Tarykański

Język tarykański (nazwa własna Бахас тарыкане) - pół nooblang.

Alfabet

Litera w cyrylicy	Litera w łacince	Nazwa litery	Fonem	Przykładowe słowo	IPA	Znaczenie	Uwagi
Д д	D d	Де	d	Дух	duχ	kura
Е е	E e	Е	ə	Ентун	əntun	kaczka
Р р	R r	Ре	r	Рапс	rapθ	wyjście
Т т	T t	Те	t	Тач	tas	szczur
З з	Z z	Зе	z	Зејтін	zəjtin	oliwka
У у	U u	У	u	Удіш	udiʃ	chwast
Ў ў	V v	Ўе	w	Ўакабу	wakabu	dziewczyna
Ш ш	Ş ş	Ше	ʃ	ша	ʃa	już
І і	İ i	І	i	ігласте	iglaθtə	żółty
Ј ј	Y y	Је	j	јун	jun	ona
П п	P p	Пе	p	Прат	prat	świat
Ы ы	I ı	Ы	ɨ	Ынах	ɨnaχ	dziecko
А а	A a	А, Ыта	a	Ўакабу	wakabu	dziewczyna	nie występuje na początku wyrazu
Ц ц	X x	Це	ts	Цар	tsar	cebula
С с	S s	Се	θ	Сер	θər	żołądź
Г г	G g	Ге	g	ыглада	ɨglada	mówić
Х х	H h	Хе	χ	Хаы	χaɨ	grupa
К к	K k	Ке	k	Кат	kat	słowo	nie występuje na końcu wyrazu
Ч ч	Ç ç	Че	s	ЧантКіцај	sant kitsaj	kangur
Ӵ ӵ	C c	Ӵе	ʧ	Ӵіх	ʧiχ	grot
Ћ ћ	F f	Ће	c	Ћун	cun	pies
Ђ ђ	Q q	Ђе	ɟ	Ђуђ	ɟuɟ	mgła
Ж ж	J j	Же	ʒ	Жітр	ʒitr	życie
Б б	B b	Бе	b	Бут	but	but
Л л	L l	Ле	l	Ліўах	liwaχ	komar
Н н	N n	Не	n	Немч	nəms	tchórz
Ң ң	Ğ ğ	Не лачаје	n	ыңерца	ɨnərtsa	przybywać	używane dla zaznaczenie n protetycznego
М м	M m	Ме	m	ымалпа	ɨmalpa	myśleć

Przy literowaniu słowa jeśli dwie takie same litery oznaczające spółgłoski stoją koło siebie, zmienia się ich schemat z CeCe na eCCe, np. wyraz ујја 'ogony' literuje się у-ејје-а, a nie *у-је-је-а. Podobnie zachowują się połączenia spółgłosek пш i бж, np. ўўепше 'zły' należy literować еўўе-е-епше-е nie *ўе-ўе-е-пе-ше-е.

Fonetyka

Samogłoski

Język tarykański posiada 5 fonemów samogłoskowych.

		Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte		i	ɨ	u
Średnie		ə
Otwarte		a

Spółgłoski

		Dwuwargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Zadziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe
Nosowe		m	n
Zwarte		p b	t d			c ɟ	k g
Afrykaty				ʦ	ʧ
Szczelinowe			θ	s z	ʃ ʒ			χ
Drżące			r
Półsamogłoski		w				j
Boczne			l

Gramatyka

Rzeczownik

Rzeczowniki tarykańskie zapisywane są zawsze z dużej litery, jeśli zaś są to rzeczowniki złożone, kapitalizować należy wszystkie ich człony, np. ДіБуУдерЧід 'zakochana para'. Tej zasady nie stosuje się, gdy człony złożenia ulegają deformacji na skutek zmian fonetycznych, np. Лакјажен 'małżeństwo' (zniekształcenie od dawnego tarykańskiego Лакі а Жен 'mąż i żona').
Rzeczowniki odmieniają się przez kategorie liczby oraz przypadka. Przyłączają też niektóre zredukowane zaimki i negację.

Liczba

W języku tarykańskim mamy trzy liczby: pojedynczą, mnogą ogólną i mnogą poszczególną. Liczba pojedyncza nie ma swojego morfemu. Liczbę mnogą ogólną tworzy się od form liczby pojedynczej na zasadach ujętych w tabeli. Liczbę mnogą poszczególną tworzy się od liczby mnogiej ogólnej regularną końcówką ма.

