Język deqaru

deqaru
Utworzenie:	Cyryl i Metody w 2010
Kody
Conlanger–3	pri.dqr.zf
Lista conlangów

Deqaru - język sztuczny zaprezentowany przez użytkownika Cyryl i Metody na forum Conlanger.

Fonetyka

Spółgłoski

	Wargowe	Dziąsłowe	Języczkowe
Zwarte	[b] - b [p] - p	[d] - d [t] - t	[ɢ] - g [q] - q
Szczelinowe	[v] - v [f] - f	[z] - z [s] - s	[χ] - x [ʁ] - h
Nosowe	[m] - m	[n] - n	[ɴ] - ng
Płynne		[r] - r [l] - l
Półsamogłoski	[w] - w

Zwarcie krtaniowe [ʔ] nie ma statusu fonemu, ale jest spółgłoską epentetyczną, która wstawiana jest zawsze między dwie samogłoski. Można ją zaznaczać w piśmie za pomocą znaku ', ale nie trzeba, skoro jest obligatoryjna i niedystynktywna.

Samogłoski

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte	i		u
Średnie	e		o
Otwarte		a

Iloczas nie jest dystynktywny, podobnie jak ton; akcent jest stały i pada na pierwszą sylabę tematu wyrazowego.

Fonotaktyka

Sylaba w deqaru może mieć strukturę VC, CV lub CVC. Zbitki spółgłoskowe są możliwe na granicy dwóch sylab (maksymalnie dwie spółgłoski).

Rdzeń w deqaru składa się z jednej, dwóch, albo trzech spółgłosek (tematy tworzy się przez uzupełnienie rdzenia odpowiednim samogłoskowym afiksem). Ostatnia samogłoska rdzenia nie może być zwarto-wybuchowa; pozostałych to ograniczenie nie dotyczy.

Klasy nominalne

Deqaru posiada V klas nominalnych. Tematy rzeczownikowe tworzy się przez dodanie do rdzenia (C-C-C, -C-C lub -C-) afiksu samogłoskowego stanowiącego wykładnik danej klasy.

Klasa I

Rzeczowniki klasy I oznaczają wszystkie istoty uważane za rozumne, osobowe i suwerenne, a więc ludzi, bóstwa, duchy, demony, potężne siły przyrody. Afiksy klasy I to -a-a- (dla C-C-C => CaCaC), a-a- (dla -C-C => aCaC) lub a-a (dla -C- => aCa), np.

• mazan - człowiek (rdzeń m-z-n)
• amax - król, władca (rdzeń -m-x rządzić, władać)
• asha - kobieta (rdzeń -sh-)

Klasa II

Do tej klasy należą rzeczowniki oznaczające obiekty żywotne, poruszające się, czyli: zwierzęta, części ciała, niektóre narzędzia, pojazdy, broń, jak również istoty ludzkie, którym odmawia się osobowości bądź suwerenności: wrogowie i słudzy. Afiksy klasy II to odpowiednio: -u-i-, u-i- oraz u-i, np.

• muqir - niewolnik (m-q-r pracować)
• udil - ślimak (-d-l dom, mieszkanie)
• uri - wróg (-r- sprzeciwiać się)

Klasa III

Do klasy III należą rzeczowniki oznaczające rośliny i ich części, oraz pożywienie, zarówno roślinne, jak i mięsne. Jej afiksy to: -e-o- dla C-C-C, i-o- dla C-C- oraz i-u dla -C-, np.

• heqol - drzewo (h-q-l)
• ilov - kwiat (-l-v)
• ingu - jad, trucizna, zatrute jedzenie (-ng- zło)

Klasa IV

Do IV klasy należą wszystkie wyrazy abstrakcyjne, oznaczające słowa, pojęcia, uczucia, miary przestrzeni i czasu, stany etc. etc. Jej afiksy to: -e-a-, i-a- oraz i-a, np.

• deqar - język (d-q-r mówić)
• imax - władza, panowanie
• inga - zło

Klasa V

Wreszcie do V klasy należą rzeczowniki oznaczające konkretne, nieruchome i nieożywione przedmioty. Jej afiksy to -a-u-, a-u-, a-u, np.

