmian staje się redundantna. Morfologia nowantyjska cechuje się w obrębie fleksji stosunkowo dużym synkretyzmem form, wywołanym specyficzną ewolucją języka z jednej strony na peryferiach dawnego Cesarstwa Rzymskiego — a więc łacińskiego obszaru językowego, a z drugiej — pod znacznym wpływem zarówno „oddolnym”, sprzed wykształcenia się samego języka (substrat celtycki), jak i późniejszym (superstrat nordycki).

Synchroniczne zmiany fonetyczne w morfologii

Metafonia

Metafonia (trason) jest w języku nowantyjskim zjawiskiem stosunkowo młodym i przypomina do pewnego stopnia germański umlaut. Tematowa samogłoska ulega wymianie pod wpływem występujących (obecnie lub wcześniej) w sufiksie fleksyjnym samogłosek skrajnych /a/, /i/ oraz /u/.

• A-metafonia — pod wpływem /a/: [i] → [ɛ], [u] → [ɔ]
• I-metafonia — pod wpływem /i/: [u] → [ɨ], [ɔ] → [ɛ]
• U-metafonia — pod wpływem /u/: [i] → [ɨ], [ɛ] → [ɔ]

I-metafonia i U-metafonia w wielu dialektach nie powodują zmiany zaokrąglenia samogłoski. W tych dialektach:

• I-metafonia — [u] → [ʉ], [ɔ] → [œ]
• U-metafonia — [i] → [ɨ], [ɛ] → [ʌ]

Zjawisko to jest ekspansywne i dopuszczalne, choć niezalecane, w wymowie standardowej. W zapisie dialektu z tego typu metafonią, jej rezultaty są zapisywane jako odpowiednio <ú>, <ó>, <í>, <é>.

Alternacja samogłoskowa

Alternacja samogłoskowa (camw), w odróżnieniu do metafonii, nie jest zjawiskiem przewidywalnym i wynika z różnego rozwoju samogłosek łacińskich w języku nowantyjskim ze względu na miejsce padania akcentu. Jako że akcent był (i pozostaje) ruchomy wyłącznie w paradygmacie czasownikowym i stopniowaniu przymiotnika, tylko tam mamy do czynienia z alternacją. Wyróżnia się sześć alternujących par:

• łac. Ĭ — [ɨ] : [i]
• łac. Ĕ — [ɨ] : [ɛ]
• łac. Ē — [i] : [ei]
• łac. Ŏ — [u] : [ɔ]
• łac. Ō — [u] : [wi]
• pcelt. *u, *ū → celtonow. *u — [ɨ] : [u]

Fleksja nominalna

Przypadki i ich funkcje

W nowantyjskim zachowana została okrojona w pewnym stopniu deklinacja łacińska. Z systemu sześciu przypadków (synwad) zachowały się cztery — funkcje ablatywu zostały przejęte w dużej mierze przez celownik, a w mniejszym stopniu także biernik, a wołacza — przez mianownik poprzedzony odpowiednią partykułą. Przez przypadki odmieniają się rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy, liczebniki porządkowe, liczebniki główne od 1 do 3, zaimki osobowe, zaimki dzierżawcze, zaimki nieokreślone oraz określniki. Przynależność rzeczowników i przymiotników do klas deklinacyjnych jest uzależniona od etymologii.

mianownik (nomnadyw)

• występuje w roli podmiotu: Im mi-allein ew ti-awddind. - „Uspokajam się, gdy cię słucham.”
• poprzedzony partykułą a, używany jest jako wołacz: A prydwis nawd, sig remas tu? - „O drogi marynarzu, czy wrócisz?”
• dopełnienie po czasowniku yss „być”: Ig y on lan labd cis labd cu molt graws. - „Mleko pełne to to mleko, które ma dużo tłuszczu.”
• orzecznik po czasownikach yss oraz hi (obydwa oznaczają „być”, p. niżej)

dopełniacz (gyndyw)