Typ wyrazu	Tworzenie l.m.ogólnej	Przykład w l.p.	Znaczenie	Przykład w l.m. ogólnej	Przykład w l.m. poszczególnej
zakończony na VC	C ulega geminacji, dodaje się а	Ынах	'dziecko'	Ынахха	Ынаххама
zakończony na więcej niż jedną spółgłoskę	dodaje się а	Плешт	'pchła'	Плешта	Плештама
zakończony na і, е	dodaje się тта	Лакі	'mężczyzna'	Лакітта	Лакіттама
zakończony na у	dodaje się а	Ыпшу	'meduza'	Ыпшуа	Ыпшуама
zakończony na ы, а po kombinacji VC	końcowa samogłoska wypada, C ulega geminacji, dodaje się а	Духы	'kura'	Духха	Духхама
zakończony na ы, а po innej kombinacji	końcowa samogłoska wypada, dodaje się а	Хаы	'grupa'	Хаа	Хаама

Istnieje też pewna liczba rzeczowników o nieregularnej liczbie mnogiej ogólnej, np. Ўакабу 'dziewczyna' -> Ўакабутта 'dziewczyny', Зерел 'kwadrat' -> Зерілла 'kwadraty'.

Przypadek

Przypadki wyraża się prefiksami. Wszystkie one z jednym wyjątkiem kończą się na samogłoski. Jeśli odmieniane słowo rozpoczyna się również samogłoską, pojawia się protetyczne ң. Prefiksów przypadków nigdy nie zapisuje się z dużej litery, zaś ich obecność nie wpływa na zapis dużych liter w rdzeniu.

Przypadek	Prefiks	Przykład	Użycia
mianownik	-	Бут, Ынах	podmiot zdania; po przyimkach
biernik	ја, јаң	јаБут, јаңЫнах	dopełnienie bliższe
komitatyw	бје, бјең	бјеБут, бјеңЫнах	współwykonawca czynności
narzędnik	ме, мең	меБут, меңЫнах	narzędzie czynności; wykonawca czynności w stronie biernej
celownik	ла, лаң	лаБут, лаңЫнах	dopełnienie dalsze (odbiorca czynności); ruch ku czemuś, komuś
przeciwcelownik	мбе, мбең	меБут, меңЫнах	dopełnienie dalsze (odbiorca czynności); ruch od czegoś, kogoś
miejscownik	нде, ндең	ндеБут, ндеңЫнах	okolicznik miejsca, rzadziej czasu
zagadnik	прі, прің	пріБут, пріңЫнах	temat czegoś (pytanie: o kim? o czym?)
łżeergatyw	м	мБут, мЫнах	dodatkowe podkreślenie wykonawcy czynności; wykonawca czynności w zdaniu łżeergatywnym

Sufigowane zaimki

W języku tarykańskim istnieje pewna grupa zaimków, które przejawiają tendencję do uniesamodzielniania się i przyłączania do poprzedzających je słów. Zaimki te zawarte są w poniższej tabeli.

Pełna forma zaimka	Forma sufigowana	Przykład pełnej formy	Przykład formy sufigowanej	Tłumaczenie przykładów	Znaczenie zaimka
треў	ет, ңет, т	Ўеранг треў	Ўерангет	ten człowiek	zaimek wskazujący (ten, ta itp.); określoność
шні	еш, ңеш, ш	Ўеранг шні	Ўерангеш	jakiś człowiek	zaimek nieokreślony (jakiś, jakaś itp.); nieokreśloność
кі	еч, ңеч, ч	Ўеранг кі?	Ўерангеч?	jaki człowiek? który człowiek?	zaimek pytajny (który? jaki? co za jeden?)

Wersje rozpoczęte od samogłoski pojawiają się po słowach zakończonych spółgłoską, wersje z protetycznym ң po słowach zakończonych samogłoską. Najkrótsze wersje współistnieją z wersjami z ң przy samodzielnej odmianie zaimków przez przypadki (np. јатреў = јаңет = јат 'tego'). Ponadto na identycznych zasadach ulegają sufigacji pierwsze człony złożonych zaimków шнікўеліўех 'jakikolwiek' i треўдраге 'tamten'.

Negacja

Wykładnikiem negacji rzeczownika jest sufiks ха stawiany po rzeczowniku, np. Ўерангха 'nie człowiek, nieczłowiek', ндеХаамаха 'nie w poszczególnych grupach'. Jeśli rzeczownik kończy się spółgłoską х, to sufiks przybiera formę ша i powoduje upodobnienie w rdzeniu, np. Ынашша 'nie dziecko, niedziecko'.

Przymiotnik i przysłówek

Przymiotniki tarykańskie niemal zawsze kończą się na е. Od przysłówków odróżnia je jedynie sposób użycia w zdaniu. Przymiotniki i przysłówki stoją zazwyczaj po elementach, które określają.