• masul - świątynia (m-s-l świętość, mana)
• adul - dom
• asu - piasek (-s-).

Stan złożenia

Rzeczowniki w stanie złożenia służą do tworzenia złożeń nominalnych, które w deqaru są czymś dużo bardziej pospolitym, niż po polsku, np.

• amax - król
• adul - dom
• amxa'adul => pałac, dosł. królodom.

Stan złożenia tworzy się w następujący sposób:

• CVCVC => CVCCV, np. mazan => mazna-
• VCVC => VCCV, np. adul => adlu-
• VCV => VCV, np. asu => asu-

Kiedy w wyniku takiego przekształcenia ostatnią głoską wyrazu stanie się -o lub -e, to przechodzi ona odpowiednio w -u lub -i, np.

• heqol - heqlu- drzewo

Ponieważ deqaru posiada zaledwie garstkę właściwych przymiotników (dotyczących rozmiaru, koloru i oceny moralnej), złożenia tego rodzaju służą także tworzeniu wyrażeń, które na polski przetłumaczymy jako przymiotnik+rzeczownik, np.

• uri - wróg (tu akurat st.złoż = forma podst.)
• mazan - człowiek
• urimazan - wrogi człowiek, przeciwnik.

Również właściwe przymiotniki przyjmują stan złożenia, np.

• asal - wielki - I klasa
• mazan
• aslamazan - wielki człowiek, wódz.

Liczba

Sam w sobie, temat nominalny nie zawiera informacji na temat liczby. I tak mazan może znaczyć człowiek lub ludzie, amxa'adul - pałac lub pałace, w zależności od kontekstu. Kiedy chcemy wyraźnie położyć nacisk na liczebność, możemy użyć któregoś z przyrostków, m.in.

1. -n - przyrostek syngulatywny, np.
   • maznan - jeden człowiek
   • muqrin - jeden niewolnik
   • asun - ziarenko piasku
2. -ta - oznaczający grupę, np.
   • maznata - ludzie
   • muqrita - niewolnicy
   • ashata - kobiety
3. -nam - oznaczający wszystkie w ogóle, np.
   • maznanam - wszyscy ludzie
   • heqlunam - drzewa w ogóle

Jak widać, przyrostki te łączą się z nominami w stanie złożenia.

Czasowniki

Tematy czasownikowe tworzy się również przez dodanie do rdzenia spógłkoskowego (dwu- albo trójradykalnego) odpowiednich afiksów. Od użytego afiksu zależy dokładne znaczenie tematu, wyróżnia się zaś tematy następujące:

Strona czynna

Podstawowy temat czasownika odpowiada polskiej stronie czynnej. Ma ona postać CaCCi lub CaCi, np.

• daqri - mówić
• lani - kochać
• lasi - iść
• maxi - władać, rządzić.

Strona bierna

Czasownik w II temacie określa czynność, której gramatyczny podmiot jest logicznym przedmiotem. Jego postać to CiCCi lub CiCi, np.

• lini - być kochanym
• mixi - być rządzonym
• sinni - być zwanym, nazywać się (senan - imię).

Strona zwrotna

Czasownik w III stronie określa czynność, której podmiot jest zarazem przedmiotem. Jego postać to CaCahaCi lub CahaCi, np.

• zahari myć się; (zari - myć)
• lagahani – ratować samego siebie (lagni – ratować)
• sanahani – podawać się za kogość, nazywać siebie samego.

Strona czynna sprawcza

Oznacza czynność aktywną, która jest wynikiem innej czynności, wykonanej przez podmiot. Tworzy go infiks -a-aya-i według wzoru CaCayaCi lub CayaCi, np.

• daqayari - sprawić, by mówił, udzielić głosu
• layasi - sprawić, by szedł.

Strona bierna sprawcza

Oznacza czynność bierną, która jest wynikiem innej czynności dokonanej przez podmiot. Jego infiks to -i-aya-i (CiCayaCi) lub -iya-i (CiyaCi), np.

• liyani - pokochać (sprawić, by był kochany)
• sinayani - nazwać (sprawić, by był nazwany).

