Tarykański

Język tarykański (nazwa własna Бахас тарыкане) - pół nooblang.

Alfabet

Litera w cyrylicy	Litera w łacince	Nazwa litery	Fonem	Przykładowe słowo	IPA	Znaczenie	Uwagi
Д д	D d	Де	d	Дух	duχ	kura
Е е	E e	Е	ə	Ентун	əntun	kaczka
Р р	R r	Ре	r	Рапс	rapθ	wyjście
Т т	T t	Те	t	Тач	tas	szczur
З з	Z z	Зе	z	Зејтін	zəjtin	oliwka
У у	U u	У	u	Удіш	udiʃ	chwast
Ў ў	V v	Ўе	w	Ўакабу	wakabu	dziewczyna
Ш ш	Ş ş	Ше	ʃ	ша	ʃa	już
І і	İ i	І	i	ігласте	iglaθtə	żółty
Ј ј	Y y	Је	j	јун	jun	ona
П п	P p	Пе	p	Прат	prat	świat
Ы ы	I ı	Ы	ɨ	Ынах	ɨnaχ	dziecko
А а	A a	А, Ыта	a	Ўакабу	wakabu	dziewczyna	nie występuje na początku wyrazu
Ц ц	X x	Це	ts	Цар	tsar	cebula
С с	S s	Се	θ	Сер	θər	żołądź
Г г	G g	Ге	g	ыглада	ɨglada	mówić
Х х	H h	Хе	χ	Хаы	χaɨ	grupa
К к	K k	Ке	k	Кат	kat	słowo	nie występuje na końcu wyrazu
Ч ч	Ç ç	Че	s	ЧантКіцај	sant kitsaj	kangur
Ӵ ӵ	C c	Ӵе	ʧ	Ӵіх	ʧiχ	grot
Ћ ћ	F f	Ће	c	Ћун	cun	pies
Ђ ђ	Q q	Ђе	ɟ	Ђуђ	ɟuɟ	mgła
Ж ж	J j	Же	ʒ	Жітр	ʒitr	życie
Б б	B b	Бе	b	Бут	but	but
Л л	L l	Ле	l	Ліўах	liwaχ	komar
Н н	N n	Не	n	Немч	nəms	tchórz
Ң ң	Ğ ğ	Не лачаје	n	ыңерца	ɨnərtsa	przybywać	używane dla zaznaczenie n protetycznego
М м	M m	Ме	m	ымалпа	ɨmalpa	myśleć

Przy literowaniu słowa jeśli dwie takie same litery oznaczające spółgłoski stoją koło siebie, zmienia się ich schemat z CeCe na eCCe, np. wyraz ујја 'ogony' literuje się у-ејје-а, a nie *у-је-је-а. Podobnie zachowują się połączenia spółgłosek пш i бж, np. ўўепше 'zły' należy literować еўўе-е-епше-е nie *ўе-ўе-е-пе-ше-е.

Fonetyka

Samogłoski

Język tarykański posiada 5 fonemów samogłoskowych.

		Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte		i	ɨ	u
Średnie		ə
Otwarte		a

Spółgłoski

		Dwuwargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Zadziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe
Nosowe		m	n
Zwarte		p b	t d			c ɟ	k g
Afrykaty				ʦ	ʧ
Szczelinowe			θ	s z	ʃ ʒ			χ
Drżące			r
Półsamogłoski		w				j
Boczne			l

Gramatyka

Rzeczownik

Rzeczowniki tarykańskie zapisywane są zawsze z dużej litery, jeśli zaś są to rzeczowniki złożone, kapitalizować należy wszystkie ich człony, np. ДіБуУдерЧід 'zakochana para'. Tej zasady nie stosuje się, gdy człony złożenia ulegają deformacji na skutek zmian fonetycznych, np. Лакјажен 'małżeństwo' (zniekształcenie od dawnego tarykańskiego Лакі а Жен 'mąż i żona').
Rzeczowniki odmieniają się przez kategorie liczby oraz przypadka. Przyłączają też niektóre zredukowane zaimki i negację.

Liczba

W języku tarykańskim mamy trzy liczby: pojedynczą, mnogą ogólną i mnogą poszczególną. Liczba pojedyncza nie ma swojego morfemu. Liczbę mnogą ogólną tworzy się od form liczby pojedynczej na zasadach ujętych w tabeli. Liczbę mnogą poszczególną tworzy się od liczby mnogiej ogólnej regularną końcówką ма.

Typ wyrazu	Tworzenie l.m.ogólnej	Przykład w l.p.	Znaczenie	Przykład w l.m. ogólnej	Przykład w l.m. poszczególnej
zakończony na VC	C ulega geminacji, dodaje się а	Ынах	'dziecko'	Ынахха	Ынаххама
zakończony na więcej niż jedną spółgłoskę	dodaje się а	Плешт	'pchła'	Плешта	Плештама
zakończony na і, е	dodaje się тта	Лакі	'mężczyzna'	Лакітта	Лакіттама
zakończony na у	dodaje się а	Ыпшу	'meduza'	Ыпшуа	Ыпшуама
zakończony na ы, а po kombinacji VC	końcowa samogłoska wypada, C ulega geminacji, dodaje się а	Духы	'kura'	Духха	Духхама
zakończony na ы, а po innej kombinacji	końcowa samogłoska wypada, dodaje się а	Хаы	'grupa'	Хаа	Хаама

Istnieje też pewna liczba rzeczowników o nieregularnej liczbie mnogiej ogólnej, np. Ўакабу 'dziewczyna' -> Ўакабутта 'dziewczyny', Зерел 'kwadrat' -> Зерілла 'kwadraty'.

