Gramatyka języka ahtialańskiego zajmuje się badaniem struktur gramatycznych tego języka. Uznaje się, że oficjalny dialekt (aŝtíalidai kínau) jest językiem aglutynacyjnym, składniowo reprezentuje strategię biernikową (ang. nominative-accusative alignment, ros. аккузативная стратегия). Stosuje stały, prawie nietykalny szyk zdania podmiot-orzeczenie-dopełnienie (SVO), który ulega zmianie tylko dla nacisku w języku potocznym. Nie używa się żadnych rodzajników. Nie występuje strona bierna. Akcent nie ma prawie żadnego znaczenia (z wyjątkiem koniugacji) w gramatyce.
Ogólnie uznaje się, że gramatyka aylláwai jest raczej łatwa.
Kaidae ðãreŝ. Buduję dom. Kene ẽreneðie vare. On czeka na mnie. Trĩspeneri iwunalde. Łapiesz rybę.
Składnia
Ogólne
Język ahtialański stosuje znaczniki składniowe dla podstawowych trzech funkcji: wykonawcy (podmiot), biorcy czynności (dopełnienie bliższe) i biorcy biorcy czynności (dopełnienie dalsze). Odpowiada to trzem podstawowym przypadkom rzeczownika: mianownikowi, biernikowi i celownikowi. Mianownik nie znakuje końcówki, biernik stosuje przyrostek -e-, a celownik przedrostek an-. W razie konfliktów, za spółgłoskę rozdzielającą uznaje się zwarcie krtaniowe (jak w polskim nie-e!, też zapisywane myślnikiem).
Cytat:
Taíta alin-ik çeneanNẽlu. Taita da serce Nẽlu.
Nie rozróżnia się użycia atrybutywnego i predykatywnego przymiotnika - w obu funkcjach przymiotnik, tak jak w języku polskim (stary dom - dom stary), a inaczej niż w rosyjskim (старый дом - дом стар), ma tą samą formę.
Pytania tworzone są przez partykułę «şa·» (pisane z kropką środkową), wstawianą na początku wypowiedzi. Partykuła ta musi rozpocząć wypowiedź, by powstało pytanie, i obejmuje swoim zasięgiem tak daleko, na ile daleko stosuje się intonację pytającą (samogłoska akcentowana ostatniego słowa ma wyraźny opadająco-rosnący kontur i jest dłuższa).
Szyk zdania ahtialańskiego jest praktycznie nienaruszalny, ale w pytaniach ważne jest to, o co pytamy. Jeśli więc zdanie ma konstrukcję "şa· + konstrukcja oznajmiająca", musiały powstać rozwiązania inne niż pozycyjne czy intonacyjne dla wskazania, o co pytamy. Jest rozwiązanie morfologiczne: stosuje się cząstkę «ni», która doklejana jest do słowa, które interesuje nas najbardziej.
Cytat:
Şa· kadrai·ni adikuv? Czy ten ołówek jest czerwony?
Cytat:
Şa· kadrai adikuv·ni? Czy czerwony jest ołówek?
«Şa·» jest mocne w mowie i wpływa na wymowę niektórych dźwięków, np. cofając [k] do [q], zmieniając "a" w "á".
Przeczenia
Przeczenia wprowadza się identycznie, jak w przypadku pytań: służą do tego partykuły «ne·» oraz «ne». De facto obie mają to samo ścisłe znaczenie - przeczą obiektowi później, ale różnica leży w tym, że «ne·» jest pierwsze w wypowiedzi i neguje ją całą, podczas gdy «ne» ma prawo być wszędzie poza początkiem i neguje tylko następujący element (np. rzeczownik, jak "dom", czy wyrażenie rzeczownikowe, takie jak "biały dom"). Dopuszcza się «ne» na początku jako zaprzeczenie jednego elementu, ale tylko, gdy po tym elemencie wystąpi też «·ni».
Cytat:
Ne· luri vah leikki kaida. To nie jest zielony dom. (przeczy, że jest dom)
Cytat:
Luri vah ne leikki kaida. Dom nie jest zielony. (przeczy tylko, że jest zielony)
Cytat:
Ne luri vah ·ni leikki kaida. Nie jest to zielony dom. (tylko coś innego - zaprzeczony został zwrot luri vah, czyli "oto")
Warto zwrócić uwagę na zwrot "luri vah", którym wskazujemy na nowo wspomniane obiekty, i który bywa krótko zastępowany przez końcówkę «-saw», np. «Leikki kaidasaw.» (Oto zielony dom.).
