Język sajama
Język sajama, sayama (say. Sayama [ˈsajama] język Sajama, maya ya Sayamim [ˈmaja jaˈsajamim] język Sajamów). Język używany w świecie Nugs funst.
Spis treści
Fonologia
Spółgłoski
- m n ɲ /m n ņ/
- b̥ d̥ /b d/
- p ~ β t ~ ɾ ʔ /p t ḋ/
- pˤ ~ βˤ tˤ ~ ɾˤ /ṗ ṭ/
- ᵐβ ⁿɾ /mb nd/
- s x h /s ħ h/
- t͡sʰ k͡xʰ /c ḣ/
- j /y/
Samogłoski
- i /i/
- e o /é o/
- ɛ /e/
- a /a/
Alfabet
A a | B b | C c | D d | Ḋ ḋ |
[a] | [b̥] | [t͡sʰ] | [d̥] | [ʔ] |
E e | É é | H h | Ħ ħ | Ḣ ḣ |
[ɛ] | [e] | [h] | [x] | [k͡xʰ] |
I i | M m | mB mb | N n | nD nd |
[i] | [m] | [ᵐβ] | [n] | [ⁿɾ] |
Ņ ņ | O o | P p | Ṗ ṗ | S s |
[ɲ] | [o] | [p ~ β] | [pˤ ~ βˤ] | [s] |
T t | Ṭ ṭ | Y y | ||
[t ~ ɾ] | [tˤ ~ ɾˤ] | [j] |
Morfologia
Czasownik
Czasownik odmienia się przez:
- czasy (teraźniejszy : przeszły : przyszły)
- strony (czynna : bierna)
- tryby (oznajmujący : rozkazujący)
Dodatkowo istnieje forma bezokolicznika.
Koniugacja
Występują cztery wzory koniugacyjne:
- dwa spółgłoskowe
- tematyczny (koniugacja I)
- alternacyjny (koniugacja II)
- dwa samogłoskowe
- tematyczny (koniugacja III)
- alternacyjny (koniugacja IV)
Koniugacja I
Do koniugacji I należą wszystkie czasowniki tematyczne, których temat zakańcza się na spółgłoskę:
Strona Czynna | |||
---|---|---|---|
Tryb | Czas | ||
Teraźniejszy | Przeszły | Przyszły | |
Oznajmujący | ḣayat | ḣayataħ | ḣayati |
Rozkazujący | ḣayat | — | ḣayati |
Strona bierna | |||
Tryb | Czas | ||
Teraźniejszy | Przeszły | Przyszły | |
Oznajmujący | ḣayatis | ḣayatas | ḣayatis |
Rozkazujący | ḣayatis | — | ḣayatis |
Bezokolicznik | |||
ḣayata |
Koniugacja II
Do koniugacji II należą wszystkie czasowniki alternacyjny, których temat zakańcza się na spółgłoskę:
Strona Czynna | |||
---|---|---|---|
Tryb | Czas | ||
Teraźniejszy | Przeszły | Przyszły | |
Oznajmujący | éndoħa | éndħaħ | éndoħi |
Rozkazujący | éndħa | — | éndħi |
Strona bierna | |||
Tryb | Czas | ||
Teraźniejszy | Przeszły | Przyszły | |
Oznajmujący | éndoħis | éndħas | éndoħis |
Rozkazujący | éndħis | — | éndħis |
Bezokolicznik | |||
éndoħa |
Koniugacja III
Do koniugacji III należą wszystkie czasowniki tematyczne, których temat zakańcza się na samogłoskę:
Strona Czynna | |||
---|---|---|---|
Tryb | Czas | ||
Teraźniejszy | Przeszły | Przyszły | |
Oznajmujący | ņama | ņamaħ | ņamaya |
Rozkazujący | ņama | — | ņamay |
Strona bierna | |||
Tryb | Czas | ||
Teraźniejszy | Przeszły | Przyszły | |
Oznajmujący | ņamas | ņamaḋas | ņamayas |
Rozkazujący | ņamas | — | ņamays |
Bezokolicznik | |||
ņamaḋ |
Koniugacja IV
Do koniugacji IV należą wszystkie czasowniki alternacyjne, których temat zakańcza się na samogłoskę:
Strona Czynna | |||
---|---|---|---|
Tryb | Czas | ||
Teraźniejszy | Przeszły | Przyszły | |
Oznajmujący | tosé | tséħ | toséya |
Rozkazujący | tsé | — | tséy |
Strona bierna | |||
