Whatamana

Whatamāna [wɑtɑmɑ̄ːnɑ]

Samogłoski

	Przednie	Tylne
Przymknięte	[i] i	[ʊ] u
Średnie	[e̞] e	[o̞] o
Otwarte	[ɑ] a

Spółgłoski

		Wargowe	Koronalne			Welarne
			Zębowe	Dziąsłowe	Boczne	Palatalne	Welarne
Nosowe		[m] m	[n] n				[ŋ] ng
Zwarte i Afrykaty	Bezdźwięczne	[p] p	[t] t	[ʦ] tz	[ƛ] tł	[ʨ] ch	[k] c
	Ejektywne	[ɓ] b	[tʼ] tx	[ʦʼ] tzx	[ƛʼ] tłx	[ʨʼ] chx	[kʼ] cx
Szczelinowe			[s] z		[ɬ] ł	[ɕ] x
Aproksymanty		[w] wh	[l] l			[j] y

Tony

	Neutralny	Krótki	Stały	Wznoszący	Opadająco-wznoszący
/a/	[ɑ] a	[ɑʔ] ah	[ɑ̄ː] ā	[ɑ́ː] á	[ə̀ɑ́] â
/e/	[e̞] e	[əʔ] eh	[ēː] ē	[ɛ́] é	[èɛ́] ê
/o/	[o̞] o	[o̞ʔ] oh	[ōː] ō	[ɔ́] ó	[òɔ́] ô
/i/	[i] i	[ɪʔ] ih	[īː] ī	[ɨ́] í	[ìɨ́] î
/u/	[ʊ] u	[ʊʔ] uh	[ūː] ū	[ɵ́] ú	[ùʊ́] û

W Whatamanie występuje harmonia tonalna, która nie zezwala na następowanie po sobie niektórych tonów.

• â-á > â-ā
• ah-á > ah-ā
• á-â > á-á
• ah-ah > ah-a
• ā-á > ā-â

Whatamana jest językiem aktywnym, oznacza to, iż podmiot nie ma określonej roli, a rozróżnienie między agensem a pacjensem oznaczane jest na morfemie czasownikowym (co nie jest do końca prawdą: morfemy służące oznaczaniu aktywności czasownika pozycjonują się na granicach morfemów leksykalnych, zatem równie dobrze mogą być one traktowane jako odmiana rzeczownika przez przypadki ergatywne oraz biernikowe, niemniej język traktowany jest jako aktywny, ponieważ przypadki są opcjonalne w zdaniach bez morfemu czasownikowego):

Określoność rzeczowników

	Żywotne				Nieżywotne
	L. Pojedyncza			L. Mnoga		L. Pojedyncza
	Męskie	Żeńskie	Nijakie
	-n	-nt	-m	-tł		-ł
Cełli Pies	Cełn	Cełnt	Cełm	Cełtł
Tlini Kot	Tlin	Tlint	Tlim	Tlintł
Tah Człowiek	Tahn	Tahnt	Tahm	Tahtł
Tzin Dziewczyna		Tzint		Tintł
Chili Kwiat		Chint		Chitł
Txôpeli Kapelusz		Txôpent		Txôpetł
Bâtzli Góra			Bâtzm	Bâtzatl
Ztahmo Rzeka			Ztahm	Ztahtl
Nīng Niebo			Nīngm	Nīngtl
Whahli Kamień				Whahtł		Whahł
Cehchi Trawa				Cehchitł		Cehchił
Tłxîtli Nóż				Tłxîtł		Tłxîł

Sufiksy dzierżawcze

	1. Osoba		2. Osoba		3. Osoba
	L. Poj.	L. Mn.	L. Poj.	L. Mn.	L. Poj.		L. Mn.
					M.	Ż.
Tlini Kot	Tlintzu	Tlinme	Tliná	Tlintli	Tlinô	Tlinê	Tlinwha
Txacli Syn	Txactzu	Txacme	Txacá	Txactli	Txacô	Txacê	Txacwha
Łeh Córka	Łehtzu	Łehme	Łehā	Łehtli	Łehô	Łehê	Łehwha