Zdania złożone równoważne
Zdania równoważne tworzy się przez dwie wypowiedzi o podstawowym układzie (SVO, z partykułami modyfikującymi typu «şa·» czy «ne·» lub bez nich) i łącznika, na zasadzie:
ZDANIE¹ + łącznik + ZDANIE²
Istnieje jeden łącznik bez dodatkowych funkcji, jest to pauza, na piśmie oznaczana przecinkiem lub średnikiem (w zależności od tego jak mocno oba zdania składowe zależą od siebie).
Cytat:
Varna ir kaidae, ne· nesiaŝ naynap[1]. Mam dom, nie myślę o deszczu.
Stosuje się także takie łączniki jak «se» lub «set» (końcowe -t nie jest obowiązkowe), co dosłownie znaczy "i", oraz «ẽt», co znaczy "z", "wraz z".
Zdania podrzędnie złożone
Zdania podrzędnie złożone składają się z jednego domyślnego oraz przynajmniej jednego, który od niego zależy (może być ich więcej). W ahtialańskim konstrukcja jest podobna, ale inne są łączniki.
Cytat:
Varna ir art·ni kaidae, Miałem dom,
Cytat:
kir ãrras dragnovstaran (ki). ale zniszczyła mi (go) burza.
Cytat:
Taita na nya Nẽlue·ni, Taita kocha Nẽlu,
Cytat:
pnu senatukuvstãk. więc za niego wyjdzie.
Strona bierna
Strona bierna nie występuje wcale w języku ahtialańskim. Czasem spotyka się konstrukcje oddające podobny charakter wypowiedzi co polska strona bierna, z użyciem pustego podmiotu «ap», który dosłownie oznacza "ktoś", na przykład:
Cytat:
Ap lemekaði antullıme. Ktoś je jabłko.
W ten sposób usuwa się rzeczywistego wykonawcę zdania; co jednak nie tworzy prawdziwej strony biernej, jako, że biorca czynności nadal jest w przypadku zaznaczającym biorcę (bierniku) i szyk zdania pozostaje zwykły.
Morfologia
Język ahtialański ma ubogą morfologię w porównaniu zarówno z innymi językami aglutynacyjnymi, jakimi są np. turecki, japoński czy fiński, jak i z językami fleksyjnymi, takimi jak polski czy rosyjski. Aglutynacja od fleksji różni się tym, że ta druga po dostawieniu końcówek (znaczników morfologicznych) dochodzi do przemian w rdzeniu słowa, europejskie języki fleksyjne mają też bardzo wiele wyjątków czy wersji odmian, a także pewne nielogiczne elementy (np. z jakiej w języku polskim ściana jest żeńska, but jest męski, a okno nijakie? Co kobiecego jest w ścianie?) - ahtialański zasadniczo nie posługuje się tymi cechami, o ile nie mają one dodatkowych, przydatnych funkcji.
Aglutynacja oznacza zwykłe doklejanie morfemów do rdzenia, bez jego zmiany, niezależnie od rodzaju czy liczby. Ahtialański nie redukuje niczego, nie ubezdźwięcznia i nie upodabnia, nawet, jeżeli morfemy są skłócone fonetycznie i trudno je wymówić.
Deklinacja
Ahtialański rzeczownik odmienia się przez kilka przypadków:
Przypadki
Makaronizm
Nazwa polska
Przykład
Znacznik
Funkcje
Nominatyw
Mianownik
«Taita na nya Nẽlue.» Taita kocha Neelu.
-ø
Wykonawca czynności.
Akuzatyw
Biernik
«Ortoki no drastaði Taitae.» Ortoki denerwuje Taitę.
-e
Biorca czynności.
Datyw
Celownik
«Yuki no alin-ik putkue anTaita.» Yuki daje książkę Taicie.
Za pomocą czego czynność zaszła. fuo-/ho- forma zależy od harmonii dyftongów.
Prepozycjonał
-
«Taita û tuigerep.» Taita (siedzi) na kamieniu.
-Vp
Stosowane w wyrażeniach przyimkowych.
Mianownika i biernika używa się podobnie, jak w języku polskim, z tym, że w polskim jego funkcję często przejmuje dopełniacz, czego tu się nie robi:
Cytat:
Tan anazeı. Nie ma psów.
Czasami używa się celownika w innych sytuacjach, przeczących jego funkcji, na przykład:
Cytat:
Lemekaŝ anwanen. Jem roślinę.
Liczbę mnogą oznacza się przez -«ı». Jeżeli w konflikt wchodzą inne przypadki, to daje je się przed "ı", na przykład:
Cytat:
Taita na nya nllokraeı. Taita lubi diamenty.
Przypisy
↑Skrócenie od nak| naynap, końcowe -p jest od przypadka przyimkowego. Tutaj zostawiono przypadek przyimkowy, a usunięto sam przyimek (kontekst sprawia, że staje się oczywiste jaki to był przyimek).