Przypadek

Przypadki wyraża się prefiksami. Wszystkie one z jednym wyjątkiem kończą się na samogłoski. Jeśli odmieniane słowo rozpoczyna się również samogłoską, pojawia się protetyczne ң. Prefiksów przypadków nigdy nie zapisuje się z dużej litery, zaś ich obecność nie wpływa na zapis dużych liter w rdzeniu.

Przypadek	Prefiks	Przykład	Użycia
mianownik	-	Бут, Ынах	podmiot zdania; po przyimkach
biernik	ја, јаң	јаБут, јаңЫнах	dopełnienie bliższe
komitatyw	бје, бјең	бјеБут, бјеңЫнах	współwykonawca czynności
narzędnik	ме, мең	меБут, меңЫнах	narzędzie czynności; wykonawca czynności w stronie biernej
celownik	ла, лаң	лаБут, лаңЫнах	dopełnienie dalsze (odbiorca czynności); ruch ku czemuś, komuś
przeciwcelownik	мбе, мбең	меБут, меңЫнах	dopełnienie dalsze (odbiorca czynności); ruch od czegoś, kogoś
miejscownik	нде, ндең	ндеБут, ндеңЫнах	okolicznik miejsca, rzadziej czasu
zagadnik	прі, прің	пріБут, пріңЫнах	temat czegoś (pytanie: o kim? o czym?)
łżeergatyw	м	мБут, мЫнах	dodatkowe podkreślenie wykonawcy czynności; wykonawca czynności w zdaniu łżeergatywnym

Sufigowane zaimki

W języku tarykańskim istnieje pewna grupa zaimków, które przejawiają tendencję do uniesamodzielniania się i przyłączania do poprzedzających je słów. Zaimki te zawarte są w poniższej tabeli.

Pełna forma zaimka	Forma sufigowana	Przykład pełnej formy	Przykład formy sufigowanej	Tłumaczenie przykładów	Znaczenie zaimka
треў	ет, ңет, т	Ўеранг треў	Ўерангет	ten człowiek	zaimek wskazujący (ten, ta itp.); określoność
шні	еш, ңеш, ш	Ўеранг шні	Ўерангеш	jakiś człowiek	zaimek nieokreślony (jakiś, jakaś itp.); nieokreśloność
кі	еч, ңеч, ч	Ўеранг кі?	Ўерангеч?	jaki człowiek? który człowiek?	zaimek pytajny (który? jaki? co za jeden?)

Wersje rozpoczęte od samogłoski pojawiają się po słowach zakończonych spółgłoską, wersje z protetycznym ң po słowach zakończonych samogłoską. Najkrótsze wersje współistnieją z wersjami z ң przy samodzielnej odmianie zaimków przez przypadki (np. јатреў = јаңет = јат 'tego'). Ponadto na identycznych zasadach ulegają sufigacji pierwsze człony złożonych zaimków шнікўеліўех 'jakikolwiek' i треўдраге 'tamten'.

Negacja

Wykładnikiem negacji rzeczownika jest sufiks ха stawiany po rzeczowniku, np. Ўерангха 'nie człowiek, nieczłowiek', ндеХаамаха 'nie w poszczególnych grupach'. Jeśli rzeczownik kończy się spółgłoską х, to sufiks przybiera formę ша i powoduje upodobnienie w rdzeniu, np. Ынашша 'nie dziecko, niedziecko'.

Przymiotnik i przysłówek

Przymiotniki tarykańskie niemal zawsze kończą się na е. Od przysłówków odróżnia je jedynie sposób użycia w zdaniu. Przymiotniki i przysłówki stoją zazwyczaj po elementach, które określają.

Liczba przymiotnika

Przymiotniki tarykańskie nie posiadają kategorii liczby. Jeśli zachodzi konieczność podkreślenia mnogości samodzielnie użytego przymiotnika, dostawia się po nim zaimek га 'oni', np. петле га 'jaśni, jasne'.

Przypadek przymiotnika

Przymiotnik przez przypadki odmienia się w dwóch sytuacjach: gdy użyty jest samodzielnie, np. мерапіде '(tym) szybkim'; oraz gdy dla celów stylistycznych przenosi się go przed rzeczownik - w takiej sytuacji odmieniają się oba człony, np. мерапіде меРеклет 'szybką kolejką'. W sytuacji użycia przymiotnika jako przydawki stojącej po rzeczowniku nie przyłącza on wykładnika przypadka (inkongruencja), np. меРеклет рапіде 'szybką kolejką'.