• wyraża przynależność: reis cad - „wojsko króla”, także metaforycznie: Ig hwî 2009 mi ann. - „2009 to był mój rok.”
• w charakterze dopełniacza podmiotowego: reis gwundad - „wola króla”
• w charakterze dopełniacza dopełnieniowego: reis med - „strach przed królem”
• partytyw: yn llor (wyjątkowe umiejscowienie dopełniacza za określanym substantywem). Nowantyjski używa partytywu także w przypadku fragmentów rzeczy policzalnych: Sig gweis tu sy gwal? - „Chcesz kawałek jabłka?”
• opis, definiowanie: mawras ioras omm - „człowiek wielkiej sławy”
• wiek: triw ann eiridd - „trzyletnie dziecko”
• różnego rodzaju okoliczniki: heiras e nobdys „w dzień i w nocy”. W przypadku okoliczników czasu, dopełniacz określa okres, a nie punkt.
• wymagany jako uzupełnienie przymiotników wyrażających chęć: samwynys awar „żądny krwi”, seis dysposd „chętny na seks”, Ewrobas rilugdand „niechętny Europie”.
• sporadycznie dopełnienie bliższe (związane z użyciem partytywnym)

celownik (dadyw)

• wyraża dopełnienie dalsze: Ig da Carlawn sy abas mab. - „Karolina dała chłopcu wody.”
• dativus posessivus: Im mi brend ew lliwru. - „Zabieram moją książkę.”
• dativus absolutus: Ig yndran twid abyrda porda. - „Wszyscy weszli, gdy drzwi zostały otwarte.”
• wymagany przez różne przyimki. Gdy ten sam przyimek wymaga także biernika, celownik wyraża znaczenie dynamiczne.
• różnego rodzaju okoliczniki, zwykle miejsca, czasu lub sposobu: rabd „w tej chwili”, mawra horda „z wielką siłą”. W przypadku okoliczników czasu, celownik określa punkt.
• wymagany jako uzupełnienie przymiotników wyrażających m.in. podobieństwo, a także przymiotników w stopniu wyższym

biernik (gusadyw)

• wyraża dopełnienie bliższe: Ig camw ew pygonn. - „Wymieniam pieniądze.”
• accusativus cum substantivo deverbali - konstrukcja oparta na łacińskiej składni AcI. Jako że bezokolicznik odpowiada w nowantyjskim rzeczownikowi odczasownikowemu, podlega on standardowej odmianie i również odmienia się w bierniku: Ig gwidd Tômas Ioll raddaw. - „Tomasz widzi, że Julia mówi.”
• różnego rodzaju okoliczniki. Najczęściej oznacza czas trwania (twid heir „cały dzień”) i zakres w przestrzeni (twidus logus „wdzędzie”)
• wymagany przez różne przyimki. Gdy ten sam przyimek wymaga także celownika, biernik wyraża znaczenie statyczne.

Odmiana rzeczownika

Deklinacja słaba

Deklinacja słaba (llewl dechinad) kontynuuje łacińskie deklinacje III i V, oraz oparty na nich wzór deklinacji samogłoskowej. Jej „słabość” oznacza w praktyce to, że oryginalne sufiksy fleksyjne zostały zredukowane w zasadzie do spójek, co powoduje znaczny synkretyzm form. Wyróżnia się dziewięć wzorów deklinacji słabej.

Przypadek	Nosowa, typ -ōnis	Nosowa, typ -inis	Welarna, typ -gis	Welarna, typ -cis	Dentalna, typ -dis	Dentalna, typ -tis	i-tematowa	s-tematowa	samogłoskowa
Liczba pojedyncza
Mianownik	galwad-Ø „nazwa”	omm-Ø „człowiek”	reif-Ø „król”	pag-Ø „pokój”	eiridd-Ø „dziecko”	cidad-Ø „społeczeństwo”	swil-Ø „słońce”	ie-s „świt”	îi-Ø „strzała”
Dopełniacz	galwad-u	omm-ys	re-is	pa-is	eiridd-ys	cidad-ys	swil-ys	ie-Ø	îi-s
Celownik	galwad-u	omm-Ø	re-i	pa-i	eiridd-Ø	cidad-Ø	swil-ØI-met.	ie-Ø	îi-Ø
Biernik	galwad-Ø	omm-Ø	re-i	pag-Ø	eiridd-Ø	cidad-Ø	swil-Ø	ie-Ø	îi-w
Liczba mnoga
Mianownik	galwad-unis	omm-is	re-is	pa-is	eiridd-is	cidad-is	swil-is	ie-s	îi-s
Dopełniacz	galwad-unu	omm-u	re-iw	pag-u	eiridd-u	cidad-iw	swil-u	ie-w	îi-w
Celownik	galwad-uniw	omm-iw	re-iw	pa-iw	eiridd-iw	cidad-iw	swil-iwI-met.	ie-w	îi-w
Biernik	galwad-unis	omm-is	re-is	pa-is	eiridd-is	cidad-is	swil-is	ie-s	îi-s

Charakterystyczną cechą odmiany słabej jest wyraźne rozróżnienie, poza wariantem s-tematowym, między mianownikiem w liczbie pojedynczej i mnogiej, w zasadzie nieobecne w większości wzorów mocnych.

