Thèvāngō Hēkrē
Thèvāngō Hēkrē (lub po prostu dialekt południowy) - dialekt wywodzący się z języka Tjèvāngō archaicznego.
Procesy
Charakterystyka początkowa
Alofonia /j/ [ɣ~x] oraz /ĵ/ [j~ʝ]
Jedną z pierwszych różnic, jakie pojawiły się w języku była alofonia przy palatalizacji [ɣ]: standardowa [j] na północy miała wariant [ʝ].
Potem pojawiło się ubezdźwięcznienie <j> na początku wyrazu przez zasadę analogii do [x] przydechowego. Palatalizowało się jednak cały czas do [ʝ]. Następnie, proces ten objął również spółgłoskę ciężką /dj/ w nagłosie.
Początek epoki literackiej
Alofonia północna była we wczesnoarchaicznym państwie ludu Tjèvāngonō traktowana na równi z wymową standardową. Problem stanowił zapis /dj/ w pierwszej sylabie wyrazu, gdyż miał on dwie różne realizacje. Przyjęto więc konwencję, że w środku wyrazu zapisuje się go jako <dj>, które było wymawiane zawsze jako [dɣ], natomiast rozpoczynające słowo /dj/ o dwóch sposobach realizacji będzie zapisywane jako <tj> ze znakiem bezdźwięcznego <t> ulegającemu lub nie ulegającemu ubezdźwięcznieniu przez /j/ [ɣ~x] w zależności od mowy czytającego dany tekst.
[x] zastępujące dawne [ɣ] ulegało palatalizacji do dźwięcznego [ʝ], jednak dla [x] przydechowego przez pewien czas działał normalny mechanizm palatalizacji [x]>[xʲ]. Wyniku analogii ów przydech również zaczął się palatalizować [x]>[ʝ].
W pewnym momencie, ubezdźwięcznieniu uległy wszystkie /j/ i wszystkie palatalizowały się do [ʝ]. Spółgłoska ciężka <dj> uległa ubezdźwięcznieniu do /tx/, lecz przy palatalizacji pozostało [dʝ]. Wyjątek pojawił się przy spółgłosce ciężkiej <tj> [tx], która przez bezdźwięczne /t/ palatalizowała się do [tç]. Dzieje się tak, gdyż owo [tx] powstało z dużo starszego procesu, nie tak nagle i w inny sposób.
Do tego czasu nie zaszły zmiany w samogłoskach. Przedstawione dotąd różnice to drobiazgi, jednakże wpłyną one na zupełną zmianę brzmienia języka w przyszłości.
Dalsze zmiany
Okres wczesny
W tym okresie zaczynają pojawiać się błędy ortograficzne. Oficjalnie pismo pozostało takie samo, następujący opis będzie więc stosował zapis standardowy; zmienione zostaną jedynie makrony. Charakterystycznymi cechami tego okresu jest afrykatyzacja oraz zanik spółgłosek ciężkich
Poniższe zmiany w palatalizacji uznawane są za pierwsze oznaki dialektyzacji języka:
Jeżeli poniższe głoski się palatalizowały, następowała afrykatyzacja głosek /t/ i /d/:
- [t] > [tʲ] > [t͡ɕ]
- [d] > [dʲ] > [d͡ʑ]
- <dj> [tx] > [dʝ] > [ɟʝ]
- <tj> [tx] > [tç] > [cç]
Zaniknęły głoski ciężkie powodując zmiany długości sylab i przesunięcia akcentu.
- <ng> [ŋg], traktowane dotychczas jako jeden fonem, rozdzieliło się na dwa, często rozdzielając sylaby [ŋ.g]
- <kv> [kf] zostało rozbide na dwa, jak wyżej: [k.f]
- Spółgłoska ciężka <tl> [θ~ð] uległa przemianie w [s~z]. Równolegle z afrykatyzacją, palatalizacja <tl> [s]/[z] doprowadziła do powstania zmiękczenia: [ɕ]/[ʑ]. Spowodowało to również zmianę iloczasu i w konsekwencji przesunięcia akcentów np. flutlur [.fluθur] => flutlūr [flu.suːr]
- <j>, <tj> i <dj> zostały opisane wcześniej.
- vl <ʋ> przeszło w [v]
- <ll~nl> [ʎ] przeszły w [j]
- [Cr] uległo rozdzieleniu: [C.r]. Jeśli wyraz rozpoczyna się od tej zbitki, dochodzi krótka szwa:[Cə̆r]
Niektóre samogłoski krótkie nieakcentowane uległy pewnej destabilizacji. Pojawiają się też pierwsze błędy ortograficzne, w których mylone są nieakcentowane krótkie <i> oraz <y> (gdyż obie są wymawiane jako /ɪ/. Zaniknął też fonem krótkiego /ɨ/. Jego zanik obserwowano dużo wcześniej w wiejskich gwarach, w języku "wysokim" występuje on rzadko, lecz jego obecność była uważana za przejaw wysokiego urodzenia i bogatej kultury językowej. Dlatego też dialekt północny od tego momentu uważany jest za "niższy", choć jest to tylko wymysł bufonów z południa - w rzeczywistości, kultura pozostawała na porównywalnym poziomie.