Sufigowane zaimki

Po przymiotnikach użytych samodzielnie zaimki mogą sufigować się na takiej samej zasadzie, jak po rzeczownikach. Jeśli przymiotnik opisuje rzeczownik, to sufigowany zaimek może przyczepić się do dowolnego członu, np. меРеклетет рапіде = меРеклет рапідеңет 'tą szybką kolejką'.

Negacja przymiotnika

Odbywa się na takiej samej zasadzie, jak przy rzeczowniku.

Stopniowanie przymiotników i przysłówków

Przymiotniki i przysłówki posiadają cztery stopnie.

Stopień	Końcówka	Przykład	Tłumaczenie
równy	-	кубўе	duży
wyższy	ј	кубўеј	większy
najwyższy względny	јка	кубўејка	największy (z jakiejś grupy)
najwyższy bezwzględny	јкајка	кубўејкајка	największy (większy już być nie może)

Zaimek

Zaimki osobowe

System tarykańskich zaimków osobowych jest dość rozbudowany. Zaimki liczby pojedynczej nie pokrywają się znaczeniowo z zaimkami liczby mnogiej, a w przypadku zaimków drugiej osoby liczba w ogóle nie jest rozróżniana, stąd w tabeli wszystkie zaimki ułożone są w jednej kolumnie bez rozróżniania liczby.

Zaimek tarykański	Znaczenie	Oboczności
јех	ja neutralne	w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę јх, np. biernik јајех~јајх
геўа	ja uniżone (wobec rozmówcy)
јеўа	ja z dystansem do siebie
камі	my ekskluzywne
кіта	my inkluzywne
ында	ty, wy neutralne	ma też krótką formę нда używaną we wszystkich przypadkach, np. biernik јаңында~јанда
каму	ty, wy poufałe z odcieniem zaufania	ma też krótką formę у używaną we wszystkich przypadkach, np. biernik јакаму~јаңу
јен	on, ona, ono (nie precyzuje płci)	w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę јн, np. biernik јајен~јајн
јун	ona (precyzuje płeć)	w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę јн, np. biernik јајун~јајн
јан	on (precyzuje płeć)	w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę јн, np. biernik јајан~јајн
га	oni, one

Zaimki wskazujące

Do tej grupy należą takie słowa jak треў 'ten, ta, to', тру 'to miejsce, tu' (ндетру 'w tym miejscu, tutaj', латру 'do tego miejsca, dotąd', мбетру 'stąd', мтру 'to miejsce'), таре 'teraz', кўе 'tak, taki'. Często w znaczeniu zaimka wskazującego używa się wyrazów o znaczeniu ogólnym połączonych z треў, np. меЖжіјет 'tą drogą, tędy', Ўерангет 'ten człowiek', ндеСграбет 'w tym czasie, wtedy'. Zaimki wskazujące na dalszy element tworzy się za pomocą sufiksu -драг(е), np. треўдраг 'tamten, tamta, tamto', мбетрудраг 'stamtąd', меЖжіјетдраг 'tamtą drogą, tamtędy'.

Zaimki pytające

Podstawowym zaimkiem pytającym jest кі 'co, kto, jaki, który', które może zawężać swoje znaczenie doczepiając się do innych słów, np. меЖжіјеч 'jaką drogą, którędy', Ўерангеч 'co za człowiek, kto', Кўезеч 'jaka rzecz, co', ндеЈереч 'w jakim miejscu, gdzie'. Zachowało się archaiczne pytanie кепшрем 'skąd', obok młodszego мбеЈереч 'z jakiego miejsca, skąd'.

Zaimki nieokreślone

Podstawowym zaimkiem z tej grupy jest шні 'któryś, jakiś', które tworzy pochodne na podobnej zasadzie jak pytajne кі, np. ндеЈереш 'w jakimś miejscu, gdzieś', ндеСграбеш 'w jakimś czasie, kiedyś'.
Zaimki nieokreślone o znaczeniu dowolności tworzy się od zaimków pytających (oprócz кепшрем) za pomocą cząstki -кўеліўех, np. Ўерангечкўеліўех 'ktokolwiek', Кўезечкўеліўех 'cokolwiek', ндеЈеречкўеліўех 'gdziekolwiek'.

Zaimki przeczące

Jak wyżej, tyle że podstawowym zaimkiem jest хапан 'nikt, nic, zero'. W języku tarykańskim nie ma podwójnej negacji, toteż zaimki z tej grupy łączą się zwykle z niezanegowanym czasownikiem, np. ыңерцу хапан 'nikt nie przyszedł', nie *хаңерцу хапан; ніслеша јахапан 'nic nie słyszę', nie *ніхаслеша јахапан.

Zaimki upowszechniające

Jak wyżej, z użyciem кажђ 'każdy, wszelki, wszyscy'.