Tryb | Czas | ||
Teraźniejszy | Przeszły | Przyszły | |
Oznajmujący | tosés | tséḋas | toséyas |
Rozkazujący | tsés | — | tséys |
Bezokolicznik | |||
toséḋ |
Zaimek
Zaimek osobowy
Zaimki osobowe w mianowniku:
Zaimek | |||
---|---|---|---|
Osoba | Sg | Du | Pl |
1. | mba | ap | ħa |
2. | é | ép | aṭa |
3. | yos | isa | isi |
Aby utworzyć biernik należy dodać do zaimka końcówkę biernika -m lub poddać spółgłoskę w wygłosie mutacji.
Zaimek osobowy pytajny
- da - kto?
- isa - co?
Aby utworzyć biernik należy dodać do zaimka końcówkę biernika -m.
Zaimek osobowy wskazujący
- hyos - ten
- ayi - tamten
Zaimek przysłowny
Zaimek przysłowny | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Rodzaj | Wskazujący | Względny | Pytajne | Upowszechniające | Przeczące | Nieokreślone |
Sposobu | say
(jak) |
say
(jak?) |
||||
Miejsca | a ħéḋ; ħéḋ a; ħéḋ oḋ
(gdzie, dokąd, skąd) |
a ħéḋ; ħéḋ a; ħéḋ oḋ
(gdzie?, dokąd?, skąd?) |
a anħéḋ; anħéḋ a; anħéḋ oḋ
(gdzieś, dokądś, skądś) | |||
Czasu | ténd
(kiedy, gdy) |
ténd
(kiedy?) |
andénd
(kiedyś) | |||
Miary | ||||||
Przyczyny |
Zaimek nieokreślony
Zaimek nieokreślony tworzy się z pomocą prefiksu am(+mutacja spółgłoskowa).
Rzeczownik
Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby.
Liczba
Występują trzy rodzaje liczb:
- pojedyncza (przedmiot lub osoba występuje pojedynczo; czasami także określenie zbioru; używane także z liczebnikami)
- podwójna (przedmiot lub osoba występuje zazwyczaj w parze)
- mnoga (wiele przedmiotów lub osób)
Przypadki
W języku sayama istnieją dwa przypadki:
- mianownik (pełni funkcję podmiotu w zdaniu)
- biernik (samodzielnie pełni funkcję dopełnienia w zdaniu; występuje w połączeniach z przyimkami i poimkami)
Deklinacja
Występuje pięć wzorów odmiany. Przynależność zależy od rodzaju tematu, samogłoski tematowej, rozszerzenia tematu, lub wymiany samogłoski.
Deklinacja | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Wzór | I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | |||
- | -a- | -i- | -am- | -ay- | ↓ | ↓y | ↓ -a- | ||||
Nom
Sg |
nay | cép | ħéma | yami | nda | éħa | mbos | ħnot | nyod | syat | nyasa |
Nom
Du |
naya | cépa | ħémaya | yamya | ndama | éħaya | mbsa | ħnta | nida | sita | nisaya |
Nom
Pl |
nayi | cépi | ħémi | yamiyi | ndami | éħayi | mbsi | ħnti | nidi | siti | nisi |
Acc
Sg |
nay | cémb¹ | ħémam | yamim | ndam | éħaym | mbos | ħnond¹ | nid | sind¹ | nyasa |
Acc
Du |
naya | cémba | ħémayam | yamyam | ndamam | éħayam | mbsa | ħnnda | nida | sinda | nisayam |
Acc
Pl |
nayi | cémbi | ħémim | yamiyim | ndamim | éħayim | mbsi | ħnndi | nidi | sindi | nisim |
Znaczenie | człowiek | pole | ucho | oko | ręka | dom | pies | wieś | łowca | pień | pług |
- ¹ Jeżeli rzeczownik wzoru spółgłoskowego kończy się na /t/, /p/, to w bierniku dochodzi do mutacji spółgłoskowej do /nd/, /mb/.
