Język proto-išti
Język proto-išti - nieznany z zapisów wspólny przodek języka išti i języka ????. Używany był około 1500 lat (ziemskich) temu na terenie Białego Półksiężyca. Jest to język ergatywno-absolutywny.
Dźwięki
Samogłoski
- i ī u ū
- a ā
Spółgłoski
- m n ɲ (m n ň)
- p b t d k g ʔ (p b t d k g ')
- v θ ð s z ʃ ʒ h (v θ ð s z š ž h)
- l r j (l r j)
Akcent
Akcent pada na pierwszą sylabę słowa.
Alofonia
Samogłoski wykazują dużą alofonię:
- i ī u ū w wygłosie wymawiane są jako e ē o ō;
- przed i ī, e ē dochodzi do palatalizacji;
- przed u ū, o ō dochodzi do labializacji;
- samogłoski przed spółgłoską palatalizowaną mają tendencję do zwężenia, a przed labializowaną, zaokręglenia.
Budowa sylaby
Sylaby są zazwyczaj zbudowane w następujący sposób: (S)(C)(R)V(S)(C), gdzie:
- S - s z š ž
- C - każda możliwa spółgłoska
- R - spółgłoski v l r j
- V - samogłoska
Gramatyka
Zaimek
Odmiana | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Liczba | Sg | Pl | |||||
1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | ||
Abs. | mi | θi | ri | ti | dī | mī | ki |
Erg. | ma | θa | ra | ta | dāj | mīň | kat |
Abl. | mat | θat | rut | tut | dājat | mīňat | kuda |
Caus. | maθ | θaθ | raθ | taθ | dājaθ | mīňaθ | kaða |
Comp. | mak | θak | rak | tak | dājak | mīňak | kaga |
Ess. | mu | θu | ru | tu | dāju | mīňu | kut |
Part. | maš | θaš | ruš | tuš | dājaš | mīňaš | kuža |
Voc. | - | θa | - | - | dāj | mīň | - |
Rzeczownik
Rzeczownik w języku proto-isztyjskim odmieniał się przez następujące przypadki:
- absolutyw:
- podmiot zdania nieprzechodniego,
- dopełnienie zdania przechodniego,
- łączy się z przyimkami oznaczającymi stateczne położenie, lub punkt czasu czy datę zdarzenia się,
- ergatyw:
- podmiot zdania przechodniego,
- wyraża także właściciela (funkcja posesywna),
- łączy się z przyimkami oznaczającymi ruch dokądś, na coś, a także posiada znaczenie czasowe oznaczające działanie do jakiegoś okresu, daty, czasu; koniec, dokonanie jakiejś czynności
- ablatyw:
- wyraża pochodzenie
- łączy się z przyimkami wyrażającymi ruch skądś, a także określającymi początek jakiejś czynności,
- kauzalis:
- wyraża powód lub cel działania (dla czegoś, ze względu na coś, po coś)
- komparatyw:
- używany do porównań (jak coś),
- używany do wyrażania sposobu - parę skostniałych form (pieszo, ręcznie, szybko)
- essyw:
- oznacza bycie kimś, używany jako orzecznik,
- charakteryzuje stan, w jakimś się znajduje podmiot,
- oznacza wypełnianą funkcję, charakter jej, stan bycia kimś,
- partytyw:
- łączony z liczebnikami,
- łączony z nazwami miar, ilości (szklanka mleka),
- łączony z nazwami surowców (stół z drewna),
- dystrybutyw:
- wyraża ilość (po ile?, co ile?)
- wyraża powtarzalność zdarzenia,
- wołacz:
- używany przy zwrotach do kogoś i zawołaniach,
Deklinacja
Klasa deklinacyjna zależy od dwóch czynników:
- wrodzonej "aktywności" rzeczownika,
- końcówki fleksyjnej.
Ze względu na to wydzielamy następujące deklinacje:
- Deklinację I, aktywną, z wołaczem na -i:
Deklinacja I
ištī "mężczyzna" | ||
---|---|---|
Liczba | Sg | Pl |
Abs. | ištī | ištin |
Erg. | ištā | ištat |
Abl. | ištut | ištuda |
Caus. | ištaθ | ištaða |
Comp. | ištak | ištaga |
Ess. | ištū | ištut |
Part. | ištūš | ištuža |
Voc. | išti | ištin |
- Deklinację II, bierną, z wołaczem na -i:
Deklinacja I
hūmi "kamień" | ||
---|---|---|
Liczba | Sg | Pl |
Abs. | hūmi | hūmin |
Erg. | hūma | hūmat |
Abl. | hūmut | hūmuda |
Caus. | hūmaθ | hūmaða |
Comp. | hūmak | hūmaga |
Ess. | hūmu | hūmut |
Part. | hūmuš | hūmuža |
Voc. | hūmi | hūmin |
- Deklinację III, aktywną, z wołaczem na -u:
Deklinacja I
skjīdū "kobieta" | ||
---|---|---|
Liczba | Sg | Pl |
Abs. | skjīdū | skjīdun |
Erg. | skjīdā | skjīdat |
Abl. | skjīdut | skjīduda |
Caus. | skjīdaθ | skjīdaða |
Comp. | skjīdak | skjīdaga |
Ess. | skjīdū | skjīdut |
Part. | skjīdūš | skjīduža |
Voc. | skjīdu | skjīdun |
- Deklinację IV, bierną, z wołaczem na -u:
Deklinacja I
ðīžu "drzewo" | ||
---|---|---|
Liczba | Sg | Pl |
Abs. | ðīžu | ðīžun |
Erg. | ðīža | ðīžat |
Abl. | ðīžut | ðīžuda |
Caus. | ðīžaθ | ðīžaða |
Comp. | ðīžak | ðīžaga |
Ess. | ðīžu | ðīžut |
Part. | ðīžuš | ðīžuža |
Voc. | ðīžu | ðīžun |
- Deklinację V, aktywną, z wołaczem na -0:
Deklinacja I
mānū "ręka" | ||
---|---|---|
Liczba | Sg | Pl |
Abs. | mānū | mīnū |
Erg. | mānā | mīnā |
Abl. | mānut | mīnut |
Caus. | mānaθ | mīnaθ |
Comp. | mānak | mīnak |
Ess. | mānū | mīnū |
Part. | mānūš | mīnūš |
Voc. | mān | mīn |
- Deklinację VI, bierną, z wołaczem na -0:
Deklinacja I
tjāru "stopa" | ||
---|---|---|
Liczba | Sg | Pl |
Abs. | tjārū | tjīrū |
Erg. | tjārā | tjīrā |
Abl. | tjārut | tjīrut |
Caus. | tjāraθ | tjīraθ |
Comp. | tjārak | tjīrak |
Ess. | tjārū | tjīrū |
Part. | tjārūš | tjīrūš |
Voc. | tjār | tjīr |
Dodatkowo do każdej deklinacji mogą przynależeć słowa, które mają skróconą formę ergatywu, absolutywu i wołacza, np:
- ABS ňātū "język" : ABL ňātamut "od języka".