Zaimki zwrotne

W języku tarykańskim nie ma osobnego zestawu zaimków zwrotnych. Zwykle wystarczy użycie odpowiednich zaimków osobowych, niestety zdania takie często są niejednoznaczne, np. нічіда јајх 'lubię się (sam siebie)', ычіда Бўанет јајн 'ten pan lubi się (sam siebie)' ale też 'ten pan lubi go (kogoś innego)'. Partykuła ўлаже 'właśnie' postawiona po zaimku osobowym nadaje mu jednoznacznie charakter zwrotny, np. нічіда јајх ўлаже 'lubię się (sam siebie)', ычіда Бўанет јајн ўлаже 'ten pan lubi się (sam siebie)'.

Zaimek czasownikowy

Jest to twór specyficznie tarykański. Posiada rdzeń =ј= i podlega odmianie jak każdy czasownik, nie posiada jednak własnego znaczenia, a jedynie zastępuje inne czasowniki, stąd klasyfikowany jest jako zaimek. Jego najczęstsze użycia to:

• formułowanie krótkich odpowiedzi, np. -¿мналаЛібідлізулі? 'czy poszedłeś do szkoły?', -ніју 'tak, poszedłem', -ніхају 'nie, nie poszedłem';
• redukowanie powtórzeń, np. ніхагладу бјејн, ніхаја, кыј ніхаје 'nie rozmawiałem z nim, nie rozmawiam i rozmawiać nie będę';
• omijanie słowa znanego z kontekstu;
• zapomnienie słowa w pośpiechu;
• niechlujna, potoczna mowa.

Liczebnik

Tarykańskie liczebniki główne dzielą się na trzy systemy. Ich cechą wspólną jest brak ustalonych zasad co do łącznej i rozdzielnej pisowni. Wyrazy określane przez liczebniki wyższe niż jeden przybierają formę liczby mnogiej. Liczebniki zwykle występują po wyrazie, którego dotyczą, np. Пуженна бу 'dwa krety'. Przeniesienie ich przed dany wyraz służy ich podkreśleniu i wymaga użycia przyimka те, przez gramatyki tarykańskie klasyfikowanego jako przyimek dzierżawczo-ilościowy, np. бу те Пуженна 'dwa krety, akurat dwa krety'.

System liczb prostych

System ten został opracowany przez tarykańską Królewską Akademię Nauk (obecnie Nowowyspiarską Akademię Nauk). Składa się z dwudziestu jeden liczebników podstawowych o jednolitej budowie spółgłoska+у. System został zaprojektowany tak, by jednym zestawem liczebników można było "obsługiwać" różne systemy liczbowe (dalej zwane podsystemami). Do najpopularniejszych podsystemów należą dwójkowy, trójkowy, ósemkowy, dziesiętny, dwunastkowy, szesnastkowy i dwudziestkojedynkowy, przy czym popularność tego ostatniego wiąże się z panującym wśród naukowców przesądem o szczęśliwych właściwościach liczby 21. Każdy z grupy podstawowych liczebników może zostać użyty jako podstawa dla podsystemu, kolejne potęgi tejże podstawy zapisywane są wedle specjalnych wzorów, dla pierwszych sześciu potęg są to: P^1=муL, P^2=муLL, P^3=мугуL, P^4=мугугуL, P^5=мугјуL, P^6=мугјугуL, gdzie P to podstawa podsystemu, a L to nazwa właściwego liczebnika. Najwyższą potęgą dla której opracowano wzór jest potęga sto pierwsza (P^101=мугргугаугуL). Dodatkową zaletą systemu jest możliwość używania liter jako liczebników - wystarczy pominąć w zapisie samogłoskę у. Mimo swych licznych zalet system ten używany jest praktycznie tylko przez naukowców. Organizowane są też zawody w przeliczaniu liczb na różne podsystemy.
Poniżej znajduje się spis liczebników prostych i tabela z przykładowym zapisem liczb w wybranych podsystemach.

1. му
2. бу
3. ду
4. ћу
5. ђу
6. зу
7. шу
8. жу
9. цу
10. лу
11. пу
12. ку
13. ру
14. ту
15. ӵу
16. ўу
17. су
18. ну
19. ху
20. ју
21. чу

Liczba	Dwójkowy	Ósemkowy	Dziesiętny	Szesnastkowy	Dwudziestkojedynkowy
5	мубубу му / 1x2x2+1 / 101	ђу / 5 / 5	ђу / 5 / 5	ђу / 5 / 5	ђу / 5 / 5
13	мугубу мубубу му / 1x2^3+1x2x2+1 / 1101	мужу ђу / 1x8+5 / 15	мулу ду / 1x10+3 / 13	ру / 13 / D	ру / 13 / D
24	мугугубу мугубу / 1x2^4+1x2^8 / 11000	дужу / 3x8 / 30	дулу ћу / 2x10 + 4 / 24	муўу жу / 1x16+8 / 18	мучу ду / 1x21+3 / 13
100	мугјугубу мугјубу мубубу / 1x2^6+1x2^5+1x2x2 / 1100100	мужужу ћужу ћу / 1x8x8+4x8+4 / 114	мулулу / 1x10x10 / 100	зуўу ћу / 6x16+4 / 64	ћучу ўу / 4x21+16 / 4G
111	мугјугубу мугјубу мугубу мубубу мубу му / 1x2^6+1x2^5+1x2^3+1x2x2+1x2+1 / 1101111	мужужу ђужу шу / 1x8x8+5x8+7 / 157	мулулу мулу му / 1x10x10+1x10+1 / 111	зуўу ӵу / 6x16+15 / 6F	ђучу зу / 5x21+6 / 56

