Thèvāngō Hēkrē

Thèvāngō Hēkrē (lub po prostu dialekt południowy) - dialekt wywodzący się z języka Tjèvāngō archaicznego.

Procesy

Charakterystyka początkowa

Alofonia /j/ [ɣ~x] oraz /ĵ/ [j~ʝ]

Jedną z pierwszych różnic, jakie pojawiły się w języku była alofonia przy palatalizacji [ɣ]: standardowa [j] na północy miała wariant [ʝ].

Potem pojawiło się ubezdźwięcznienie <j> na początku wyrazu przez zasadę analogii do [x] przydechowego. Palatalizowało się jednak cały czas do [ʝ]. Następnie, proces ten objął również spółgłoskę ciężką /dj/ w nagłosie.

Początek epoki literackiej

Alofonia północna była we wczesnoarchaicznym państwie ludu Tjèvāngonō traktowana na równi z wymową standardową. Problem stanowił zapis /dj/ w pierwszej sylabie wyrazu, gdyż miał on dwie różne realizacje. Przyjęto więc konwencję, że w środku wyrazu zapisuje się go jako <dj>, które było wymawiane zawsze jako [dɣ], natomiast rozpoczynające słowo /dj/ o dwóch sposobach realizacji będzie zapisywane jako <tj> ze znakiem bezdźwięcznego <t> ulegającemu lub nie ulegającemu ubezdźwięcznieniu przez /j/ [ɣ~x] w zależności od mowy czytającego dany tekst.

[x] zastępujące dawne [ɣ] ulegało palatalizacji do dźwięcznego [ʝ], jednak dla [x] przydechowego przez pewien czas działał normalny mechanizm palatalizacji [x]>[xʲ]. Wyniku analogii ów przydech również zaczął się palatalizować [x]>[ʝ].

W pewnym momencie, ubezdźwięcznieniu uległy wszystkie /j/ i wszystkie palatalizowały się do [ʝ]. Spółgłoska ciężka <dj> uległa ubezdźwięcznieniu do /tx/, lecz przy palatalizacji pozostało [dʝ]. Wyjątek pojawił się przy spółgłosce ciężkiej <tj> [tx], która przez bezdźwięczne /t/ palatalizowała się do [tç]. Dzieje się tak, gdyż owo [tx] powstało z dużo starszego procesu, nie tak nagle i w inny sposób.

Do tego czasu nie zaszły zmiany w samogłoskach. Przedstawione dotąd różnice to drobiazgi, jednakże wpłyną one na zupełną zmianę brzmienia języka w przyszłości.

Dalsze zmiany

Okres wczesny

W tym okresie zaczynają pojawiać się błędy ortograficzne. Oficjalnie pismo pozostało takie samo, następujący opis będzie więc stosował zapis standardowy; zmienione zostaną jedynie makrony. Charakterystycznymi cechami tego okresu jest afrykatyzacja oraz zanik spółgłosek ciężkich

Poniższe zmiany w palatalizacji uznawane są za pierwsze oznaki dialektyzacji języka:

Jeżeli poniższe głoski się palatalizowały, następowała afrykatyzacja głosek /t/ i /d/:

• [t] > [tʲ] > [t͡ɕ]
• [d] > [dʲ] > [d͡ʑ]
• <dj> [tx] > [dʝ] > [ɟʝ]
• <tj> [tx] > [tç] > [cç]

Zaniknęły głoski ciężkie powodując zmiany długości sylab i przesunięcia akcentu.

• <ng> [ŋg], traktowane dotychczas jako jeden fonem, rozdzieliło się na dwa, często rozdzielając sylaby [ŋ.g]
• <kv> [kf] zostało rozbide na dwa, jak wyżej: [k.f]
• Spółgłoska ciężka <tl> [θ~ð] uległa przemianie w [s~z]. Równolegle z afrykatyzacją, palatalizacja <tl> [s]/[z] doprowadziła do powstania zmiękczenia: [ɕ]/[ʑ]. Spowodowało to również zmianę iloczasu i w konsekwencji przesunięcia akcentów np. flutlur [.fluθur] => flutlūr [flu.suːr]
• <j>, <tj> i <dj> zostały opisane wcześniej.
• vl <ʋ> przeszło w [v]
• <ll~nl> [ʎ] przeszły w [j]
• [Cr] uległo rozdzieleniu: [C.r]. Jeśli wyraz rozpoczyna się od tej zbitki, dochodzi krótka szwa:[Cə̆r]

Niektóre samogłoski krótkie nieakcentowane uległy pewnej destabilizacji. Pojawiają się też pierwsze błędy ortograficzne, w których mylone są nieakcentowane krótkie <i> oraz <y> (gdyż obie są wymawiane jako /ɪ/. Zaniknął też fonem krótkiego /ɨ/. Jego zanik obserwowano dużo wcześniej w wiejskich gwarach, w języku "wysokim" występuje on rzadko, lecz jego obecność była uważana za przejaw wysokiego urodzenia i bogatej kultury językowej. Dlatego też dialekt północny od tego momentu uważany jest za "niższy", choć jest to tylko wymysł bufonów z południa - w rzeczywistości, kultura pozostawała na porównywalnym poziomie.