Deklinacja mocna

W deklinacji mocnej (hord ddechinad) wyróżnia się pięć wzorów odmiany, wywodzących się z łacińskich deklinacji I, II, IV oraz odmian „rodzinnych”.

Przypadek	a-tematowa	o-tematowa	u-tematowa łacińska	u-tematowa celtycka	r-tematowa
Liczba pojedyncza
Mianownik	hill-Ø „córka”	mwis-Ø „mech”	pord-Ø „fiord”	ridd-us „chłód”	maddr-Ø „matka”
Dopełniacz	hell-asA-met.	mwis-ØI-met.	pord-usU-met.	rydd-usU-met.	maddr-ys
Celownik	hill-a	mwis-Ø	pord-uU-met.	rydd-uU-met.	maddr-Ø
Biernik	hell-ØA-met.	mwis-uU-met.	pord-ØU-met.	rydd-ØU-met.	maddr-Ø
Liczba mnoga
Mianownik	hill-a	mwis-ØI-met.	pord-usU-met.	rydd-usU-met.	maddr-is
Dopełniacz	hill-u	mwis-uU-met.	pord-uU-met.	rydd-uU-met.	maddr-u
Celownik	hill-isI-met.	mwis-isI-met.	pe'rd-iwI-met.	ridd-iwI-met.	maddr-iw
Biernik	hell-asA-met.	mwis-us	pord-usU-met.	rydd-usU-met.	maddr-is

Odmiana przymiotnika, liczebnika porządkowego i imiesłowu

Deklinacja

Przymiotniki i liczebniki porządkowe w języku nowantyjskim odmieniają się przez przypadki, rodzaje i liczby zarówno kiedy funkcjonują jako przydawka, jak i w roli orzecznika. Imiesłowy natomiast ulegają takiej odmianie tylko w funkcji przydawkowej. Wyróżnia się dwie klasy odmiany przymiotnika, do których przynależność determinowana jest etymologią (klasa I: rzeczowniki typu -US z odmianą przez rodzaj, klasa II: rzeczowniki typu -IS bez odmiany przez rodzaj). Liczebniki porządkowe oraz imiesłowy uprzednie odmieniają się wg wzoru klasy I, natomiast imiesłowy współczesne - wg wzoru klasy II.

Warto zwrócić uwagę, że jako że podobnie jak w przypadku rzeczownika, niemożliwe jest stwierdzenie, do której klasy należy przymiotnik, istnieje tendencja do generalizacji odmiany wg wzoru klasy I.

Przypadek	Klasa I				Klasa II
	Liczba pojedyncza		Liczba mnoga		Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj męski	Rodzaj żeński
Mianownik	gwelt-Ø „stary” andan-Ø „pierwszy” munad-Ø„pamiętany”	gwelt-ØL andan-ØL munad-ØL	gwelt-ØI-met. andan-ØI-met. munad-ØI-met.	gwelt-a andan-a munad-a	mirawl-Ø „cudowny” lubrand-Ø „osiągający”	mirawl-is lubrand-is
Dopełniacz	gwelt-ØL andan-ØL munad-ØL	gwelt-asA-met. andan-asA-met. munad-asA-met.	gwolt-uU-met. andan-uU-met. munad-uU-met.	gwelt-u andan-u munad-u	mirawl-Ø lubrand-Ø	mirawl-u lubrand-u
Celownik	gwelt-Ø andan-Ø munad-Ø	gwelt-a andan-a munad-a	gwelt-isI-met. andan-isI-met. munad-isI-met.	gwelt-isI-met. andan-isI-met. munad-isI-met.	mirawl-i lubrand-i	mirawl-iw lubrand-iw
Biernik	gwolt-uU-met. andan-uU-met. munad-uU-met.	gwelt-ØA-met. andan-ØA-met. munad-ØA-met.	gwelt-us andan-us munad-us	gwelt-asA-met. andan-asA-met. munad-asA-met.	mirawl-Ø lubrand-Ø	mirawl-is lubrand-is