Nowy system dziesiątkowy

Nowy system dziesiątkowy powstał z podsystemu dziesiątkowego liczebników prostych, gdy tarykańscy urzędnicy próbowali nauczyć się prostego systemu liczb, nie mogli jednak pokonać wcześniejszych przyzwyczajeń, więc używając nowych form liczb podstawiali je pod stary system dziesiętny. W Tarykanii często błędnie utożsamia się nowy system dziesiątkowy z prostym podsystemem dziesiątkowym, w rzeczywistości oba te systemy różnią się jednak między sobą. Używana w nowym systemie nazwa 'dziewiątki' - дуду przeszła do niego z podsystemu trójkowego prostego systemu, zaś nazwy potęg dziesięciu wyższych niż sto zostały poprzekręcane i dostosowane do wcześniejszego systemu liczenia - stąd мугугу 'tysiąc' zamiast мугулу, лу гугу 'dziesięć tysięcy' zamiast мугугулу, лулу гугу 'sto tysięcy' zamiast мугјулу, мугујгу 'milion' zamiast мугјугулу, itd. Jest to najpopularniejszy obecnie system liczebników tarykańskich.
Podstawowe liczebniki w tym systemie:

1. му
2. бу
3. ду
4. ћу
5. ђу
6. зу
7. шу
8. жу
9. дуду
10. лу

Stare liczby

Stary system dziesiątkowy to pierwotny system liczebników tarykańskich, obecnie używany rzadko.

1. мух
2. бу
3. дарћ
4. ћах
5. пшаб
6. саћ
7. шејбр
8. ыжер
9. тужђ
10. ђепш

Liczebniki porządkowe

Tworzy się je od liczebników głównych (wszystkich systemów) końcówką -e, np. мугјугубумугјубумугубумубубумубумуe 'sto jedenasty [binarnie i naukowo]', мудудуe 'dziewiąty [trójkowo i naukowo]', дудуe 'dziewiąty [potocznie]'.

Ułamki

W nazwie ułamka licznik wyrażany jest liczebnikiem głównym, a mianownik porządkowym, np. ду, луе 'trzy dziesiąte'. Granicę między licznikiem a mianownikiem zaznacza się w intonacji spacją, a w piśmie przecinkiem, co pomaga rozróżniać potencjalne homofony, np. мулулу булу, ћуе 'sto dwadzieścia czwartych', мулулу, булу ћуе 'sto dwudziestych czwartych', мулулу булу ћуе 'sto dwudziesty czwarty'.

Czasownik

Odmiana

Odmiana czasownika odbywa się przy pomocy prefiksów i sufiksów, obowiązuje w niej następująca kolejność morfemów:

1. łącznik
2a. modyfikator rdzenia 
3. osoba podmiotu
4. negacja
5. inkorporowany okolicznik/dopełnienie
2b. rdzeń
6. czas
7. pytanie
8. znacznik niepewności
9. grupa modalności
10. rozkaz

Z tej listy do utworzenia osobowej formy czasownika potrzebne są elementy 2., 3., oraz 6.

Łącznik

Ma postać ўа. Jego obecność wskazuje na to, że dany czasownik jest w jakiś sposób powiązany lub podporządkowany wcześniejszemu elementowi, zwykle też czasownikowi. Często w tłumaczeniu odpowiada on spójnikom że, żeby.
Przykłady: ніжжеду ўаўаңерце 'wiedziałem, że przyjdą'; -¿јач мнаглада? -ўаніхајнбжелцабр. '-Co mówisz? -Że nie mogę go dojrzeć.; ніпра ўамнахабјејнгладар 'chcę, abyś z nim nie rozmawiał'.

Modyfikator rdzenia

De facto stanowią integralną część rdzenia czasownika, w formach osobowych są jednak oddzielone od niego licznymi sufiksami. Mogą nieść informację o stronie czasownika lub, tak jak polskie przedrostki, modyfikować jego znaczenie.

• бі - modyfikator sprawczy, np =жр= 'jeść', бі=жр= 'karmić'
• ді - modyfikator bierno-zwrotny, np =жжелц= 'patrzyć, widzieć', ді=жжелц= 'wyglądać [jakoś]'
• бер - modyfikator o znaczeniu czegoś stałego, dokonanego lub o dużym natężeniu, np. =чід= 'lubić, kochać', бер=чід= '[nieodmiennie] lubić, kochać'
• кі - modyfikator nagłego lub dynamicznego ruchu, zmiany stanu, ruchu na zewnątrz lub ku górze, np. =ћыј= 'recytować', кі=ћыј= 'śpiewać'
• ыћ - modyfikator o znaczeniu antonimu lub parodii, np. =чід= 'lubić, kochać', ыћ=чід= 'nie cierpieć, nienawidzić'

Jeden czasownik może posiadać tylko jeden modyfikator. Po modyfikatorach nigdy nie występuje protetyczne ң, jeśli modyfikator kończy się, zaś następny morfem zaczyna samogłoską, to samogłoski oddziela nienotowane zwarcie krtaniowe np. кіыћыје 'zaśpiewa', nie *кіңыћыје.