Zaszły następujące przemiany w samogłoskach nieakcentowanych krótkich:
- [ɛ] > [ɜ]
- [e] > [ɘ]
- [i] > [ɪ]
- [ɨ] > [ɪ]
Okres środkowy
W okresie tym zaszły liczne przemiany w systemie samogłoskowym:
Krótkie nieakcentowane:
- [a] > [æ~ɜ]
- [ʌ] > [ʌ~ɜ]
- [ɜ] > [ə]
- [ɘ] > [ə]
- [i] > [ɪ]
- [ɔ] > [ɔ~ɞ]
- [u] > [ʊ]
(Druga alofoniczna samogłoska wymawiana jest po welarnych i palatalnych)
Krótkie akcentowane:
- [a] > [æ]
- [e] > [ɪ]
- [i] > [ɪ]
Długie nieakcentowane:
- [aː] > [æː]
- [iː] > [ɪː]
- [uː] > [ʉː]
- [ɨː] > [ɪː]
Długie akcentowane:
- [aː] > [aæ]
- [ɛː] > [ɛə]
- [eː] > [iː]
- [oː] > [oʊ]
- [ɨː] > [ɪː]
(Niektóre samogłoski długie akcentowane stały się dyftongami)
Okres późny
Podczas trwania tego okresu, powstają charakterystyczne dla dialektu północnego głoski nosowe.
Spamogłoski nazalizują się przed [ŋ], które w tym okresie zanika. Znazalizowana samogłoska staje się zawsze długa - ta nowa reguła osłabia niektóre prawa iloczasu. Np. w archaicznym wyrazie vrangē [vra'ŋgɛː]unasalizowało się [a] i stało się długie. Jednakże dzieje się to wbrew prawu, które mówi, że sylaba o budowie C+C+V nie może być długa. W konsekwencji wymowa północna okresu środkowego vrangē to [və̆'rãː.geː]
Samogłoski krótkie nieakcentowane:
- an/àn [ɜŋ] > ẽ [ɛ̃ː]
- en/èn [əŋ] > ẽ [ɛ̃ː]
- in [ɪŋ] > ĩ [ɘ̃ː]
- on [ɞŋ] > õ [ɔ̃ː]
- un [ʊŋ] > ũ [ũː]
- yn [ɪŋ] > ỹ [ɘ̃ː]
Samogłoski akcentowane:
- an [aŋ] > ã [ãː]
- àn [ʌŋ] > [ʌ̃ː] > ã [ãː]
- en [ɛŋ] > ẽ [ɛ̃ː]
- èn [ɪŋ] > ỹ [ɘ̃ː]
- in [ɪŋ] > ĩ [ɘ̃ː]
- on [oŋ] > õ [õː]
- un [uŋ] > ũ [ũː]
- yn [ɪŋ] > ỹ [ɘ̃ː]
Fonetyka
Samogłoski
System samogłoskowy uległ znacznym przemianom w barwie, zachowany został iloczas, lecz na akcentowanych sylabach obserwuje się dyftongizację.
Przednie | Centralne | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymkięte | [iː] ī | [uː] ū | |
Prawie przymknięte | [ɪː] ȳ | ||
Półprzymknięte | [oʊ] ō | ||
Półotwarte | [ɛə] ē | ||
Otwarte | [aæː] ā |
Przednie | Centralne | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymkięte | |||
Prawie przymknięte | [ɪː] ȳ | [ʊː] ū | |
Półprzymknięte | [eː] ḕ | ||
Półotwarte | [ɛː] ē | [ɔː] ō | |
Prawie otwarte | [æː] ā |
Przednie | Centralne | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymkięte | [ũː] ũ | ||
Półprzymknięte | [ɘ̃ː] ĩ, ỹ | [õː] õ | |
Półotwarte | [ɛ̃ː] ẽ | [ɔ̃ː] õ | |
Otwarte | [ãː] ã |
Przednie | Centralne | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymkięte | [u] u | ||
Prawie przymknięte | [ɪ] i | ||
Półprzymknięte | [e] è | [o] o | |
Półotwarte | [ɛ] e | [ʌ] à [ɔ] o | |
Prawie otwarte | [æ] a |
Przednie | Centralne | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymkięte | |||
Prawie przymknięte | [ɪ] i, y | [ʊ] u | |
Półprzymknięte | [e] è | [ə] e, è | [o] o |
Półotwarte | [ɜ] a, à [ɞ] o | [ʌ] à [ɔ] o | |
Prawie otwarte | [æ] a |
Spółgłoski
Bilabialne | Wargowo-zębowe | Zębowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Miękkopodniebienne | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | twarde | [m] m | [n] n | [ŋ] n | |||
miękkie | [mʲ] mì | ɲ [nì] | |||||
Zwarte | twarde | [p] p [b] b | [t] t [d] d | [k] k [g] g | |||
miękkie | [pʲ] pì [bʲ] bì | [tʲ] tì [dʲ] dì | [kʲ] kì [gʲ] gì [ʝ] ĵ | ||||
Szczelinowe | twarde | [f] f [v] v | [θ~ð] tl | [x] h | |||
miękkie | [fʲ] fì [vʲ] vì, vlì | [θʲ] tlì | [xʲ] î [ɣ] llì, nlì | ||||
Aproksymanty | twarde | ||||||
miękkie | |||||||
Drżące | twarde | [r] r | |||||
miękkie | [rʲ] rì | ||||||
Boczne | twarde | [l] l | [ʎ] nl, ll | ||||
miękkie | [ʎ] lì |
Głoski spalatalizowane, dotychczas zarezerwowane dla słów w roli pacjensa, zrosły się z wyrazami klasy nieożywionej na stałe (z pewnymi wyjątkami) i przestały oznaczać dla nich funkcji pasjensa. W takich wyrazach dopiero palatalizacja następnej sylaby oznacza, że w zdaniu jest on pacjensem.