Liczba przymiotnika

Przymiotniki tarykańskie nie posiadają kategorii liczby. Jeśli zachodzi konieczność podkreślenia mnogości samodzielnie użytego przymiotnika, dostawia się po nim zaimek га 'oni', np. петле га 'jaśni, jasne'.

Przypadek przymiotnika

Przymiotnik przez przypadki odmienia się w dwóch sytuacjach: gdy użyty jest samodzielnie, np. мерапіде '(tym) szybkim'; oraz gdy dla celów stylistycznych przenosi się go przed rzeczownik - w takiej sytuacji odmieniają się oba człony, np. мерапіде меРеклет 'szybką kolejką'. W sytuacji użycia przymiotnika jako przydawki stojącej po rzeczowniku nie przyłącza on wykładnika przypadka (inkongruencja), np. меРеклет рапіде 'szybką kolejką'.

Sufigowane zaimki

Po przymiotnikach użytych samodzielnie zaimki mogą sufigować się na takiej samej zasadzie, jak po rzeczownikach. Jeśli przymiotnik opisuje rzeczownik, to sufigowany zaimek może przyczepić się do dowolnego członu, np. меРеклетет рапіде = меРеклет рапідеңет 'tą szybką kolejką'.

Negacja przymiotnika

Odbywa się na takiej samej zasadzie, jak przy rzeczowniku.

Stopniowanie przymiotników i przysłówków

Przymiotniki i przysłówki posiadają cztery stopnie.

Stopień	Końcówka	Przykład	Tłumaczenie
równy	-	кубўе	duży
wyższy	ј	кубўеј	większy
najwyższy względny	јка	кубўејка	największy (z jakiejś grupy)
najwyższy bezwzględny	јкајка	кубўејкајка	największy (większy już być nie może)

Zaimek

Zaimki osobowe

System tarykańskich zaimków osobowych jest dość rozbudowany. Zaimki liczby pojedynczej nie pokrywają się znaczeniowo z zaimkami liczby mnogiej, a w przypadku zaimków drugiej osoby liczba w ogóle nie jest rozróżniana, stąd w tabeli wszystkie zaimki ułożone są w jednej kolumnie bez rozróżniania liczby.

Zaimek tarykański	Znaczenie	Oboczności
јех	ja neutralne	w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę јх, np. biernik јајех~јајх
геўа	ja uniżone (wobec rozmówcy)
јеўа	ja z dystansem do siebie
камі	my ekskluzywne
кіта	my inkluzywne
ында	ty, wy neutralne	ma też krótką formę нда używaną we wszystkich przypadkach, np. biernik јаңында~јанда
каму	ty, wy poufałe z odcieniem zaufania	ma też krótką formę у używaną we wszystkich przypadkach, np. biernik јакаму~јаңу
јен	on, ona, ono (nie precyzuje płci)	w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę јн, np. biernik јајен~јајн
јун	ona (precyzuje płeć)	w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę јн, np. biernik јајун~јајн
јан	on (precyzuje płeć)	w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę јн, np. biernik јајан~јајн
га	oni, one

Zaimki zwrotne

W języku tarykańskim nie ma osobnego zestawu zaimków zwrotnych. Zwykle wystarczy użycie odpowiednich zaimków osobowych, niestety zdania takie często są niejednoznaczne, np. нічіда јајх 'lubię się (sam siebie)', ычіда Бўанет јајн 'ten pan lubi się (sam siebie)' ale też 'ten pan lubi go (kogoś innego)'. Partykuła ўлаже 'właśnie' postawiona po zaimku osobowym nadaje mu jednoznacznie charakter zwrotny, np. нічіда јајх ўлаже 'lubię się (sam siebie)', ычіда Бўанет јајн ўлаже 'ten pan lubi się (sam siebie)'.

Czasownik

Odmiana

Odmiana czasownika odbywa się przy pomocy prefiksów i sufiksów, obowiązuje w niej następująca kolejność morfemów:

1. łącznik
2a. modyfikator rdzenia 
3. osoba podmiotu
4. negacja
5. inkorporowany okolicznik/dopełnienie
2b. rdzeń
6. czas
7. pytanie
8. znacznik niepewności
9. grupa modalności
10. rozkaz

Z tej listy do utworzenia osobowej formy czasownika potrzebne są elementy 2., 3., oraz 6.

Łącznik

Ma postać ўа. Jego obecność wskazuje na to, że dany czasownik jest w jakiś sposób powiązany lub podporządkowany wcześniejszemu elementowi, zwykle też czasownikowi. Często w tłumaczeniu odpowiada on spójnikom że, żeby.
Przykłady: ніжжеду ўаўаңерце 'wiedziałem, że przyjdą'; -¿јач мнаглада? -ўаніхајнбжелцабр. '-Co mówisz? -Że nie mogę go dojrzeć.; ніпра ўамнахабјејнгладар 'chcę, abyś z nim nie rozmawiał'.