Osoba

Prefiksy osób odpowiadają zasadniczo osobom wyrażanym zaimkami osobowymi, mają jednak inną postać niż zaimki. Istnieje też prefiks form o nieokreślonej osobie wykonawcy.

Zaimek osobowy	Prefiks osoby
јех	ні
геўа	ге
јеўа	ы / ј / brak
камі	мі
кіта	ту
ында	мна
каму	у
јен, јун, јан	ы / ј / brak
га	ўа
-	ўе

Prefiks zdystansowanego 'ja' oraz trzeciej osoby l. poj. ma formę 'ј' w przypadku, gdy przed stoi przed negacją a po łączniku, formę zerową przed negacją po innych morfemach, a w pozostałych przypadkach formę 'ы', np. ыглада 'mówi', хаглада 'nie mówi', ўајхаглада '[że] nie mówi'.
Jeżeli po prefiksach osoby występuje morfem rozpoczynający się samogłoską, pojawia się między nimi protetyczne ң, np. ніңерца 'przybywam'.

Negacja

Prefiksem negacji jest ха, np. нітахка 'proszę; dziękuję', ніхатахка 'nie proszę; nie dziękuję'.

Inkorporacja

Jest stosunkowo rzadkim zjawiskiem. Polega na wpleceniu do wnętrza czasownika na pozycję bezpośrednio przed rdzeniem pojedynczej frazy okolicznikowej lub dopełnieniowej, przy czym przy inkorporacji dopełnienia bliższego można pominąć wykładnik biernika. W zapisie inkorporowanej frazy zachowuje się wielkie litery, pomija się natomiast spacje. Przykład: нігладеўр јаКатет ндеңЕрценеж меБахас тарыкане = ніјаКатетгладеўр ндеңЕрценеж меБахас тарыкане = ніКатетгладеўр ндеңЕрценеж меБахас тарыкане = ніндеңЕрценежгладеўр јаКатет меБахас тарыкане = німеБахастарыканегладеўр јаКатет ндеңЕрценеж 'w przyszłości będę umieć powiedzieć to słowo po tarykańsku'.

Rdzeń

Stanowi jądro czasownika. Rdzenie zaczynające się od sekwencji бж mają po samogłoskach oboczną postać жж, stąd np. czasownik o rdzeniu =бжелц= 'patrzyć, widzieć' ma w formie słownikowej postać ыжжелца. W praktyce w formach osobowych czasownika dominuje postać z жж, gdyż forma z бж może pojawić się tylko po inkorporacji do czasownika frazy zakończonej spółgłoską (np. нілаПріцетбжелца 'patrzę na ten kwiat'), imiesłowy natomiast (oprócz imiesłowu czasownikowego) zaczynają się od бж (choć mogą przejść do жж pod wpływem sandhi).

Czas

Sufiksy czasu to а dla czasu teraźniejszego, е dla przyszłego i у dla przeszłego, np. мнажра 'jesz', мнажре 'zjesz', мнажру 'jadłeś'.

Pytanie

Sufiks pytania ma postać лі, np. мнајхчіда 'kochasz mnie', мнајхчідалі 'czy mnie kochasz?'.

Niepewność

Wykładnikiem niepewności jest sufiks ћта, przy czym obecna w nim samogłoska а może - ale nie musi - upodabniać się do samogłoski w sufiksie czasu (a więc możliwe są formy oboczne ћте w czasie przyszłym i ћту w czasie przeszłym). Wykładnik niepewności oznacza, że mówiący do opisywanego zdarzenia odnosi się z dystansem, uważa je za mało możliwe lub niemożliwe; używany jest też do formułowania nienatarczywych, uprzejmych próśb, w znacznej mierze odpowiada polskiemu trybowi przypuszczającemu. Przykłady: нігладаћта 'mówiłbym; chyba mówię', ыжжецећта~ыжжецећте 'widziałby; chyba zobaczy', мнапрућта~мнапрућту 'chciałbyś; chyba chciałeś'.

Modalność

Sufiksy modalne obejmują sobą grupę sześciu rdzeni czasownikowych o podobnym brzmieniu, które mogą się uniesamodzielnić i przyłączyć do innego czasownika. Te rdzenie to:

• =бр= 'móc'
• =пр= 'chcieć'
• =ўр= 'potrafić'
• =др= 'próbować'
• =гр= 'musieć'
• =тр= 'potrzebować, być zobowiązanym'

Proces taki może zajść wtedy, gdy mowa o dwóch czasownikach o jednakim wykonawcy połączonych ze sobą łącznikiem, z których pierwszy jest czasownikiem modalnym z powyższej grupy, a drugi nie jest zanegowany. Otrzymana forma nie posiada łącznika, a jej wykładniki gramatyczne (czas, negacja, pytanie, osoba, rozkaz) odnoszą się się do czasownika modalnego (pewne informacje o drugim czasowniku mogą zostać utracone). Poniżej kilka przykładów dla zilustrowania zjawiska.