Przedimek
Istnieją dwa przedimki w liczbie pojedynczej:
- ri - używany przed rzeczownikami określającymi mężczyzn,
- ti - używany przed resztą rzeczowników,
Oraz jeden, wspólny, przedimek w liczbie mnogiej:
- ki
Odmiana | |||
---|---|---|---|
Liczba | Sg | Pl | |
Abs. | ri | ti | ki |
Erg. | ra | ta | kat |
Abl. | rut | tut | kuda |
Caus. | raθ | taθ | kaða |
Comp. | rak | tak | kaga |
Ess. | ru | tu | kut |
Part. | ruš | tuš | kuža |
Voc. | ri | ti | kin |
Czasownik
Czasownik odmienia się przez następujące czasy:
- czas teraźniejszy - określa zdarzenia ciągle powtarzające się, lub dziejące się w chwili mówienia,
- czas przeszły aktywny - określa zdarzenie przeszłe, przechodnie,
- czas przeszły bierny - określa zdarzenia przeszłe, nieprzechodnie,
- czas współczesny - określa wydarzenie, które miało miejsce w czasie głównego zdarzenia.
Dodatkowo istnieje forma trybu rozkazującego aktywnego i biernego, a także forma trybu grzecznościowego.
Istnieją też sufiksy łączące temat czasownika z końcówkami osobowymi, które potrafią zmienić znaczenie:
- -ā- - znaczenie iteratywne, wielokrotności lub powtarzalności zjawiska,
- -i- - znaczenie jednorazowości zjawiska,
- -u- - znaczenie podobne do aspektu dokonanego polskich czasowników.
Końcówki osobowe
Końcówki osobowe są wspólne we wszystkich czasach. Używa się je tylko dla czasowników przechodnich:
dumaňi - iść | ||
---|---|---|
Osoba | Sg | Pl |
1. | dumam | |
2. | dumaθ | |
3. | dumar / duma | dumagi |
Koniugacje
Istnieje pięć koniugacji. Przynależność do koniugacji zależy od obecności ablautu w odmianie oraz naboru końcówek czasowych
Osoba | Koniugacja | ||||
---|---|---|---|---|---|
I | II | III | IV | V | |
Cz. ter. | šliz | klužij | mrādij | ðjuža | dumanī |
Cz. prz. akt. | šlizi | klužiji | mrādiji | ðjužasjū | dumasjū |
Cz. prz. bier. | šlazu | klažu | mrūdiju | ðjūžasju | dumasju |
Cz. wsp. | šliza | kluža | mrādija | ðjužana | dumana |
Tr. roz. akt. | šlaz | klaž | mrūdij | ðjūža | duma |
Tr. roz. bier. | šlizas | klužis | mrādijas | ðjužas | dumas |
Tr. grzecz. | šlazjā | klažijā | mrūdijā | ðjažajā | dumajā |
Bezokolicznik | šliziňi | klužiňi | mrādiňi | ðjužaňi | dumaňi |
Znaczenie | widzieć | chcieć | trzymać | lubić | iść |
Ablaut
Ablaut jest powszechnym zjawiskiem. Występują trzy jego stopnie:
- Stopień I: używany do tworzenia form czasu teraźniejszego, przeszłego aktywnego, współczesnego, tryb rozkazującego aktywnego, bezokolicznika, formowaniu nazw ludzi, aktywnych stanów, zawodów, celów, końcowych wyników procesów i innych przedmiotów domyślnie "aktywnych",
- Stopień II: używanydo tworzenia form czasu przeszłego biernego i trybu rozkazującego biernego, także do nazw narzędzi, statecznych miejsc, zdarzeń, stanów,
- Stopień III: używany do tworzenia form trybu grzecznościowego, rzeczowników honoratywnych, narzędzi sakralnych, stanów pogody,
Stopień | Ablaut | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | |
I | i | u | a | ī | ū | ā | u | a |
II | a | a | u | ā | ā | ū | ū | ā |
III | a | a |