Stopniowanie

Nowantyjskie stopniowanie jest w dużej mierze oparte na końcówkach zapożyczonych z języka substratowego, chociaż niektóre powszechniejsze przymiotniki zachowały łacińskie formy. Końcówki dla stopnia wyższego i najwyższego są takie same, niezależnie od klasy rzeczownika. Przymiotnik w stopniu wyższym odmienia się wg wzoru klasy II, bez rozróżnienia rodzaju, a w stopniu najwyższym — wg wzoru klasy I. Końcówki pochodzenia celtyckiego są akcentowane.

Stopień równy	Stopień wyższy	Stopień najwyższy
Stopniowanie regularne
alt-Ø „wysoki”	alt-ach	alt-am
brud-Ø „brudny”	brud-ach	brud-am
dyw-Ø „ciemny”	dyw-ach	dyw-am
prydwis-Ø „drogi”	prydus-ach	prydus-am
Stopniowanie łacińskie
bon „dobry”	mellr	ôbdym
gwelt „stary”	sen	senîssym
iûwyn (iun) „młody”	gwinwir	iunîssym
mal „zły”	peir	pêssym
mawr „duży”	mair	mâssym
pawl „mały”	minir	mînym

Formy stopnia najwyższego zwykle poprzedzone są rodzajnikiem określonym, chyba że używane są do określenia różnicy między dwoma osobami, rzeczami itd.:

• Ig isd miw radr norr maltam. — „Mój brat jest wyższy ode mnie.” (dosł. „Mój brat jest z nas najwyższy.”)
• Ig isd miw radr twidu gyrmawnu is altam. — „Mój brat jest najwyższy z całego rodzeństwa.”

Stopniowanie przysłówków wygląda w ten sam sposób, jako że większość przysłówków jest tożsama z przymiotnikami, od których się wywodzi. Wyjątek stanowią dwa przysłówki:

Stopień równy	Stopień wyższy	Stopień najwyższy
ben „dobrze”	mell	ôbdym
drug „źle”	peis	pêssym

Odmiana określników

Rodzajniki

Chociaż użycie rodzajnika w języku nowantyjskim jest stosunkowo ograniczone w porównaniu do innych języków z odmianą przez przypadki, w których występuje ta część mowy, i – w formach innych niż mianownik – charakteryzuje raczej wymagający precyzji język naukowy i styl bardzo wysoki, pełne paradygmaty oczywiście istnieją. W odróżnieniu do innych języków romańskich, nowantyjski wytworzył rodzajnik określony z zaimka wskazującego ISTE, a nie ILLE. Rodzajnik nieokreślony kontynuuje łacińskie ŪNUS, po części skrzyżowane z substratowym *inos.

Przypadek	Liczba pojedyncza		Liczba mnoga
	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj męski	Rodzaj żeński
Rodzajnik nieokreślony
Mianownik	yn	on	ynL	na
Dopełniacz	ny		norN	narN
Celownik	niL		nis
Biernik	ynN	naN	nos
Rodzajnik określony
Mianownik	is	es	isL	sa
Dopełniacz	sy		sorN	sarN
Celownik	siL	iss	sis
Biernik	ysN	esN	sos

Zastosowanie

rodzajnik nieokreślony

• przed rzeczownikiem policzalnym pojawiającym się pierwszy raz, o ile nie jest znany rozmówcom,
• przed rzeczownikiem, który reprezentuje klasę obiektów, a nie jej reprezentanta,
• przed podmiotem w zdaniach o charakterze prawdy ogólnej,
• w celach emfatycznych,
• w niektórych ustalonych zwrotach.

rodzajnik określony

• gdy rzeczownik określa osobę, rzecz, itd. znaną rozmówcom,
• gdy rzeczownik służy nazwaniu pojedynczego reprezentanta danej klasy,
• zawsze przed dopełniaczem w funkcji partytywu,
• przed tytułem, przydomkiem,
• przed nazwami cieków wodnych, wód stojących, cech ukształtowania terenu, gdy pominięty jest ich klasyfikator (es Sawryn : llumm Sawryn)
• przed nazwami państw i większych regionów historycznych.

brak rodzajnika

• zazwyczaj przed dopełnieniem dalszym jeśli w zdaniu występuje też dopełnienie bliższe,
• przed imionami, nazwiskami, nazwami skupisk ludzkich,
• przed nazwami zawodów i funkcji,
• w przypadku użycia innej części mowy niosącej określoność,
• w celach metrycznych w poezji w każdej sytuacji, chyba że rodzajnik jest częścią nazwy własnej.