• німалпа ўанікўелме 'myślę, że umrę' - pierwszy czasownik (=малп=) nie należy do powyższej grupy, nie może się więc uniesamodzielnić
• нітра ўанілізе 'jestem zobowiązany, że pójdę; powinienem pójść' - wszystkie warunki spełnione, możliwe jest przekształcenie do нілізатр 'powinienem pójść'
• ніхагра ўаніжжелце 'nie muszę zobaczyć (bardziej dosłownie: nie muszę, że zobaczę)' - wszystkie warunki spełnione, możliwe jest przekształcenie do ніхажжелцагр 'nie muszę zobaczyć'
• нідре ўаніхагладе 'próbuję nie mówić (bardziej dosłownie: próbuję, że nie powiem)' - drugi czasownik jest zanegowany, przekształcenie nie jest możliwe
• ніхапра ўаыпрета 'nie chcę, żeby on wrócił' - czasowniki mają różne podmioty, przekształcenie nie jest możliwe
• ¿ніўралі ўанібегна? 'czy potrafię biec? (bardziej dosłownie: czy potrafię, że biegnę?)' - wszystkie warunki spełnione, możliwe jest przekształcenie do ¿нібегналіўр? 'czy potrafię biec?'

Sufiksy modalne mogą się na siebie nakładać, choć zdarza się to bardzo rzadko. W takim przypadku rozdziela je protetyczne і, a informacja gramatyczna odnosi się do ostatniego z nich, np. ¿ніпралі ўаніўра ўанібеге? => ¿нібегналіўріпр? 'czy chcę potrafić biec?', мнахагра ўамнадре ўамнапре ўамнапрете => мнахапретапрідрігр 'nie musisz próbować chcieć wrócić'.

Rozkaz

Wykładnikiem rozkazu jest р, a po sufiksach modalnych ір, np. мнајхчіда 'kochasz mnie', ¡мнајхчідар! 'kochaj mnie!'; мнахапретапрідрігр 'nie musisz próbować chcieć wrócić', ¡мнахапретапрідрігрір! 'nie bądź zmuszony próbować zechcieć wrócić!'.

Imiesłowy

Przymiotnikowe

Używane stosunkowo rzadko, stoją po obiekcie opisywanym, tworzone są od tematu czasownika. Należą do nich:

• imiesłów teraźniejszy czynny - o końcówce -аје, np. Ўеранг малпаје 'myślący człowiek'.
• imiesłów przeszły czynny - o końcówce -аўе, np. Ўакабу ерцеўе лакамі 'kobieta, która przyszła do nas'.
• imiesłów przeszły bierny - ma końcówkę -ене, może przyłączać wykonawcę wyrażonej w nim czynności w celowniku, np. Каз бжелцене мејх 'dom widziany przeze mnie'.

Przy tworzeniu tych imiesłowów rdzenie z zewnętrznymi modyfikatorami traktuje się jako jedną ciągłą całość, np. Ібу чідаје 'kochająca matka', Ібу берчідаје '[niezmiennie] kochająca matka'.

Czasownikowe

Tworzone są od form osobowych czasownika za pomocą postpozycji та. Podobnie jak imiesłowy przymiotnikowe stoją po obiekcie opisywanym. Zasadnicza różnica polega na tym, że opisywany obiekt nigdy nie jest podmiotem czynności wyrażonej w imiesłowie, a jego dokładna funkcja nie jest sprecyzowana i należy dopisać ją z kontekstu, np. Ўерангет нігладу та 'ten człowiek, z którym rozmawiałem' albo' ten człowiek, o którym mówiłem', Јер мнахалізебр та 'miejsce, do którego nie będziesz mógł pójść' albo 'miejsce, gdzie nie będziesz mógł chodzić', Ўакабу нічіда та 'dziewczyna, którą kocham' (przedstawiono tylko najprawdopodobniejsze interpretacje).

Przysłówkowe

Praktycznie już nie używane. Należą do nich:

• imiesłów równoczesny - o końcówce -ајі, np. ыгладу жрајі 'mówił jedząc';
• imiesłów uprzedni - o końcówce -ені, np. ылізу гладені јат 'to powiedziawszy wyszedł'.

Przy tworzeniu tych imiesłowów rdzenie z zewnętrznymi modyfikatorami traktuje się jako jedną ciągłą całość, np. ыгладу біжрајі 'mówił karmiąc'.

Wyrażanie dzierżawczości

W języku tarykańskim istnieje kilka konstrukcji odpowiadających przydawce dzierżawczej.