Liczebnik
Liczebniki główne
- 1 aḋ
- 2 bé
- 3 ṗo
- 4 yat
- 5 sam
- 6 nda
- 7 yoṭ
- 8 ņya
- 9 net
- 10 ħé
- 11 ħéyaḋ
- 12 ħéybé
- 13 ħéyṗo
- 14 ħéyat
- 15 ħéysam
- 16 ħéynda
- 17 ħéyoṭ
- 18 ħéyņya
- 19 ħéynet
- 20 béħé
- 21 béħé aḋ
- 30 ṗoħé
- 40 yatħé
- 100 iya
- 110 iya ħé
- 200 béiya
- 300 ṗoiya
- 400 yatiya
- 1000 cé
- 1100 cé iya
- 2000 bécé
- 3000 ṗocé
- 4000 yatcé
- 10000 iņa
- 11000 iņa cé
- 20000 béiņa
- 30000 ṗoiņa
- 40000 yatiņa
Liczebniki porządkowe
Liczebniki porządkowe tworzy się za pomocą sufiksu -in dodanego na koniec ostatniego liczbnika:
- 1. aḋin
- 2. béin
- 3. ṗoin
- 11. ħéyaḋin
- 20. béħéin
- 21. béħé aḋin
Przymiotnik
Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje (żywotny i nieżywotny)
Zaimek | ||
---|---|---|
Przypadek | Żywotny | Nieżywotny |
Nom Sg | yas | yasiya |
Nom Du | yasa | yasiyaya |
Nom Pl | yasi | yasiyi |
Acc Sg | yas | yasiyam |
Acc Du | yasam | yasiyayam |
Acc Pl | yasim | yasiyim |
Znaczenie | mały |
Przysłówek
Przysłówki mogą przyjmować wiele końcówek, w zależności od pochodzenia. Przysłówki pochodzące od przymiotnika przyjmują końcówkę -iyam.
Przyimek i poimek
Cechą szczególną języka sayama jest to, że poimek stojąc przed rzeczownikiem oznacza stateczne położenie, a po ruch, np:
- yé cémb- na polu
- cémb yé - na pole
Stąd też powstało rozdzielenie przyimków na dwa rodzaje:
- pełne (mogące pełnić funkcję przyimka i poimka, to jest położenia i ruchu)
- ułomne (mogące pełnić funkcję poimka, zazwyczaj opisują ruch z jakiegoś miejsca).
Przyimki miejsca
Pełne:
- a¹ - w (do)
- yé¹ - na
- no - nad
- mbo - pod
- yis - za
- siya - przed
- nda¹ - przy, u (w stronę, ku}
- ņa - obok
- aṭ - z prawej
- té - z lewej
- ḣé - wzdłuż, przez
Ułomne:
- oḋ - z, od
- noṭ - znad
- mboṭ - spod
- yiṭ - zza
- siyaṭ - sprzed
Uwagi:
- ¹Po tych przyimkach dochodzi do mutacji nagłosowego /t/, /p/ do /nd/, /mb/,
Przyimki czasu
- X -
- X -
- X -
Przyimki relacyjne
- ya - pełni funkcję dopełniacza
- ma - z, wraz z, razem z
- éy - bez
- yi - dla, pełni funkcję celownika
- yim¹ - o
Uwagi:
- ¹Po tych przyimkach dochodzi do mutacji nagłosowego /t/, /p/ do /nd/, /mb/,
Spóijnik
- oḋ - i
Słowotwórstwo
Składnia
Budowa zdania
Ogólny szyk zdania to SVO. Przydawki stoją zawsze po rzeczowniku, a okoliczniki mogą stać przed czasownikiem, bądź na początku zdania.