Strona wzajemna

Oznacza czynność, w której podmiot jest wykonawcą czynności i zarazem odbiorcą tej samej czynności wykonywanej przez inny podmiot. Jej postać to CaCawaCi lub CawaCi, np.

• lawani – kochać się wzajemnie
• rawahi – bić się wzajemnie (rahi - bić się).

Strona czynna wspólna

Odnosi się do czynności wykonywanej wspólnie przez więcej niż jeden podmiot. Jej postać to CaCazaCi bądź CazaCi, np.

• lazasi – iść razem
• daqazari – mówić wspólnie, rozmawiać.

Strona bierna wspólna

Odnosi się do czynności, której podmiotem gramatycznym jest dwa lub więcej obiektów, będących logicznymi przedmiotami danej czynności. Jej postać to CiCazaCi bądź CizaCi, np.

• rizahi – razem być bitym
• ligazani – razem zostać uratowanym.

Zdania

Zdania w deqaru dzielą się na imienne i czasownikowe.

Zdania imienne

Zdania imienne oznaczają głównie identyczność, posiadanie cechy, znajdowanie się w jakimś miejscu. Najprostsze zdanie imienne o postaci X jest Y buduje się, łącząc zaimek osobowy z tematem nominalnym, np.

• Umazan - jestem człowiekiem (ja+człowiek)
• Qa'asal - jesteś wielki (ty+wielki I klasa)
• Na'amax - on jest królem/oni są królem/królami (on+król)
• Wa'adulnaq jesteśmy w domu (my+dom+w)

Zdania czasownikowe

Formą podstawową czasownika jest jego forma dokonana, którą najlepiej tłumaczyć jako czas przeszły. W deqaru aspekt czasownika jest ważniejszy niż czas.

Czasowniki nieprzechodnie

Zdania czasownikowe tworzy się przez dodanie zaimka osobowego do tematu czasownkowego. Dla przykładu, czasownik daqri, mówić, odmienia się jak następuje:

• Udaqri - powiedziałem
• Qadaqri - powiedziałeś
• Nadaqri - powiedział/powiedzieli
• Wadaqri - powiedzieliśmy
• Madaqri - powiedzieliśmy (inkluzywne)
• Xadaqri - powiedzieliście

Tak wygląda odmiana czasowników nieprzechodnich.

Czasowniki przechodnie

Aby odmienić czasownik przechodni, np. 'gari' - budować, postępujemy tak samo, a przedmiot czynności ("dopełnienie bliższe") umieszczamy w stanie złożenia przed tematem czasownika, a po zaimku osobowym, np.:

• U'adlugari - zbudowałem dom (dosł. ja+dom+zbudować, czy też zdomobudowałem).

Zaimki osobowe

Chociaż w deqaru rozróżnienie między liczbą pojedynczą i mnogą imion jest nieobligatoryjne, to jednak posiada on osobne zaimki pierwszej i drugiej osoby w obu liczbach. Zaimek trzeciej osoby jest identyczny dla obu liczb.

Oto deqaryjskie zaimki:

• Liczba pojedyncza:

1. U - ja
2. Qa - ty
3. Na - on

• Liczba mnoga:

1. Wa - my ekskluzywne (my bez ciebie)
   Ma - my inkluzywne (my z tobą)
2. Xa - wy
3. Na - oni
4. Ta - oni (obwiatyw)

Obwiatywu używa się wówczas, kiedy podmiot zdania (oznaczony znacznikiem -e) nie jest tożsamy z tematem (oznaczonym znacznikiem -im).

Zaimki osobowe mają swoje specjalne postaci "niezależne", charakteryzujące się końcówką -ya. Form tych używa się m.in. kiedy wskazują przedmiot czynności.

• Liczba pojedyncza:

1. u => uya
2. qa => qaya
3. na => naya
4. ta => taya

• Liczba mnoga:

1. wa => waya
   ma => maya
2. xa => xaya

I tak, zdanie kocham cię (kochać - lani )będzie brzmiało następująco:

• Uqayalaniya - ja+ciebie+kochać+aspekt niedokonany

Kolejny przykład:

• Nanayarahi - oni pobili ich (oni+ich+pobić).