• Przyimek дарі wskazuje na pewną podległość posiadanego wobec posiadacza, sprawowaną pieczę, ponoszenie za coś odpowiedzialności, a także na miejsce pochodzenia, wytwórcę, np. Лешет дарі јех 'mój niedźwiedź, niedźwiedź', Мліх дарі Мучај 'mleko krowie, krowy, od krowy';
• Przyimek даріде lub даде jest używany gdy posiadany jest integralną częścią posiadacza, w praktyce najczęściej dotyczy to części ciała, np. Ђалла даріде јун 'jej oczy';
• Konstrukcja гўегўеттене + narzędnik oznacza posiadanie w sensie dosłownym, istnieje wiele jej skróconych wariantów, takich jak гўегўеме, гўетме, геме. Przykład: Кнег гўегўеттене меңЫнахет 'książka tego dziecka';
• Przyimek перпре, dosł. 'względem' używany jest, gdy posiadany pełni jakąś funkcję względem posiadanego, np. Ібу перпре Лакіңет 'matka tego mężczyzny';
• Przyimek бже używany jest przy patronacie, np. Бжіј бже Лац 'ulica zwycięstwa';
• Przyimek те pozwala tworzyć konstrukcje ilościowe z liczebnikiem w roli posiadanego, np. бу те га = га бу 'oni dwoje'.

Słowotwórstwo

Złożenia

Jest to najczęstsza metoda w słowotwórstwie tarykańskim. W złożeniach zwykle drugi człon dominuje, np. Кукмај 'żaba' + ыжра 'jeść' = КумкајЖрај 'Francuz'; ыжра 'jeść' + Ынах 'dziecko' = ЖрајЫнах 'głodomór'. Osobnym typem złożenia jest inkorporacja dopełnienia lub okolicznika do czasownika - patrz rozdział o czasowniku.

Formanty słowotwórcze

Jest to druga najpopularniejsza metoda słowotwórcza.

• -ен tworzy od tematu czasownika nazwy czynności, efektów i narzędzi, np. ыјаза 'pisać', Јазен 'pisanie; tekst, praca pisemna';
• -ај tworzy od tematu czasownika nazwy wykonawców czynności, np. ыдудуріха 'piać', Дудуріхај 'kogut';
• -трар tworzy od tematów imiennych lub czasownikowych nazwy wykonawców czynności, maszyn, narzędzi, pojęć, np. ыжжежжелца 'rozglądać się, szukać (wzrokiem)', Бжежжелцартрар 'radar'.
• ыћ- dodany do tematu imiennego lub czasownikowego tworzy jego antonim, np. ју 'dobry', ыћју 'zły, niewłaściwy'.
• -ет rzadki sufiks tworzący rzeczowniki, np. Лачаўен 'łączenie' Лачаўенет 'wtyczka';
• -ніх tworzy od tematów imiennych nazwy pojęć, miejsc, stworzeń, maszyn, np. Јетеш 'ściółka', Јетешніх 'żuk';
• -еж tworzy od tematów imiennych rzeczowniki abstrakcyjne, nazwy miejsc i instytucji, np. Ђірт 'magnes', Ђіртеж 'magnetyzm';
• -е tworzy od tematów imiennych przymiotniki, np. Дерт 'alfabet', дерте 'alfabetyczny';
• -те tworzy od tematów imiennych przymiotniki, np. Уу 'król', ууте 'królewski';
• -че- tworzy od tematów imiennych zdrobnienia, np. Петл 'światło', Петчел 'światełko, nikłe światło';
• -аў tworzy od tematów czasownikowych lub imiennych czasowniki, czasem jest opcjonalnym dodatkiem niezmieniającym znaczenia, np. Кат 'słowo', ыкатаўа 'oświadczać'; ыженса 'bronić', ыженсаўа 'bronić'.

Przedrostki rozszerzające rdzeń czasownika również są de facto formantami słowotwórczymi - ich lista znajduje się w rozdziale poświęconym czasownikowi.

Reduplikacja

Jest to historyczny, obecnie nieproduktywny sposób tworzenia słów. Polegał na podwojeniu pierwszej sylaby rdzenia czasownikowego. Nowy czasownik miał znaczenie czynności zintensyfikowanej, dokonanej lub bardziej dynamicznej. Do słów stworzonych tą metodą należą m. in.: ыжжелца 'patrzeć, widzieć', ыжжежжелца 'rozglądać się, szukać wzrokiem'; ыгўетта 'łapać, zdobywać', ыгўегўетта 'posiadać, mieć'; ыра 'być' ырара 'stawać się'; ыглада 'mówić', ыглаглада 'rozmawiać'; ычапіта 'wałęsać się', ычачапіта 'odnaleźć, znaleźć, odkryć'; ыбера 'brać', ыбербера 'wybrać'; ымалпа 'myśleć', ымамалпа 'zastanawiać się, rozmyślać'.

Teksty

Клепан ыдыстрахе - litania przeciw strachowi

Oryginał

ніхачаўагр јаСтрах, мСтрах берымердаўа јаДеш.
ыра мСтрах јаКўелм чпішыхе кыј јаХапанДејен кубўе.
ніжжелце лаСтрах ытас јех.
кіыңерцар меңытас јех кыј меңінпра јех.
кыј ндеСкрабет берылізе та ніжжелце меЂал бжіјіжете лаЖжіј ыју та.
ылізу лаСтранеч мСтрах, ыре ндетру мХапан.
јех іре берніре.