Zaszły następujące przemiany w samogłoskach nieakcentowanych krótkich:

• [ɛ] > [ɜ]
• [e] > [ɘ]
• [i] > [ɪ]
• [ɨ] > [ɪ]

Okres środkowy

W okresie tym zaszły liczne przemiany w systemie samogłoskowym:

Krótkie nieakcentowane:

• [a] > [æ~ɜ]
• [ʌ] > [ʌ~ɜ]
• [ɜ] > [ə]
• [ɘ] > [ə]
• [i] > [ɪ]
• [ɔ] > [ɔ~ɞ]
• [u] > [ʊ]

(Druga alofoniczna samogłoska wymawiana jest po welarnych i palatalnych)

Krótkie akcentowane:

• [a] > [æ]
• [e] > [ɪ]
• [i] > [ɪ]

Długie nieakcentowane:

• [aː] > [æː]
• [iː] > [ɪː]
• [uː] > [ʉː]
• [ɨː] > [ɪː]

Długie akcentowane:

• [aː] > [aæ]
• [ɛː] > [ɛə]
• [eː] > [iː]
• [oː] > [oʊ]
• [ɨː] > [ɪː]

(Niektóre samogłoski długie akcentowane stały się dyftongami)

Okres późny

Podczas trwania tego okresu, powstają charakterystyczne dla dialektu północnego głoski nosowe.

Spamogłoski nazalizują się przed [ŋ], które w tym okresie zanika. Znazalizowana samogłoska staje się zawsze długa - ta nowa reguła osłabia niektóre prawa iloczasu. Np. w archaicznym wyrazie vrangē [vra'ŋgɛː]unasalizowało się [a] i stało się długie. Jednakże dzieje się to wbrew prawu, które mówi, że sylaba o budowie C+C+V nie może być długa. W konsekwencji wymowa północna okresu środkowego vrangē to [və̆'rãː.geː]

Samogłoski krótkie nieakcentowane:

• an/àn [ɜŋ] > ẽ [ɛ̃ː]
• en/èn [əŋ] > ẽ [ɛ̃ː]
• in [ɪŋ] > ĩ [ɘ̃ː]
• on [ɞŋ] > õ [ɔ̃ː]
• un [ʊŋ] > ũ [ũː]
• yn [ɪŋ] > ỹ [ɘ̃ː]

Samogłoski akcentowane:

• an [aŋ] > ã [ãː]
• àn [ʌŋ] > [ʌ̃ː] > ã [ãː]
• en [ɛŋ] > ẽ [ɛ̃ː]
• èn [ɪŋ] > ỹ [ɘ̃ː]
• in [ɪŋ] > ĩ [ɘ̃ː]
• on [oŋ] > õ [õː]
• un [uŋ] > ũ [ũː]
• yn [ɪŋ] > ỹ [ɘ̃ː]

Fonetyka

Samogłoski

System samogłoskowy uległ znacznym przemianom w barwie, zachowany został iloczas, lecz na akcentowanych sylabach obserwuje się dyftongizację.

Samogłoski długie akcentowane i dyftongi

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymkięte	[iː] ī		[uː] ū
Prawie przymknięte	[ɪː] ȳ
Półprzymknięte			[oʊ] ō
Półotwarte	[ɛə] ē
Otwarte		[aæː] ā

Samogłoski długie nieakcentowane

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymkięte
Prawie przymknięte	[ɪː] ȳ		[ʊː] ū
Półprzymknięte	[eː] ḕ
Półotwarte	[ɛː] ē		[ɔː] ō
Prawie otwarte		[æː] ā

Samogłoski nosowe

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymkięte			[ũː] ũ
Półprzymknięte		[ɘ̃ː] ĩ, ỹ	[õː] õ
Półotwarte	[ɛ̃ː] ẽ		[ɔ̃ː] õ
Otwarte	[ãː] ã

Samogłoski krótkie akcentowane

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymkięte			[u] u
Prawie przymknięte	[ɪ] i
Półprzymknięte	[e] è		[o] o
Półotwarte	[ɛ] e		[ʌ] à [ɔ] o
Prawie otwarte		[æ] a

Samogłoski krótkie nieakcentowane

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymkięte
Prawie przymknięte	[ɪ] i, y		[ʊ] u
Półprzymknięte	[e] è	[ə] e, è	[o] o
Półotwarte		[ɜ] a, à [ɞ] o	[ʌ] à [ɔ] o
Prawie otwarte		[æ] a

Spółgłoski

Spółgłoski

		Bilabialne	Wargowo-zębowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Miękkopodniebienne
Nosowe	twarde	[m] m			[n] n		[ŋ] n
	miękkie	[mʲ] mì				ɲ [nì]
Zwarte	twarde	[p] p [b] b			[t] t [d] d		[k] k [g] g
	miękkie	[pʲ] pì [bʲ] bì			[tʲ] tì [dʲ] dì		[kʲ] kì [gʲ] gì [ʝ] ĵ
Szczelinowe	twarde		[f] f [v] v	[θ~ð] tl			[x] h
	miękkie		[fʲ] fì [vʲ] vì, vlì	[θʲ] tlì			[xʲ] î [ɣ] llì, nlì
Aproksymanty	twarde
	miękkie
Drżące	twarde				[r] r
	miękkie				[rʲ] rì
Boczne	twarde				[l] l	[ʎ] nl, ll
	miękkie					[ʎ] lì

Głoski spalatalizowane, dotychczas zarezerwowane dla słów w roli pacjensa, zrosły się z wyrazami klasy nieożywionej na stałe (z pewnymi wyjątkami) i przestały oznaczać dla nich funkcji pasjensa. W takich wyrazach dopiero palatalizacja następnej sylaby oznacza, że w zdaniu jest on pacjensem.