Zaimki wskazujące

Nowantyjski rozróżnia dwa stopnie odległości: tutaj i tam, dlatego, inaczej niż pozostałe peryferyjne języki romańskie, posiada tylko dwa zestawy zaimków wskazujących, odpowiadające polskim „ten” i „tamten”. Ich odmiana jest w dużej mierze analogiczna do odmiany rodzajników.

Przypadek	Liczba pojedyncza		Liczba mnoga
	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj męski	Rodzaj żeński
„ten, ta, ci, te”
Mianownik	cis		cisL	cisa
Dopełniacz			cirN	ciarN
Celownik	cisL		cis
Biernik	cisN
„tamten, tamta, tamci, tamte”
Mianownik	cill		cillL	cilla
Dopełniacz			cillorN	cillarN
Celownik	cillL		cillis
Biernik	cillN		cill

Zaimki osobowe, zwrotne i dzierżawcze

Odmiana w zaimkach osobowych również kontynuuje odmianę łacińską, chociaż zaszły w niej pewne uproszczenia na gruncie analogii między pierwszą i drugą osobą zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. Niewielkie różnice między poszczególnymi formami przypadków prowadzą do częstych błędów, na które odpowiedzią jest w dużej mierze usztywniony szyk zdania oraz – mimo teoretycznego na to przyzwolenia – rzadkie pomijanie zaimków podmiotu.

Deklinacja zaimków osobowych

Liczba	Osoba	Mianownik	Dopełniacz	Celownik	Biernik	Zaim. zwrotny
Pojedyncza	1.	ew	mi	miL	me	miL
	2.	tu, dial. ty	ti	tiL	te	tiL
	3. r.m.	ill	lliw	lliL	yllN	siL
	3. r.ż.	ell			ellN
Mnoga	1.	nwis	norrN	nwiw	nwis	niL
	2.	gwis	gworrN	gwiw	gwis	gwiL
	3. r.m.	illL	llorN	llis	llos	siL
	3. r.ż.	lla	llarN		llas

Złożony system odmiany zaimka dzierżawczego i duża homofonia form z innymi zaimkami powodują, że użycie takowych zaimków cechuje niemal wyłącznie język literacki. W codziennej rozmowie preferowane są konstrukcje dativus possesivus.

Deklinacja zaimków dzierżawczych

Osoba	Rodzaj	Liczba pojedyńcza				Liczba mnoga
		Mianownik	Dopełniacz	Celownik	Biernik	Mianownik	Dopełniacz	Celownik	Biernik
Posiadający w liczbie pojedynczej
1.	r.m.	miw	mi	mu	miw	mi	mer	mis	mos
	r.ż.	mi	ma	ma	ma	ma	mar
2.	r.m.	tyw	ty	tu	tyw	ti	ter	tis	tos
	r.ż.	ty	ta	ta	ta	ta	tar
3.	r.m. i ż.	lliw
Posiadający w liczbie mnogiej
1.	r.m.	norr					norror	norris	norras
	r.ż.	norrL	norra				norrar
2.	r.m.	gworr					gworror	gworris	gworras
	r.ż.	gworrL	gworra				gworrar
3.	r.m. i ż.	llor

Zaimki pytajne, nieokreślone i przeczące

Przypadek	„kto?”	„ktoś”	„ktokolwiek”	„nikt”	„co?”	„coś”	„cokolwiek”	„nic”	„który?”	„każdy” (osob.)	„każdy” (nieosob.)	„którykolwiek” (osob.)	„ktorykolwiek” (nieosob.)	„żaden” (osob.)	„żaden” (nieosob.)
Mianownik	pi?	cab	cab pi summ	nynd	py?	cos	cos pi summ	nym	pal?	palyn	palcos	yn pi summ	cos pi summ	nynd	nym
Dopełniacz	piw?	cabys	cabys pi summ	nyndys						palny		ny pi summ		nyndys
Celownik	pi?	cabyd	cabyd pi summ	nynd						palniL		ni bi summ		nynd
Biernik	pe?	cab	cab pi summ							palynN		yn mbi summ