Kopula
W języku sayama nie ma czasownika być, przez co nie występuje także łącznik. Orzecznik występuje zaraz po opisywanym podmiocie, czasami może być poprzedzony zaimkiem wskazującym.
Konstrukcja posesywna
W języku sayama konstrukcję posesywną (wyrażającą nasze mieć) tworzy się z pomocą przyimka ma (z, razem, wraz):
- ma nay ayaḋ - człowieka ma konia
Przeczenie można stworzyć na dwa sposoby, z pomocą partykuły przeczącej nie (ay), lub z pomocą przyimka bez (éy):
- ma nay ay ayaḋ - człowieka nie ma konia
- ma nay éy ayaḋ - człowieka nie ma konia
Przykładowe teksty
Owca i Konie
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie: jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
Ṗos oḋ ayaḋi
Yé ahiyam ṗos, ma yéḋ éy aņiḋ, iséħ ayaḋi: aḋin ndaħ tpaym yidiyam, béin iḣayiħ ptaym ṗeyiyam, oḋ ṗoin syimbiyam tpiħ nay. Ṗos mayaħ yi ayaḋi: "Atya tya mbam, mba ténd isé, dam nay mbé maḋ yi ayaḋi." Ayaḋi ħandeħ: "Ņama, ṗos! Atyi tya ħam, ħa ténd isé, say nay, ndama, yi mboņim toya aņiḋ ya ém yi siḋ yos. Oḋ ma ṗos ay aņiḋ." Yos ténd ņamaħ hyos, ṗos yaṗaħ syéhim ḣé.
Słownik sajama-polski
- ahiy - wysoki
- ahiya (ahiyami) - wzgórze
- aņiḋ - wełna
- ap (amb) - my (dwaj)
- atya - serce
- aṭa (aṭam) - wy
- ay - nie
- ayaḋ - koń
- cép - pole
- é (ém) - ty
- éħa (éħayi) - dom
- éndoħa (éndħaħ) - jeść
- ép (ébn) - wy (dwaj)
- ħa (ħam) - my
- ħandeḋ - odpowiedzieć
- ħéma - ucho
- ħnot (ħnti) - wieś
- ḣayata - nieść
- iḣayiḋ - dźwigać
- isa - oni (dwaj), one (dwie)
- iséḋ - widzieć
- isi - oni, one
- maḋ - robić
- maya - język
- mayaḋ - mówić
- mba (mbam) - ja
- mbéḋ - kazać
- mboņi - płaszcz
- mbos (mbsi) - pies
- myoya (miyi) - jesień
- nay - człowiek
- nda - ręka
- ndaḋ - ciągnąć
- ndama - pan
- ndaya (ndayami) - las
- ndéḋ - żmija
- nyasa (nisi) - pług
- nyod (nidi) - myśliwy, łowca
- nyodaḋ (nidaħ) - gonić
- ņamaḋ - słyszeć, słuchać
- oḋ - i
- ṗey - wielki
- ṗos (ṗsi) - owca
- pota (ptaħ) - brać
- pta (ptayi) - ładunek
- Sayama - lud Sajama; Sajama; język sajama
- siḋ - sam
- soyéh - prosty
- syat (siti) - pień
- syéhi - równina
- syimb - szybki
- topiḋ (tpiħ) - wieźć
- toséḋ (tséħ) - siać
- toya (tyaħ) - zabierać
- toyiḋ (tyiħ) - boleć
- tpa (tpayi) - wóz
- yami - oko
- yaṗa - biec, pobiec
- yas - mały
- yéḋ - który
- yid - ciężki
- yos - on, ona, ono