Modyfikator rdzenia

De facto stanowią integralną część rdzenia czasownika, w formach osobowych są jednak oddzielone od niego licznymi sufiksami. Mogą nieść informację o stronie czasownika lub, tak jak polskie przedrostki, modyfikować jego znaczenie.

• бі - modyfikator sprawczy, np =жр= 'jeść', бі=жр= 'karmić'
• ді - modyfikator bierno-zwrotny, np =жжелц= 'patrzyć, widzieć', ді=жжелц= 'wyglądać [jakoś]'
• бер - modyfikator o znaczeniu czegoś stałego, dokonanego lub o dużym natężeniu, np. =чід= 'lubić, kochać', бер=чід= '[nieodmiennie] lubić, kochać'
• кі - modyfikator nagłego lub dynamicznego ruchu, zmiany stanu, ruchu na zewnątrz lub ku górze, np. =ћыј= 'recytować', кі=ћыј= 'śpiewać'
• ыћ - modyfikator o znaczeniu antonimu lub parodii, np. =чід= 'lubić, kochać', ыћ=чід= 'nie cierpieć, nienawidzić'

Jeden czasownik może posiadać tylko jeden modyfikator. Po modyfikatorach nigdy nie występuje protetyczne ң, jeśli modyfikator kończy się, zaś następny morfem zaczyna samogłoską, to samogłoski oddziela nienotowane zwarcie krtaniowe np. кіыћыје 'zaśpiewa', nie *кіңыћыје.

Osoba

Prefiksy osób odpowiadają zasadniczo osobom wyrażanym zaimkami osobowymi, mają jednak inną postać niż zaimki. Istnieje też prefiks form o nieokreślonej osobie wykonawcy.

Zaimek osobowy	Prefiks osoby
јех	ні
геўа	ге
јеўа	ы/ј/brak
камі	мі
кіта	ту
ында	мна
каму	у
јен, јун, јан	ы/ј/brak
га	ўа
-	ўе

Prefiks zdystansowanego 'ja' oraz trzeciej osoby l. poj. ma formę 'ј' w przypadku, gdy przed stoi przed negacją a po łączniku, formę zerową przed negacją po innych morfemach, a w pozostałych przypadkach formę 'ы', np. ыглада 'mówi', хаглада 'nie mówi', ўајхаглада '[że] nie mówi'.
Jeżeli po prefiksach osoby występuje morfem rozpoczynający się samogłoską, pojawia się między nimi protetyczne ң, np. ніңерца 'przybywam'.

Negacja

Prefiksem negacji jest ха, np. нітахка 'proszę; dziękuję', ніхатахка 'nie proszę; nie dziękuję'.

Inkorporacja

Jest stosunkowo rzadkim zjawiskiem. Polega na wpleceniu do wnętrza czasownika na pozycję bezpośrednio przed rdzeniem pojedynczej frazy okolicznikowej lub dopełnieniowej, przy czym przy inkorporacji dopełnienia bliższego można pominąć wykładnik biernika. W zapisie inkorporowanej frazy zachowuje się wielkie litery, pomija się natomiast spacje. Przykład: нігладеўр јаКатет ндеңЕрценеж меБахас тарыкане = ніјаКатетгладеўр ндеңЕрценеж меБахас тарыкане = ніКатетгладеўр ндеңЕрценеж меБахас тарыкане = ніндеңЕрценежгладеўр јаКатет меБахас тарыкане = німеБахастарыканегладеўр јаКатет ндеңЕрценеж 'w przyszłości będę umieć powiedzieć to słowo po tarykańsku'.

Rdzeń

Stanowi jądro czasownika. Rdzenie zaczynające się od sekwencji бж mają po samogłoskach oboczną postać жж, stąd np. czasownik o rdzeniu =бжелц= 'patrzyć, widzieć' ma w formie słownikowej postać ыжжелца. W praktyce w formach osobowych czasownika dominuje postać z жж, gdyż forma z бж może pojawić się tylko po inkorporacji do czasownika frazy zakończonej spółgłoską (np. нілаПріцетбжелца 'patrzę na ten kwiat'), imiesłowy natomiast (oprócz imiesłowu czasownikowego) zaczynają się od бж (choć mogą przejść do жж pod wpływem sandhi).

Czas

Sufiksy czasu to а dla czasu teraźniejszego, е dla przyszłego i у dla przeszłego, np. мнажра 'jesz', мнажре 'zjesz', мнажру 'jadłeś'.

Pytanie

Sufiks pytania ma postać лі, np. мнајхчіда 'kochasz mnie', мнајхчідалі 'czy mnie kochasz?'.